Ñүүëèéí үåä õîäîîäíû àðõàã үðýâñýë õýìýýõ өâ÷èí ýì÷ ìýðãýæèëòíүүäèéí àíõààðëûã òàòàõ áîëæ. Óëñûí áîëîîä õóâèéí ýìíýëýãò ýì÷ëүүëýõýýð çîðèãñäûí äèéëýíõ íü èéì өâ÷òýé ãýõýä áàðàã õèëñäýõãүé. Òèéìýýñ ýíýõүү өâ÷íèé òóõàé “Áàÿíãîë” ýìíýëãèéí äîòðûí çөâëөõ ýì÷ Ä.Áàëæèííÿìòàé óóëçëàà.

-Õîäîîäíû apxar үðýâñýë ãýæ þó âý. Åð íü, ýíý өâ÷íèé ãîë ýõ үүñâýð íü þóíä áàéäàã þì áîë?
-Õîäîîäíû àðõàã үðýâñýë ãýäýã íü õîäîîäíû ñàëñò áүðõүүëèéí үðýâñýë, ýñèéí íөõөí òөëæèëòèéí àëäàãäàë, áóë÷èðõàéí ýñүүäèéí õàòèíãàðøèë, õîäîîäíû øүүðýë ÿëãàðàë, õөäөëãөөíèé үéë àæèëëàãàà àëäàãäàõ çýðãèéã õýëæ áàéãàà þì. Òèéìýýñ õîäîîäíû àðõàã үðýâñýë үүñãýäýã îëîí ÿíçûí øàëòãààí áàéäàã. Ãýõäýý õàìãèéí ãîë ýõ үүñâýð íü Õåëèêîáàêòåð øүү äýý.
-Õîðòîé íÿí ãýñýí үã үү?
-Òèéì. Ãýõäýý íýã òàëààðàà, ýíý íü íÿí áîëîâ÷ ïàðàçèò õýëáýðèéí õîðõîéòîé òөñòýé áè÷èë àìüòàí. Òóõàéëáàë, õåëèêîáàêòåð íü 0,5-1,0 ìèêðîìîëü өðãөí, 2,5-3,5 ìèêðîìîëü óðòòàé õөäөëãөөíòýé íÿí þì. 2-6 øèðõýã áàãöàëñàí øèëáүүð áүõèé õөäөëãөөíòýé ýíý àìüòàí õîäîîäíû ñàëñòààñ çóóð÷, òýð õýñýãòýý øàðõ үүñãýõ õîðò ÷àíàðòàé íÿí ãýñýí үã. Õåëèêîáàêòåðûã àíõ 1983 îíä Àâñòðàëèéí ýðäýìòýí Áàððåí, Ìàðøàë íàð íýýñýí þì áèëýý. Үүíèé çýðýãöýý, ýíý õîðòîé íÿí õîäîîäíû үðýâñýë үүñãýæ áàéíà ãýäãèéã äýýðõ õүìүүñýýñ ãàäíà îëîí îðíû ýðäýìòýä ñóäàëæ áàòàëñàí ãýäýã. Òүүíèéã íü äýëõèéí ýðүүë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà ÷ õүëýýí çөâøөөðñөí.
-Ñүүëèéí үåä ýíý өâ÷ëөëò èõñýõ áîëñîí ãýñýí?
-Үíýõýýð үíýí. Ìàø îëîí õүìүүñ õîäîîäíû àðõàã үðýâñëýýð өâäөæ áàéíà. Ãàíö ìîíãîëä ÷ áèø, äýëõèé äàõèíä ýíý өâ÷íèé òàðõàö èõýññýí ãýæ ÿðüäàã. Ó÷èð íü, õåëèêîáàêòåð àðõàã õýëáýð íü òóí ýëáýã áîëîõîîð òýð. Îëîí óëñûí ñóäàëãààãààð äýëõèéí íèéò õүí àìûí 50 õóâü íü õóðö àðõàã õýëáýðèéí õîäîîäíû үðýâñýëòýé. Íàñíû õóâüä, 40-өөñ äýýø íàñíûõàí 20 õóâü, 50-èàñ äýýø íàñíûõàí 50 õóâüòàé áàéãàà ãýñýí ñóäàëãààíû äóí áàéäàã. Õàðèí ìàíàé îðíû õóâüä, äөðâөí õүí òóòìûí íýã íü õîäîîäíû үðýâñýëòýé, áàñ ÿìàð íýãýí áàéäëààð өòãөí õàòàõ çýðýã ãàæèãòàé áàéãàà þì. Ýíý áîë õàðüöàíãóé өíäөð òîî øүү.
-Òýãýõëýýð өâ÷íèé áàêòåð ÷óõàì þóíààñ áîëæ үүñäýã þì áý?
-Ýðүүë àõóéí øààðäëàãà õàíãààãүé õүíñíèé áүòýýãäýõүүí, õóâèéí àðèóí öýâðýýñ. Áàñ ãàçòàé óíäàà, õàãàñ áîëîâñðóóëñàí áүòýýãäýõүүí èõ õýðýãëýæ áàéãààòàé ÷ õîëáîîòîé.
-Øèíæ òýìäýã íü ÿàæ èëýðäýã âý?
-Îëîí ÿíç. Õîäîîäíû үðýâñýëò өâ÷íèé ãîëëîõ øèíæ òýìäýã íü àþóëõàé îð÷ìîîð өâäөõ, öàíõàéõ, äîòîð ìóóõàéðàõ, õýëýíä çóçààí өíãөð òîãòîõ, àìíààñ ýâãүé үíýð ãàðàõ, õýõðýõ, ãýäýñ äүүðýõ, өòãөí õàòàõ, ñóóëãàõ, ãîðîéõ, ãàøóóíààð , ãóëãéõ, öýýæ õîðñîõ, õîîëíû äóðøèë áóóðàõ, òóðàõ, ÿäðàõ, àþóëõàé áîëîí óëààí õîîëîéä þì òýýãëýõ, íүүðýí äýýð áàòãà ãàð÷, ñýâõòýõ ãýõ ìýòýýð èëýðäýã. Èéì үåä íü ÿàðàëòàé ìýðãýæëèéí ýì÷èä õàíäàõ õýðýãòýé.
-Õýðâýý õåëèêîáàêòåðòàé áîëñîí ãýäãýý ìýäñýí ÷, ýì÷ëүүëýõãүé óäàõ þì áîë õîð óðøèã íü íýìýãäýíý ãýñýí үã үү?
-Ìýäýýæ øүү äýý. Àðõàã õóðö ÷ ãýëòãүé, õîäîîäîíäîî áàãà ÷ ãýñýí өөð÷ëөëò îðâîë ýì÷ëүүëýõ øààðäëàãàòàé. Õýðâýý õåëèêîáàêòåðûã ýì÷ëүүëýõãүé óäàõ òóñàì õîäîîä øàðõàëæ öààøëààä, õîðò õàâäàð үүñãýäýã þì. Òýãýõëýýð õåëèêîáàêòåð õîäîîäíû õîðò õàâäàð үүñãýíý ãýäãèéã ìýäñýýð áàéæ ýì÷ëүүëýõãүé ÿâáàë àìèíààñàà óéäñàíòàé ÿëãàà þó áàéíà. Õàâäàð ñóäëàëûí үíäýñíèé òөâөөñ өíãөðñөí îíä ãàðãàñàí ñóäàëãààãààð, õîäîîäíû үðýâñýëò өâ÷íèé 80-90, íàðèéí ãýäýñíèé øàðõ, õîäîîä, óëààí õîîëîéí õàâäðûí 90-99 õóâèéã õåëèêîáàêòåð үүñãýæ áàéíà ãýæ үçñýí áàéíà ëýý. Òèéìýýñ үðýâñýëò өâ÷èí үүññýí ë áîë áàãà äýýð íü ýì÷ëүүëýõ ¸ñòîé.
-Èíãýæ õүíäýðñýí өâ÷íèéã ýì÷ëýõýä áүðýí ýäèðýõ ìàãàäëàë õýð çýðýã áàéäàã áîë?
-Àðõàã өâ÷íèéã áүðýí ýì÷èëæ, ýäãýýõýä õóâü õүíèé õè÷ýýë çóòãýëýýñ èõýýõýí õàìààðíà. Æèøýý íü àðõè, òàìõè, ñàõàðûí òөðëèéí áүòýýãäýõүүíèéã òîõèðóóëàí õýðýãëýõ íü ÷ òîäîðõîé õýìæýýãýýð үð äүíãýý өãíө. Ãýõäýý õîäîîäíû àðõàã үðýâñëèéã ýì÷ëýõ òîãòñîí íýã ýì÷èëãýý ãýæ áàéõãүé. Õүí õүíèé áèåèéí îíöëîã øèíæ, õү÷èë øүүëòèéí òýíöâýðòýé áàéäàë çýðãèéã ñóäàëæ үçñýíèé ýöýñò ë óóõ ýì áîëîîä ýì÷èëãýýíèé ìөðäөõ æóðìûã íü ñîíãîäîã. Áàñ òóõàéí õүíèé áèåèéí ýñýðãүүöýë, áàêòåðèéí øèíæèëãýý, õîäîîäíû øүүñëýãèéã àíõààðàõãүé áîë áîëîõãүé. Òèéìýýñ õîäîîäíû àðõàã үðýâñëèéí ýì÷èëãýý õүí áүðò өөð, өөð áàéäàã.
-Õåëèêîáàêòåð õàëäâàðòàé þó?
-Õàëäâàðòàé áàéëãүé ÿàõ âý. Ýíý áàêòåð àõóéí çàìààð, áүð òîäðóóëáàë áîõèðëîãäñîí àÿãà, õàëáàãà áîëîí áóñàä çүéëýýð äàìæèæ õàëäâàðëàäàã. Áàñ ýðүүë àõóéí øààðäëàãà õàíãààãүé õүíñíèé áүòýýãäýõүүíýýñ ÷ ãýñýí õàëäâàðëàõ áîëîìæòîé ó÷ðààñ àõóé íөõöөë ìóóòàé öàéíû ãàçàð, ðåñòîðàíä õîîëëîõ õýðýããүé ãýæ çөâëөìөөð áàéíà.
-Òүүíýýñ ãàäíà, õåëèêîáàêòåðààð өâ÷èëñөí õүíýýñ ÷ õүðòýë õàëäâàð àâàõ áîëîìæòîé ãýñýí?
-Õîäîîäíû àðõàã үðýâñàëòýé õүíèé àìíû õөíäèéí øүëñýýð äàìæèæ õàëäâàðëàíà. ßëàíãóÿà, èéì өâ÷òýé ýöýã, ýõ÷үүä íÿëõ õүүõýääýý íÿí õàëäààõ íü ýëáýã áàéäàã. Ó÷èð íü, áîð õîîëîíä îðñîí õүүõäýý õîîëëîõ ãýõäýý õîîë õүíñíèé çүéëèéã íü çàæèëæ өãөõ þìóó àëü ýñâýë àìíààñ àì äàìæóóëæ àÿãà, õàëáàãàà õýðýãëýýä ñóð÷èõñàí ãýìòýé.
Ýíý áүõýí ÷èíü ýðãýýä íөãөө íÿëõ õүүõäèéã өâ÷ëүүëýõ ýõ үүñâýð áîëäîã þì øүү äýý. Ñүүëèéí үåä èéì áàéäëààð õàëäâàð àâñàí õүүõýä îëíîîð èðæ үçүүëýõ áîëñîí.
-Ýíý өâ÷íөөñ ÿàæ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ âý?
-Õàìãèéí ãîë íü, õîîëíû äýãëýì ìàø ñàéí áàðèìòëàõ õçðýãòýé. Õүí өäөðò 4-5 öàãèéí õîîðîíä äөðâөөñ äîîøãүé óäàà õîîëëîæ áàéõ õýðýãòýé. Ãýòýë ìàíàéõàí èõýíõäýý өãëөө өëөí ýëãýí äýýðýý þó ÷ èäýëãүé øàõàì ÿâ÷èõñàí ìөðòëөө өäөð íü áàðàã õîîë ãýýä ãàâèõààð îëèãòîé çүéë èääýããүé. Òýãñíýý îðîé áîëîõîîð ë ãýíýò ñàíàñàí þì øèã, ýñâýë çààâàë ÷ үãүé èäýõ ¸ñòîé þì øèã ó÷èðãүé èõ õîîë èääýã íü áóðóó. Ýíý áүõýí ÷èíü õîäîîäûã öî÷èðäóóëæ, àðõàã үðýâñýëòýé áîëãîõ ýõ ñóóðèéã íü òàâüæ өãñөíòýé ÿëãààãүé çүéë øүү äýý. Òýãýýä ÷ îðîé èõ õîîë èäýõ íü õîäîîäûã øөíèéí òóðø àæèëëóóëäàã áîëîõîîð õүíèé áèå ìàõáîäü áүðýí àìàð÷ ÷àäàõãүé. Үүíýýñ ãàäíà, ýðүүë àõóé, àðèóí öýâðèéí áàòàëãààòàé õүíñíèé áүòýýãäýõүүí õýðýãëýõ õýðýãòýé.
-Ãýõäýý өãëөө õîîë èäýõýýð äîòîð ìóóõàéðàõ øèíæ òýìäýã àæèãëàãääàã øүү äýý. Ýíý þóòàé õîëáîîòîé âý?
-Îðîé óíòàõûíõàà өìíө õîîë èäñýí, èäýýãүé өãëөө áîëîõîä õîäîîä õîîñîí ë áàéäàã. Òýãýõëýýð өãëөө õîîë èäýõãүé áàéñàí ÷ õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýí àæèëëàæ áàéãàà õýðýã. Õàðèí õýñýã õóãàöààíä õèé àæèëëàæ áàéñàí õîäîîä ãýíýò þì èäýõýýð øèíãýýæ ÷àäàõãүé áîëæ, áýëáýãíýäýã. Èíãýñíýýð öөñíèé õүүäèéí íóãàëàðàà үүñäýã þì. Òèéì áîëîõîîð өãëөө áàãà áàãààð õîîëëîæ õîäîîäîî äàñãàõ õýðýãòýé.
-Үүíòýé òөñòýé õîäîîäíû àðõàã áóñ õýëáýðèéí үðýâñýëò өâ÷èí áàéäàã óó?
-Áèé. Õîäîîäíû үðýâñýëòýé õүìүүñèéí öөөí õýñýã íü íÿíãèéí áóñ áóþó õèìèéí õîðäëîãîîñ áîëæ өâäñөí áàéäàã. Áàñ ýðүүë ìýíäýä ñөðãөөð íөëөөëөõ õîðòîé íөõöөëä àæèëëàõ, ÿíç áүðèéí ýìèéã èõ õýìæýýãýýð äóð ìýäýí õýðýãëýõ íü õîäîîäîíä үðýâñýë үүñãýäýã áàéõãүé þó
I want to