Сайхан монгол оронд минь сархад хэмээх савнаасаа бусдыг дийлдэг “ад чєтгєр” шvгэлжээ. Хаа сайгvй согтуу хvмvvс хогтой зэрэгцээд хэвтэх нь хэвийн vзэгдэл болж. Сvvлийн жилvvдэд архины vйлдвэрлэл vлэмж нэмэгдэж тvvнд тавих хараа хяналт ч улам суларсаар байна. Манай улсад архины 116, спиртын 17, пивоны 22 vйлдвэр ажиллаж, 6196 дэлгvvр хоршоо архи согтууруулах ундаа борлуулж байна.

Архинд донтох євчтэй хvний тоо 15 мянгад хvрч нэг хvнд ногдох спиртний дундаж хэрэглээ 9.6 литрт хvрлээ. Уг нь олон улсын стандартаар нэг хvнд ногдох спиртний хэрэглээ зургаан литрт хvрвэл vндэсний аюулгvй байдалд нєлєєлдєг гэж vздэг. Гэтэл манай улсад энэ vзvvлэлт хэмжээгээ алдаж, архины нэр тєрєл, шошго улам нэмэгдэж, vнэ нь хямдарсаар байна. Хар Чингис, Алтан Чингис, Хубилай, Хараа, Ерєєл, Соёмбо гэсэн нэртэй архи хvртэл байх юм. Нэрийг нь бодоод vзсэн ч єєдлєхийн цондон нэг л биш.

Хамаг Монгол улсыг нэгтгэж, биднийг дэлхийд таниулсан эрхэм нэгнийгээ хар, шар алтан, мєнгєнєєр нь дуудаж уугаад эцэст нь хогийн жалганд зургийг нь хагалан хаях нь даанч эмгэнэлтэй. Хамгийн сvvлд тєрийн дээд билэг тэмдэг, бидний багадаа зургийн хичээл дээр хэмжээг нь алдагдуулж болохгvй хэмээн зурдаг байсан Соёмбо тэмдгийг хvртэл архиныхаа нvvрэнд сийлж орхижээ. Гэрийн хойморт, тєрийн ордонд эрхэмсэгээр залардаг тэр л танил агаад хvндтэй нэгэн Соёмбо тэмдэг замын овоо, хогийн жалга, орцны булан тохойд хvн малын шээстэй хамт зvс нь гандан хэвтэж байна. Энэ юутай харамсал вэ. Хэн нэгний зургийг хогон дээр хаясан байхыг харвал бид хичнээн их харамсаж тvvнийг тvvн авахыг хичээнэ дээ.

Гэтэл тэр тєрийн соёмбо Монголын минь цээж зураг хаа сайгvй хєглєрсєєр л байна. Vvнийг нь тєрийн тvшээд анзаарах ч vгvй хvндэтгэл ёслолын “сайхан” архи байна гээд ичих ч vгvй уугаад сууж байгаа байх. Одоо энэ бvхнийг цэгцлэх цаг нь болоогvй юу тєрийн тvшээдээ. Эсвэл та бvхэн ард тvмнийг ядуу мунхаг байлгаж, архиар хуурч, хэмжээгvй эрх мэдлийг атгасаар байх уу? Манай улсын хоёр сая долоон зуун мянган хvн амын 32.2 хувь нь амьжиргааны баталгаажих тvвшингээс доогуур амьдарч байгааг та нєхєд мэдэж байна уу? Тэдний ихэнх нь 600-1000 тєгрєгний архи хэрэглэгчид байдгийг ч дуулж амжаагvй л яваа биз дээ.

Vvнийг нь “дуулаагvй” байж та нар нєгєє л архи vйлдвэрлэгчдийг дэмжиж, найдвартай татвар тєлєгч, хэрэглэгчдийг хаанд єргємжилсєн хамт олон, улсын тєсєвт нэмэр бологчид гээд элдвийн цол єгєн єєгшvvлэх юм. Тєлсєн татвараар нь архичидийг албадан эмчилгээнд явуулдаг бол ч яая гэхэв. Харамсалтай нь хэрэглэгчдийг нь харж vзсэн бодлого явуулахгvй, архичдыг зєнд нь хаяж, нийгмийн хог шаар, манай хєгжлєєс хойш татагчид мэтээр vзэж, тєрийн цагдаагаар тvрий барин сvрийг далайлгаж байх юм. Ер нь тэгээд УИХ-ын гишvvдээс эхлээд аймаг, сумын Засаг дарга нар хvртэл архины бизнес хийж хєлжиж байгаа учраас ард тvмэн тэдэнд хамаагvй бололтой.
Бидний тєлєє ажилладаг тєрийн тvшээд минь мєнгєний хойноос ингэж vхэн хатан зvтгэж нэгнээ хордуулж , тєрийн билэгдлээ хогтой хамт хаях ч гэж дээ.
Буруу олдсон зvйл хоол болдоггvй гэдэг ардын vгийг санаасай. Санахгvй бол сархадаас болж мєхсєн vндэстэн гэсэн тодотголтой дэлхий дээрх цорын ганц улс болох нь ээ бид.

Архины эсрэг тэмцэх ажил уриа лоозонгийн шинжтэй байна. Хvvхдvvд єнєєдєр архины сурталчилгааг энд тэнд харсаар сургууль, цэцэрлэгтээ явж байна.
УИХ-ын гишvvн нь хvртэл улс тунхагласны баяраар “Соёмбо” архины сурталчилгааны ємнє зогсоод vг хэлж байв. Ардчилсан нийгэм минь архины нийгэм болоо юу? Бид архинд живж байна. Энэ байдлаас яаж гарах вэ? Хамгийн гол нь эх орны ирээдvй болсон залуу vе архинд дондож байна. Бидэнд єєрсдийгєє аврах гарц байгаа юу? Хамтдаа хайх гээд vзье. Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлээр архины сурталчилгаа явуулахыг юуны ємнє зогсооё. Тэр сурталчилгааг захиалагч, тvгээгч, бvтээгч этгээдvvдэд хариуцлага тооцож, арга хэмжээ авах нь зvйтэй. Торгоод л орхидог заншлыг халъя. Хуулиа хэрэгжvvлье.

Vvний дараа далд бизнесийг цэгцлэх нь зvйтэй. Зєвшєєрєлгvй, чанаргvй архи зарахыг таслан зогсооё. Тэдгээр борлуулагчдыг єєгшvvлэхээ больж, сvлжээг нь илрvvлэн устгах хэрэгтэй.

Иргэдтэй ойр ажиллаж, хуурамч архи зарж, зєвшєєрєлгvй vйлдвэрлэл явуулж буй этгээдийн талаархи мэдээллийг худалдан авч болно. Хэрэв ингэж чадвал ажилд ахиц гарч, архидалтыг тодорхой хэмжээгээр бууруулна. Мєн хvмvvсийн ухамсарт архигvй амьдрах vзэл, хэвшлийг суулгаж залуу vеэ авръя.
Тэднийг энэ хорт идээнээс хол байлгаж, жигшvvлэх хэрэгтэй. Vvний тулд хvн бvр єєрєєсєє, ойр дотныхноосоо эхлэх нь зєв юм. Кафе, бааранд орсон ч архи уухаас татгалзаж, уух гэсэн нэгнээ болиулж, ядаж бага хэрэглэхийг зєвлєвєл бид бага боловч архинаас холдоно. Архинд орж буй мунхаг сэтгэлгээтэйгээ тэмцэцгээе. Тvvнчлэн архины vйлдвэрvvдийг улс єєрєє авч, хяналт тогтоох хэрэгтэй. Онцгой албан татварыг ч нэмэгдvvлэх нь зvйтэй. Мєн ард иргэд албан байгууллагын дунд архины эсрэг чиглэсэн тєсєл хєтєлбєрийн уралдаан зарлаж болох юм. Шалгарсан бvтээлийг холбогдох хvмvvст танилцуулж, хэрэгжvvлэх vйл ажиллагааг дэмжвэл илvv vр дvнд хvрэхийг vгvйсгэх аргагvй. Эцэст нь архи уух соёл бий болгоё. Нэгэнт огт хэрэглэхгvй байж чадахгvй хойно ядаж соёлтой уух арга барилд суралцах хэрэгтэй. Архийг зєвхєн баяр ёслолын vе, тэмдэглэлт ойн єдрvvдэд ууж болно биз дээ.