Зах хязгаар нь үл харагдах цас мөсөөр хучмал хад хясаа, нуур намгаас өөр юмгүй Канадын хойд хэсэгт зөвхөн нутгийн үе залгамжилсан хэдэн цаатнууд л тэсэж амьдардаг. Мөсөн тивд ирж суурьшсан анхны үндэстнүүд нь Инуитууд буюу ах нарын хошигнон нэрлэдгээр чукчанууд. Тэндхийн чукча нартай нь мөр зэрэгцээд цаа буганы махаар хооллоод амьдраад үзье гэж зориглох юм бол Канадын засгийн газар таныг иргэнээрээ дуртайяа бүртгэж хүлээн аваад зогсох­гүй эхний ээлжинд 20 мянган ногоон тэтгэлэг болгож өгдөг гэнэ лээ.

Хилийн дээсийг нь аргалаад “шургаж” чадвал Америк шиг харлана энээ тэрээ гэж айлтгүй учир, хулгай хийж хэрэг төвөгт л орооцолдчихгүй бол гурав дөрвөн жилийн дараа байнгын оршин сууг­чийн үнэмлэхийг нь гардаад авчихдаг юм билээ. Элчин сайд Готов гуайн ярианаас үзэхэд өнөөдөр тэнд 600 гаруй монголчууд ажиллаж амьдарч байгаа ба ихэнх нь хамгийн их хүн амтай /6 сая/ том хот Торонтод суурьшсан юм байна.

Өмнөд хэсэгтээ бол уур амьсгал хойтохоосоо эрс өөрчлөгдөж амьд­ралын хэв­шил, ёс заншил нь ч тэс өөр. Кюбик, Онтариа мужуудад тархсан метрийн зузаантай хар-шороон хөрс нь нөгөө манайхны хэлдгээр шар тос л гэсэн үг. Их эрдэмтэн Докучаев гуайн нээсэн гэх Оросын хар шороот хөрсний хэд дахин сайжруулсан хувилбар нь тэнд байна. Цаг уурын нөхцөл сайн, өвөл нь цас их унадагаас биш тасхийтэл хүйтэрдэггүй, хаврын хавсаргагүй, зун нь шаттал халдаггүй, хур бороо элбэгтэй тул чухам тарьсан бүх нь л ургадаг аж.

Канад улс өнөөдөр үр тариа, рапс, усан үзмийнхээ тариалалтаар дэлхийд эхний аравт цохиж явна. Газрын тос, шатдаг хийн асар их нөөцөөрөө Саудын Арабын дараа, ган үйлдвэрлэлт, уран олборлолт болоод цөмийн эрчим хүч ашиглалтаараа дэлхийд эхний гуравт ордог аж. Урьд өмнө нь уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж байж байгаад нөхөн сэргээлт хийгдсэн гэх битүү модтой бөндгөр ногоон толгодыг хараад эрт урьдын нэгэн цагт Заамарын хөндий шиг газар байсан гэж итгэхэд бэрх. Баруун эргээс нь зүүн эрэг рүү нь зургаан цаг гаруй нисэж явахдаа онгоцноос хараад их шугуй онгон байгалаа хүний хөлд талхлуулалгүй өдий хүртэл аваад үлдсэн сүүлчийн орон бол Канад л болов уу гэж бодогдсон шүү. Канад өнөөдөр гуалин мод үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд тэргүүлдэг мөртлөө мод ургуулах технологиороо мөн л манийгаа хошуучилдаг. Өөрөөр хэлбэл тэнд нэг мод огтолсон л бол хоёрыг ургуулдаг хуультайгаа хэнээр ч заалгахгүй биелүүлдэг зарчимтай. Нуур усны орон бол бас Канад. Дэлхийн гадаргын цэвэр усны нөөцийн ихэнх нь энд байна. Дэлхийн бүх оронд байгаа цэнгэг нууруудыг талбайгаар нь ч, эзлэхүүнээр нь ч нэмээд үзэхээр хоёр сая гаруй нууртай эднийхийг яагаад ч гүйцдэггүй юм билээ.

Канад нь үндсэн хуульт хаант засагтай бөгөөд Канадын төрийн тэргүүн нь Английн хатан хаан II Элизабет гэдгийг хүн болгон мэддэггүй ч байж болох. Канадын оршин суугчдын 80 хувь нь АНУ-ын хилээс 200 км хүрэхгүй зурвас дагуу амьдардаг нь тэд сэм авхай нарт хайртайдаа биш энэ орчмын уур амьсгал нь хүн амьдрахад хамгийн зохимжтой байдагт бөлгөө. Нутаг дэвсгэрээрээ ОХУ-ын дараа ордог энэ том гүрний эрх баригчид 9.9 сая хавтгай дөрвөлжин км нутагтаа мөртлөө 30-хан сая хүнтэй тэгээд хилээ хааж хашчихаад хэнбугайд ч сурч, ажиллаж, амьдрах боломж өгөхгүй визээр чангалаад байгаа нь арай онцгүйг төр засгийнхан нь ойлгосон бололтой. 2000 оноос эхлэн жилд ирэн суурьших хүнийхээ тоог АНУ-аас даруй 5-6 дахин нэмэгдүүлж, зөвхөн энэ жил 300-гаад мянган хүн гаднаас авахаар зарлаад байна. Угаасаа Канад гэдэг нь нутгийн иргэдийн хэлээр хүн суурьших газар гэсэн үг аж. Тэгэхээр хүссэн хүсээгүй тэнд хүн суурьшуулахаас аргагүй шүү дээ.

Эндхийн хүн амын бараг тал нь Канадад төрөөгүй, гаднаас ирж суурьшсан 40 гаруй үндэстэн ястны төлөөллүүд гээд бодохоор арга байхгүй олон үндэстний нутаг гэхээс өөр аргагүй. Гэхдээ төрийн албан ёсны хэл нь англи, франц учир үйлчилгээний байгууллагаас өгсүүлээд төрийн бүх үйл ажиллагаа энэ хоёр хэлээр явагдах ёстой юм байна. Энэ нь шүүх цагдаагийн ажилтнуудад жаахан төвөгтэй байдаг болов уу гэмээр. Гаднаас ирж суурь­шигчдийг дотор нь хэд хэдэн ангиллаар авч үздэг бололтой. Аль нэг оронд шүтдэг шашнаараа ч юм уу эсвэл ястан үндэстнээрээ бусад аль нэгэн хэлбэрээр гадуурхагдан хүчирхийлэлд өртсөн бол энэ орон ямар ч татгалзалгүйгээр хүлээн авах хуультай. Яг ийм шалтгаанаар сүүлийн хэдхэн жилийн дотор хэдэн зуун мянган тамильчүүд дайнаас дүрвэн тийшээ гарчээ. 1997 онд Хонконгийг хятадууд нэгтгэж авахын өмнөхөн 150 мянган доллар Канадын засгийн газрын дансанд тушаачихвал иргэн нь болж болно гэж зарласнаар тэндээс хэдэн зуун мянган чинээлэг иргэд Канад руу дүрвэн гарсан байна. Эдийн засгийн суурьшигчид гэсэн шинэ зүйл хуулиндаа оруулж байгаад ийм замаар Канад ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалт татаж чаджээ. Доор хаяж 200 мянган хүн тэр үед нүүж очсон гээд тооцоход л 30 тэрбум ногоон болж байгаа юм даа. Канадчууд өөрсдийгөө хамгийн баян орны азтай иргэд, америкчуудаас олон талаараа давуу амьдралтай гэж ярих дуртай юм билээ. Манай төр засгийнхан ухаалаг бодлого явуулж байгаагийнх ачаар бид энэ их эдийн засгийн хямралыг харьцангуй хохирол багатай даван туулж байгаа хэмээн хүмүүс нь магтан сайшааж байх юм. Тэнд даатгал нь харьцангуй өндөр боловч, даатгалтай л бол хүн бүрт эрүүл мэндийн үйлчилгээ, боловсрол бараг үнэгүй, дээр нь тэтгэврийнхэн улсаас маш их хөнгөлөлт эдлэнэ.

НҮБ-ээс жил бүр гаргадаг хүний хөгжлийн индекс гэдэг үзүүлэлтээр дэлхийн 180 орныг байр эзлүүлэхэд эднийх эхний гуравт байнга жагсаж байдаг. Хүний хөгжлийн индекс гэдэг нь хүн амын дундаж наслалт, боловсрол, амьжиргааны түвшин гээд хамгийн чухал гурван үзүүлэлтээр нь нэгтгэж дүгнэдэг нарийн систем. /Нээрээ л АНУ, Герман, Франц гээд бидний сайн мэдэх өндөр хөгжилтэй орнууд эхний аравт ч ордоггүй л дээ/.

Өнгөрсөн зууны наяад оны үед улс орны хөгжлийн түвшинг хир өндөр барилга сүндэрлүүлснээр нь хэмждэг моод гарч баруун, зүүний их гүрнүүд хоорондоо уралддаг байлаа шүү дээ. Энэ үед ах нар Москвагийн алдарт Останкины цам­хагаа босгож хөрөнгөтнүүдийг “цохихоор” аахилж байх зуур хэдхэн сарын өмнөхөн нь канадууд “CN” хэмээх 553 метр өндөртэй цамхагаа бярдан дуусгаж оросуудын хандыг дарсан тухай биднийг оюутан байхад дуулддаг байлаа. “CN” цамхагийн орой дээрээс Торонто хот алган дээр тавьсан юм шиг л харагдана. Нэг сонирхолтой зүйл дурьдахад цамхаг дээр жилд дунджаар 70-80 удаа аянга буудаг, цамхаг нь аянганд онцгой тэсвэртэй тул Торонто хотын хамгийн сайн аянга зайлуулагчийн үүрэг гүйцэтгэдэг гэнэ. Тэнгэр баганад­сан өндөр барилгууд дотроос бусдаас онцгой ялгаран нарны туяанд алтан өнгөөр гялалзах нэгэн байшин байгаа нь “СВС” буюу /Canadian Bank Corporation/ Канадын Банкны Холбооны оффис гэнэ. Коммунизмын задралын дараа буюу 90-ээд оноос хойш Торонто хотын удирдлага хотын төвд дахин ийм тэнгэр баганадсан барилгууд барихгүй байх шийдвэр гаргаж л дээ. Яг энэ үед “СВС” оффисын барилгаа барьж дуусгахад ердөө хоёрхон давхар дутуу болчихоод байж. “СВС” хотын захиргааг шийдвэрээ харж үзэхийг ахин дахин гуйгаад нэмэр болсонгүй. Эцэст нь нэгэн мэргэн арга хэн нэг нь бодож олжээ. Торонтогийн өндөр барилгууд ихэнх нь хар бараан, хөх өнгөтэй. “СВС”-ийн барилга алтадмал шар өнгөтэй байна, тэгээд гүйцээж барих хоёр давхрын дотор тал нь таазнаасаа авахуулаад тавилга хэрэглэл бүгд алт байх учраас хотын өнгө үзэмжид онцгой нөлөөлнө гэдгийг дарга нарт тайлбарлаж, тийм хэмжээний алтны нөөц байгаа гэдгээ ч баталж байж хотын удирдлагаас онцгой зөвшөөрөл авчээ. “СВС” барилгаа гүйцээж бариад амласан бүх зүйлээ алтдахад мэдээж багагүй юм орсон байж таараа. Тэр үед унци алтны үнэ 250 доллар байсан, гэтэл 2000 он гараад алтны үнэ 1000 хүрээд ирэнгүүт аваргууд дээд талынхаа хоёр давхрын дотор тавилганд орсон бүх алтаа хуулж авч зараад бүх барилгынхаа үнийг олоод авчээ.

Америк, Канада хоёр улс Наигра хэмээх нэгээхэн том мөрнөөр хиллэдэг, энэ их мөрнөөсөө ч чамгүй ашиг хүртдэг орнууд юм байна. Эрчлэн урсах их мөрний ус жижиг арлыг мөргөж салаалаад хоёр том хүрхрээ болж жар жараад метр өндрөөс бууна, Канадын талынх нь “Морины тах”, нөгөөх нь “Америкийн хүрхрээ” гэсэн нэртэй. Үнэхээр морины тах хэлбэртэй энэ хүрхрээ рүү голын усны дийлэнх нь очдог, 800-гаад метр өргөнтэй, усны буулт нь ч маш хүчтэй. Монголчууд бид хүрхрэн буух усыг сонсоод хүрхрээ гэж нэрлэсэн бол Ниагра мөрний их усны дуу архирах мэт санагдсан шүү. Зөвхөн байгалийн энэ гайхамшигийг үзэхээр ирдэг жуулчдын тоо жилд 10 сая хол давдаг нь тэд хоёр тэрбум доллараас багагүй мөнгөө энд “хандивлачихаад” буцаж байна л гэсэн үг. Ганцхан агшинд 6000 тонн ус хаядаг энэ их мөрөнд суурилуулсан 4.4 гегаватт хүчин чадалтай усан цахилгаан станц энэ хоёр орны иргэдэд багагүй буян болдог нь бас тодорхой. Манай улсын жилийн нийт цахилгааны хэрэглээ 0.8 гега гээд бодохоор мөн ч их нөөц байгаа биз?