2009 оны 3-р сарын 2 Монголчууд МЭӨ III-I зуунаас эхлэн XIII зуун, XVII зууны сүүлээс 1930 он хүртэл Монголын тагнуул үндэсний уламжлалт арвин их туршлага хуримтлуулсан "школтой" байсан. Нүүдэлчдийн Их хаан Модунь-Шанью байлдаан хийхээсээ өмнө заавал туршуул тагнуул явуулж, дайсныхаа сул тал, илүү нөхцөл байдал, байлдах чадвар, зэвсэг техник, газар нутгийн ашигтай байршил, эдийн засгийн чадамж зэргийг судлуулж байлддаг байсан байна. Хожим нь эзэн Чингис хаан ч энэ зарчмыг улам хөгжүүлж, наймаачны дүрээр явуулахаас гадна суурин тагнуул байршуулах, тухайн улс орноос нь хүн элсүүлэх ажлыг эрчимжүүлж, дайн болгондоо амжилт олж байсныг түүх гэрчилдэг. Ийм ч учраас дэлхийн талыг эзэлсэн билээ. Богд хаант Засгийн газрын үед Монголын дотоод болон гадаад тагнуул сайн ажиллаж байсан байдаг. Да лам Цэрэнчимэд "33 дахь ухаа үеийн бүлэг гэдгийг байгуулж, бие хамгаалах урлагаар хичээллүүлэхээс гадна лам хуваргыг Манж, Хятадын гүн уруу явуулж, тагнуулын үйл ажиллагааг зохион байгуулж үндэсний аюулгүй байдалд хамаарах Хятадын худалдаачдын жинг дээрэмдүүлэх, Хятадын нутагт суурин тагнуулыг байршуулах үйл ажиллагааг эрчимжүүлж байсан байдаг. 1921 оны хувьсгал Монгол оронд гарснаар уламжлалт үндэсний тагнуулын "школ" хаягдах үүсвэр тавигдсан хэдий ч Хаант Оросын тагнуулын "школ" дээр суурилагдсан шинэ улаан Оросын "школ” түрэн орж ирсэн билээ. Үнэн чанартаа Оросын тагнуулын "школ" бол Эзэн хаан Чингисийн тагнуулын "школ" л явж байгаа шүү. Сүбээдэй болон Зэв жанжин Оросын зургаан Вант улсын цэрэгтэй тулалдаж, Ижил мөрний орчим бут цохихдоо Оросын Вангуудын хоорондын зөрчлийг маш сайн судалсан байдаг. Тухайн үед Сүбээдэй, Зэв жанжин нар хорин мянган морьт цэрэгтэй явж байсныг түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг билээ. Иймд бид хожим нь өөрсдийнхөө тагнуулын сургалтыг л авсан нь ойлгогддог. Хятадад Мао-Зэдун-Чан-каши нар байлдаж иргэний дайн гарах үед нь Мао-Зэдуны тагнуулын зөвлөх монгол хүн байсан. Тухайн үед Хятадад 200 гаруй Монголчууд байсан хэдий ч эцэг Чойбалсаны буруу ажиллагаагаар Хятадын соёлын хувьсгалын үеэр бүгдийг нь устгуулсан байдаг. Захиргаадалтын үеийн Монголын тагнуулын сургалт ЗХУ-ын Джержинскийн нэрэмжит Хорооны сургуульд суурилагдан боловсон хүчнээ бэлдэж байлаа. 1990-ээд онд ЗХУ-аас тагнуулын сургалтаа тусгаарлан, дотооддоо тагнуулын сургуультай болоод өнөөг хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэ сургуулийн чанар, сургалтыг миний хувьд мэдэхгүй ч гэлээ Цагдаагийн академийн гүйцэтгэх ажилтны тусгай-IV хүртэл үздэг хичээлээс чанарын хувьд сайн байх ёстой гэж ойлгож байна. Ямар ч орны төр засаг тагнуулын газраараа оролдож болдоггүйг тухайн үед ардчиллын залуус ойлголгүй том алдаа гаргаж байсан. Нийгэмд зарлах ч юм байна, зарлахгүй ч юм байдаг гэдгийг ухаараагүй бололтой. Дараа нь УИХ-ын гишүүн Л.Гүндалай, УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдоржийг "тагнуул" гэж нийтэд зарлан, нийгмийг шуугиулсан. Гэвч өнөөдрийн цаг мөчөөс харахад бодох зүйл байгаа. Тухайлбал Хятадын тагнуулын албад Монголын нэг нөлөөтэй хүнийг "та манайд элс" гэж хэзээ ч хэлэхгүй. Харин Хятадын тагнуулын компани, пүүсээр уламжлан их хэмжээний мөнгөн шагнал өгөөд, хожим нь ашиглахдаа үндэсний аюулгүй байдалд харшлах мэдээллүүдийг эсвэл орд газруудыг гуйна, нөлөө бүхий хүн үгүй л гэнэ биз. Тэр үед бэлэг мөнгө өгсөн компани, пүүс Хятадын тагнуулын газрын компани, пүүс болж таарна. Таныг зарлана гэвэл элсэхгүй байж чадах уу? Өнөөдөр Монголын тагнуулын газар, тэр дундаа дотоодын тагнуулын үйл ажиллагаа муу байгаа нь илт харагдаж байдаг. Үндэсний баялгаараа тоглож байгаа эрхэмүүдийн цаад санаа үүнээс улбаалан үндэсний аюулгүй байдалд халдаж байгааг ч ойлгохгүй байна гэж баймааргүй юм. Аливаа улсын тагнуулын газар тухайн улс орныхоо нүд чих шүү дээ... Монголын хар хайрцагны бодлогыг барих түлхүүр нь биш билүү. Цаастайгаа зууралдсаар байтал цаана чинь хоёр алхчихлаа, эрхэм тагнуулчид минь ээ.