“Албаны нохой судлалын холбоо”-ны дасгал жуулагч багш Д.Бат билэгтэй ярилцлаа. Тэрбээр 30 дахь жилдээ нохой сур гагчаар ажиллаж байна. Цагдаа, хил, гааль, төмөр зам, иргэний нисэх, төрийн тусгай хам гаа лалт, тагнуул зэрэг 10 гаруй байгуул лагад 1000 орчим нохой, төдий хэмжээний нохой сургагчдыг бэлтгэсэн юм билээ.

-Албаны нохойг ямар шалгуу раар сонгож бэлддэг вэ?

-Дэлхийд 400 орчим үүлдрийн нохой байдгаас 10 гаруйг нь албаны чиглэлээр сургадаг. Манай орон эрс тэс уур амьсгалтай. Зундаа нэмэх 40 градус, өвөлдөө хасах 40 градус хүрдэг. Га даадын орнууд 10 граду сын тогтмол температуртай өрөөнд нохой нуудаа байл гаад, шаардлага гарсан үед бага цагаар ажиллуулдаг. Нохой, нохой сургагч олонтой. Ха рин манайд эсрэгээрээ. Тиймээс үнэрлэх чадвар хам гийн сайтай гэхээс илүү тэй манай уур амьсгалд хэр зохицохыг нь харгалздаг.Спаниель, немц овчарк үүлдрийн нохойг ихэвчлэн сургадаг. Эд гээр нохой манай уур амьс галд зохицохдоо сайнаас гадна үнэрлэх чадвараараа дэлхийд шилдэг таван нохойн тоонд ордог.

-Спаниелийн хувьд бие жижиг тэй учир тусгай албанд ашиглахад тийм ч тохиромжтой биш санагдах юм.

-Спаниелийг хар тамхи, тэсэрч дэлбэрэх бодис илрүүлэх чиг лэлээр ашигладаг. Бие жи жигтэй ч богино зайд үйлдэл гүйцэтгэх чадвартай тул гаальд түлхүү ашигладаг. Энэ нь машины кабин болон ачаа барааны дээгүүр, доогуур ороод үнэрлээд шал гачих дагтай холбоотой. Харин немц овчарк том талбайд үйл дэл гүйцэтгэх чадвартай, тэсвэртэй. Том талбайд жижигхэн нохой амархан ядарчихдаг. Немц овчаркнаас хү мүү с айдаг учир хөөж туулгах, барих, алан хядах үйл ажиллагааг таслан зогсоох зэрэг ажилд тохиромжтой.

-Нутаг орныхоо уур амьсгалд дасан зохицсон мон гол нохой нуу даа сургаж, тус гай албанд ашиглах боломж той юу. Монгол банхар гэхэд бие томтой, сүртэй учир айл гах чадвараараа немц овчаркаас илүү биш үү?

-Банхрыг харуул хам гаалал тад ашиглахад зүгээр. Ма най үүдэнд банхар бий. Хам гаалалт маш сайн гүйцэтгэдэг. Гаднын хүн, машин ирэхэд хуцаж мэдээлнэ. Бусад үед яах ч үгүй. Олон машины дууг хоо ронд нь ялгадаг. Харин үнэрлэх эрх тэн нь сайн хөгжөөгүй учир монгол нохой на рийн сургалтад ашиглахад түвэгтэй. Герман нохой нуу дын үнэрлэх чадвар хотжилтоо дагаад олон зуун жилийн турш хөгжсөн байдаг.

-Хар тамхи, мансууруулах боди сыг хүн, нохой хоё рын аль нь илүү илрүүлдэг вэ?

-Нуусан, далдалсан юмыг илрүүлэхдээ нохой гаргууд. Оны өмнөхөн албаны нохой Замын-Үүдийн гааль дээр тарваганы арьс илрүүллээ. Машины тээшин дор давхар тээш хийгээд завсраар нь тарваганы арьс хуйлж ачсан байсныг гаалийн байцаагч мэдэлгүй гаргах гэж байсныг нохой илрүүлсэн. Ер нь хилээр нууж оруулж ирж байгаа сум, галт зэвсэг, хар тамхи зэргийг голдуу албаны нохой илрүүлдэг. Хүн олж тогтоодог ч цаг их алддаг.

-Төмөр замын өртөө нүүд нохойгоор хамгаалуулах болс ноор нүүрсний хулгай ба гассан талаар сонссон.

-Өнгөрсөн жилээс Улаанбаатар нэг, хоёрдугаар өр төөг нохойгоор хамгаалуулдаг болсноор нүүрсний хулгайг таслан зогсоосон. Хүмүүс вагон руу авирч, нүүрс хулгайлахаа больсноор вагонд хүн дайруулах нь эрс багассан. Ер нь нохойг онцгой байдлын албанд ч ашиглаж болно. Гал унтрааж, нурангинаас хүн аварч байгаад залуус эрсдэж байна шүү дээ.

-Онцгой байдлын албанд яаж ашиглана гэж?

-Нурангид хүн даруулчихлаа гэхэд хаана байгааг нь нохойгоор олуулах боломжтой. Нохой цаг алдахгүй илрүүлчихнэ. Гэтэл нохойгүй учраас хаана ч байж магад гүй гээд ухаад байдаг. Нуран гид дарагдсан уурхайн ажилтнуудыг ухаж, ухаж л нэг юм гаргадаг шүү дээ.

-Нурангид дарагдсан хү- мүүсийг нохой үнэрлээд л олно гэж үү?

-Нохойн үнэрлэх эрхтний чадам ж хүнээс сая дахин илүү. Бас сонсох эрхтэн нь маш сайн хөгжсөн. 35 км-ийн цаана байгаа зүйлийн чимээг сонсдог. Газарт долоон метрийн гүнд байгаа зүйлийг ч илрүүлнэ. Ер нь манай Ус сувгийн газар нохой ашиглах боломж бий.

-Яаж тэр вэ?

-Газар доогуурх дулааны шугам сүлжээ гэмтлээ гэхэд эндээс тэр байшин хүртэлх 100 метр газрыг ухаад хаячихдаг шүү дээ. Машин хажуугаар нь явж болохгүй, хүн шөнө халтирч уначих гээд байдаг. Эвдрэл гэмтлийг олж илрүүлж, засах гэж өчнөөн хүн хэдэн сараар ажилладаг. Багаар бодоход хоёр техник, 20 хүн, 30 орчим хоног ажиллана. Тэгвэл гадаадын орнууд шугам сүлжээний зураг төс лийг нь харж байгаад л нохойгоор үнэрлүүлж, хаана доголдсоныг нь олчихдог. Тэгээд эргэн тойрон хоёр метр ухаад л хэдхэн цагийн дотор янзалчих жишээтэй. Улс орны эдийн засагт ч хэмнэлттэй. Ус сувгийнханд нохой хэрэгтэй гээд очихоор “Юун солиотой юм яриад байна, тэр нохой чинь цэрэг цагдаад л хэрэгтэй биз” гэх хандлагатай байдаг.

-Хараагүй хүмүүсийн хө- төч нохойг манайд сургаж бэлдэх боломж бий юү?

-Мэдээж боломжтой. Гэхдээ манайд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэ дийн дэд бүтэц, эрх зүйн орчин нь хангалтгүй учраас олон бэрхшээл бий. Ядаж л тусгай зам гэж алга.

-Дэд бүтэц сайжрахыг хүлээс нээс байгаа нөхцөлд өө тааруулаад хөтөч нохой бэлдэж болдоггүй юм уу?

-Сургаж бэлтгэлээ гэхэд худалдаж авах хүн хэд байх вэ. Манайд зах зээл бага. Тэгээд ч тэр хүнийг нохойтой нь автобусанд суулгахгүй шүү дээ. Гэтэл хөгжлийн бэрхшээл тэй хүмүүс дандаа такси бариад байх боломжгүй. Энэ мэтчилэн асуудлууд бий. Сургахад болохгүй гэх зүйлгүй.

-Манай нохой сургалт дэлхийн хэмжээнд хэр үнэлэгддэг вэ. Бусад орноос ямар давуу талтай вэ?

-Манай нохойнууд хүнтэйгээ адил ажлыг бүрэн гүйцэд хийх чадвартай. Гадаадын ор нуудад нохой нь олон учир дагнаад бэлтгэчихдэг. Тухайлбал, героин гэдэг нунтаг цагаан бодисыг мэдэ хийн тулд хэд хэдэн нохойгоор үнэрлүүлэхэд тэр бодисоор мэргэшсэн но хой л олно. Гэтэл манай но хой героин, гашиш гээд хар тамхины бүх төрлүүдийг илрүүлж чаддаг. Манай төрийн тусгай албад нохойгоо өөрсдөө бэл дэж байгаа. Уг нь нэгдсэн бодлогоор бэлтгэвэл зүгээр. Олон газар хүчээ тарамдуулж байснаас нэг газар дөмөгхөн шиг мөнгө хаяад бэлтгэвэл сургалт илүү ча нартай болно. Магадгүй тун удахгүй бүх салбарт нохойг ашиг ладаг болно байх. Манайд нохой сургагч цөө хөн бий. Тиймээс залуучуудыг олон улсын түвшинд бэлтгэх хэрэгтэй байна. Өнгөрсөн жил санаа нийлсэн бидний хэдэн хүн энэ холбоог байгуулсан. Ингэснээр гадаадын орнуудтай харилцаа холбоотой ажиллах боломж бүрдээд байна. Сургагчаа, нохой гоо сургахын хажуугаар га даа даас багш авчран сургалт явуулж хүмүүсээ чадваржуулна. Бид Япон, Солон гос, Америк, Герман, Казахс тан, Азербайжан гэ сэн зургаан оронд хамтарч ажил лах захидал илгээхэд бүгд нааштай хариу өгсөн. Азер бай жан, Казахстан улс хар там хины сургалтад хүмүү сийг чинь хамруулъя гэсэн.