Их Монгол Улс байгуу лагдсаны 803, Ардын хувьсгалын 88 жилийн ойн баяр наадам эхэллээ. Vндэсний их баяр наадамд хvчит 512 бөх зодоглох бөгөөд "ямар бөхчvvд улсын цол авч, хэн хэн vзvvр, тvрvv булаалдах бол" гэсэн сонирхолтой таавар бөх сонирхогчдын дунд ид өрнөж байна. Эрдэм чадал, аз хийморь нь гийж, нутаг ус нь тvшсэн азтай аавын хvv л газар газрын шилдэг хөвгvvдээс цойлох буй за. Харин "Тэр бөхийн нэр хэн бэ".

Наадмын тvрvv бөхөөр далай аварга Г.Өсөхбаяр, улсын заан Б.Ганбат, улсын гарьд И.Доржсамбуу нарын бөхчvvд тодорно гэх яриа гарчээ. Мән улсын харцага Ө.Даваабаатар, цэргийн хурц арслан А.Бямбажав, Архангай аймгийн хурц арслан н.Санжаадамба зэрэг бөхчvvдэд их боломж бий гэлцэх юм. До.Ганболд, Д.Рагчаа, Ганхуяг, Ганбаатар нарын нэр ч багтсан байна. Бөх сонирхогчдын ярианаас цэргийн хурц арслан А.Бямбажав, аймгийн хурц арслан Ц.Содномдорж, аймгийн арслан Ш.Жаргалсайхан нарыг энэ жил улсын цол хvртэх нь лавтай гэж байх юм. Эдгээр шижигнэсэн залуусын амжилтыг начнаар зогсохгvй байх гэсэн яриа ч буй. Мөн ардын хувьсгалын 88 жилийн ойгоор шинэ арслан цолтон төрөх магадлал байгаа нь харцага Ө.Даваабаатар.

Vзэгчид Д.Сумъяабазар аваргыг тvрvv бөхийн тааварт оруулаагvйгээс vзэхэд аваргын хуучин бэртэл нь сэдэрч наадмын торгон ногоон дэвжээнээ зогдоглохгvй гэсэн нь vнэн бололтой. Бөх сонирхогчид тvрvv бөхийн нэрийг хэлэхэд бэрх болсон нь олон бөхийн нэр гарснаас харагдана. Энэ нь бөхийн хорхойтнууд буруу харсандаа биш монгол vндэсний бөх тааж тааварлахын аргагvй өрсөлдөөнтэй болж буйд оршино.

Ардын хувьсгал ялснаас хойш монголчууд 87 жил наадсан байна. Энэ хугацаанд Төв аймаг 14, Архангай 13, Хэнтий 12, Хөвсгөл, Увс тус бvр 11, Булган ес, Өвөрхангай найм, Завхан, Дорнод, Говь-Алтай тус бvр хоёр, Сэлэнгэ, Ховд, Өмнөговь аймгийн бөхчvvд тус бvр нэг удаа баяр наадмын тvрvv авчээ. Тиймээс тэр нутгийн бөхчvvд хvчтэй гэх тэмдэг байхгvй. Бөхийн олон дэвжээ, сургууль, клуб байгуулагдсан хийгээд заалны барилдаан олширсноор цолгvй залуу бөхчvvд улсын аварга, арслан, гарьд, заан, начин цолтой бөхчvvлтэй эн тэнцvvхэн барилдах болсон нь vнэхээр vндэсний бөхийг vзvvштэй болгосон. Монголын vндэсний бөхийн холбооноос шинэлэг ажлууд зохион байгуулж Бөхийн өргөөтэй болж, цол дотор нь гаргасан амжилтаар нь эрэмбэлж, дөрөв, зургаагийн давааг оноолтоор барилдуулдаг болсон. Энэ бvхэн найрааны эсрэг хийсэн арга хэмжээ хэдий ч оноолтоор барилдах явцад унахааргvй бөх нь давахааргvй бөхдөө ойчих нь ч бий. Vvнийг манай бөхчvvд ойлгож, vнэнч шударгаар хvчийг vзән барилдаж vзэгч тvмнээ баярлуулан сайхан наадна гэдэгт итгэлтэй байна.

Өнгөрөгч ням гарагт болсон vндэсний их баяр наадмын сорилго улс, аймаг, цэргийн алдар цолтой 128 бөхийн барилдаан бөхийн тааварт дөхөм болох нь дамжиггvй. Жил жилийн наадмын сорилгод тvрvvлж, vзvvрлэсэн бөхчvvд тэр жилийнхээ наадамд сайн барилддаг уламжлалтай. Өмнөх жилийн барилдаанд тvрvvлж, vзvvрлэсэн улсын арслан До.Ганхуяг, Ө.Даваабаатар нар цолоо ахиулж байсан билээ. Харин энэ удаагийн сорилго барилдаанд улсын гарьд Н.Ганбаатар, харцага Ө.Даваабаатар нар нэгийн даваанд учраа бөхөө баралгvй залуу бөхөд өвдөг шороодов. Сорилгоос харахад улсын цол авах залуу бөх энэ жил олон төрөх бололтой. Барилдааны зургаагийн даваанд улсын заан Д.Рагчаа, Б.Соронзонболд нар таарснаас заан Д.Рагчаа учраагаа хаясан бол улсын гарьд И.Доржсамбууг давсан начин М.Өсөхбаяр vзvvр, тvрvv булаалдах эрхтэй болсон. Ингээд улсын заан Д.Рагчаа наадмын сорилго барилдаанд тvрvvлж бөх сонирхогчдын тааварт багтсан хэвээрээ vлдсэн.

Хэн тvрvvлж, хэн vзvvрлэх бол гэхээс гадна ямар бөхчvvд шөвгийн дөрөв, найм, 16-д vлдэн цолоо ахиулах бол гэсэн хөөрөө бөх сонирхогчдын дунд байдаг. Энэ жилийн наадамд улсын начин цол хvртэх өндөр магадлалтай бөхчvvдийг аймаг, цэргийн цолтой бөхчvvдийн эрэмбийг чансаагаараа тэргvvлэгч цэргийн хурц арслан А.Бямбажав манлайлж байна. Тэрбээр улсын баяр наадамд гурван удаа дөрөв давж, бvх цэргийн баяр наадамд хоёр удаа тvрvvлсэн юм. Мөн заалны барилдаанд тогтмол барилдаж, уран барилдаанаараа бөх сонирхогчдын анхаарлыг татах болсон Булган аймгийн арслан А.Отгонбаатар орж байна. Өнгөрсөн жил анх удаа улсын баяр наадамд зодоглож Д.Мөнх-Эрдэнэ арслангаар дөрөв давж байсан энэ залуугийн амжилт начнаар зогсохгvй болов уу.

Сонгинохайрхан уулын хишиг барилдаанд тvрvvлсэн Хөвсгөл аймгийн хурц арслан Ц.Содномдорж, аймгийн начин цолтой байх vеэс л улсын начны цол хvртэх бөхчvvдийн тааварт бичигдэх болсон улсын цолтой бөхчvvдэд ихэд халгаатай бөх гэгдэх цэргийн арслан Ч.Санжаадамба энэ тааварт зvй ёсоор орно. Бөх сонирхогчид өнгөрсөн жилийн сар шинийн барилдааны шөвгийн дөрөвт vлдэж байсан Завхан аймгийн арслан Ш.Жаргалсайханыг улсын цол авах залуу бөхчvvдийн тоонд оруулж буй. Тэрбээр 2006 оны улсын баяр наадамд тавын даваанд улсын начин Г.Эрхэмбаярт өвдөг шороодож байсан юм. "Молиго бvргэд" хэмээх П.Бат-Очир арслангийн зээ хvv Дундговь аймгийн арслан А.Алтанхуяг өнгөрсөн жилийн наадмын тавын да¬ваанд өвдөг шороодож байсан. Энэ жил тvvнийг алдаагаа давтахгvй гэдэгт олон хvн итгэж байгаа.

Монгол vндэсний бөхийн барилдаан нь барьцтай, барьцгvй, цэрвvv, хав золгож барилдах гээд бусад барилдааны сонгомол арга мэхvvдийг өөртөө шингээсэн байдаг. Барилдаан эхлэхээс өмнө бөхчvvд хvчтэй амьтдыг дуурайн гараа, дэвээ, шаваа хийх болон алдар цолоо уянгалуулан дуудуулж, дахин давтагдахгvй уран, хурц, дайчин шаламгай барилдааныг хийж, vзэгч тvмнээ уухайн дуунд баясгаж, нааддаг онцлогтой. Харамсалтай нь, сvvлийн vед vндэсний бөхийг элдэв луйвар, бууж өгөлт, найраа гэх ёс бусын vзэгдэлд автсан гэх болсон. Нас нь ахиж, амжилт гаргахаа байсан цолтой бөхчvvд найраа хийж, мөнгөөр начин төрvvлдэг гэлцдэг. "Намайг ид барилдаж байхад улсын цолонд хvрдэг даваануудад янз бvрийн гуйлт ирж, зовоодог байлаа. Намайг битгий амлаач, тэр бөхийг амлалгvй өнгөрөөгөөч, авсан ам угтуул бөхөө сольчих л доо..." гэдэг байсан хэмээн аварга А.Сvхбат нэгэнтээ хэлсэн байсэн. Vнэхээр улсад гурав тvрvvлсэн аваргууд гурван сая төгрөгийн шагнал авсан байхад найраа хийж, начин төрvvлсэн нь 40-50 сая төгрөг өвөртөлчихөөд яваад өгдөг нь учир дутагдалтай юм. Гэсэн ч монгол vндэснийхээ бөхийн жудгийг хадгалах гэж хичээдэг бөхчvvд олон биз ээ. Харин цөөн найраа хийдэг бөхчvvдээс болж монгол бөхийн нэр хvнд унаж байгаа нь харамсалтай. Энэ жилийн наадам найраагvй сайхан болж, бөх сонирхогчдын таавар биелэх болтугай