Уртын сайхан дуугаа цэлгэр талдаа шуранхайлж, морин туурайн тэгш дөрвөн хэмээр богинын дуугаа уран гоё нугалаа хугалаа хийж гэгэлзүүлэн дуулж, сэнгэнэтэл исгэрүүлэн сэрүүцнэ. Аман ташилгаар, хэмнэл хийж, бас аялага хийнэ. Адуун сүргээ бэлчээж хураахдаа гуугийн дуугаар цуурай хадаана. Хангай дэлхийгээ баясуулж, мал сүргээ тайвшруулж, өөрийгөө зугаацуулж, хөөмийн гайхамшигаараа гайхуулан эгшиг өргөнө. Энэ бүх нүүдэлчин ахуй нь монгол түмний их соёлын үндэс байсан аж.
Үүний зэрэгцээгээр талын малчид хэн ч гэсэн, биендээ авч явахад авсаархан бичил хөгжмүүд хийж хонин сүргийнхээ дэргэд эгшиглүүлдэг. Ийм хөгжмүүдэд: төмөр хулсаар хийсэн аман хуур, хэл хуур, цоор цуур, лимбэ, шуугуур зэрэг орох аж.
Харин хөөмий бол бичил хөгжмийн зэмсэг үл хэрэглэх агаад жинхэнэ гайхамшигт эгшиг. Уг гаралын хувьд баруун аймгаас үүдэлтэй гэх бөгөөд Ховдын Чандмань сумд голомт нь бий гэж ярих аж..
Тэр өндөр уулс, хадан хавцлын завсраар үлээх салхи, усны боргио, модны чимээ зэрэг бол байгалийн хөөмий агаад тийм газар очиход өөрийн эрхгүй хөөмийн авиа гаргамаар санагддаг гэнэ..
Хөөмийг бас тува хөөмий монгол хөөмий гэж ялгах бөгөөд Тува хөөмий нь монгол хөөмийг бодоход шингэн, хүч султай, тэр болгон ая дан оруулж болдоггүй аж.
Монгол хөөмийн 4 төрөл байх ба энэ нь хархираа хөөмий буюу цээжний гүнээс түрэн гарах авиа, исгэрээ буюу амны хөндийнөөс гарах авиа, Нармай хөөмий буюу хамраар гаргах авиа, шахай хөөмий буюу хоолой шахаж гүнээс гарах авиа зэрэг болно. Зарим судлаачид хөөмийн 5 төрөл байна гэж үздэг ба энэ нь нутаг нутгаасаа хамаарч байгаа бололтой.
Монгол хөөмий бол дэлхийн сонгодог хөгжмийг хүртэл тоглох чадалтай. Монгол хөөмийг тувачууд хөөмийлж чаддаггүй бөгөөд энэ утгаар нь монгол хөөмийн урлаг нэлээд өндөр төвшинд хөгжсөн гэж үздэг.
Сүүлийн үед “Алтан ураг” “Халил”, “Домог” зэрэг хамтлагууд монгол хөөмийг орчин үеийн хөгжмийн урсгалд оруулж, монгол ардын урлаг ийм гайхалтай гэдгийг дэлхийд таниулж байгаад баярлая, хэн нэгэнд бэлэг болгоё, монгол соёлоо таниулая..