Миний багад манай нутагт нэгэн эр хар эрчээрээ давхин явтал морь нь үлийд бүдрэн унав. Тэрээр босч ирэн дээлийнхээ шороог гүвж мориныхоо цулбуураас татан “морио бүдэрч уналаа” хэмээн уурсч толгой руу нь ороолгож байхыг аав минь хараад гүйж очин жолоо цулбуурыг нь шувт татан авч “Яаж байгаа чинь энэ вэ? Ямар Монголоо алдсан амьтан бэ? Хэзээ Монгол хүн морио зодож байлаа. Энэ чинь ухаант мал шүү хөө” гэж зад загнаж байж билээ.Олон жилийн өмнө болсон үйл явдал юм. Ухаант адуугаа эзэн хүн ихэд хайрладаг. Тиймээс ч Монгол хүн адуу шиг соргог амьтан байхгүй гэлцдэг. Олон адууны дэргэд очиход том шүдээрээ өвс шир шир зулгаан идээшлэх, хааяа нэг тургилах, хоёр адуу нэг нэгнийнхээ хүзүү сээрийг маажих, эвд тэнд хэсэг бусгаараа тарайн хэвтэх, хөөрхөн сүүлээ годогнуулан эхээ хөхөх унага, азарга хур дэлээ сагсалзуулан гүүгээ хураах гээд адтай гоё агшинг хараад л баймаар. Адууны үнэр нь хүртэл тансаг. Ухаант адгуусны тухай сонин сайхан домог баримт олон бий. Монгол морь 1960-аад онд Вьетнамаас нутагтаа гүйж ирсэн тухай ам дамжсан яриа гарч байлаа.

Хэдэн нутаг хошуу дамжуулаад зарчихсан морь нэг л мэдэхэд сүрэгтээ ирчихсэн нийлээд явж байна гэж нутгийнхан ярилцдаг байсан. Аав нэг буурал үрээгээ хаа холын явуулын хүнд зарчихсан юм. Тэр гурван ч удаа буцаж ирснээс болж ээж уйлж унжин үглэж дуулаад аавын наймааг буцаалгаж билээ. Үүнээс үүдэн энд нэгэн баримтыг уншигчиддаа хүргэхийг хүслээ. Би тэр үед Оргил рашаан сувилалд соёл олон түмний зохион байгуулагчийн ажил хийж байлаа. Нэг өглөө хаалга зөөлөн тогшин настайвтар хүн орж ирэн өөрийгөө энд сувилуулж байгаа тухай танилцуулан ойр зуурын яриа дэлгэн хэсэг суув. Тэгснээ

-Хүү минь чи олон нийтийн дарга хүн байна. Ах нь гуйлт ч гэх юмуу хүсэлт ч гэмээр юмуу? Нэг сэдвийн талаар өөртэй чинь ярилцах гэсэн юм.

-Та ямар санал хүсэлт байгаа вэ? Түүнийгээ ярь гэвэл Тэрээр бодлогошрон

-Монгол морины тухай сонин домог баримт хүмүүст хүргэмээр байна. Чи надад туслаж сувилуулагчдыг уулзуулаач ярих юм байна гэсэн юм…

Энэ хүний яриа тун сонирхол татаж нээрээ л олон түмэн сонсож мэдүүштэй чухал сэдэв байлаа. Тэр хүний Монгол морины тухай олон сонирхолтой зүйл ярьсны зөвхөн нэг домогт баримтыг сонирхуулъя Тэрээр ярихдаа

-Би тэр үед цэл залуухан байв. 1945 онд эх орны дайн дуусгавар болж байлаа. Энэ үед Монголоос ЗХУ-д миний мэдэхээр малын их эмч мэргэжлээр хоёр оюутан байсан юм. Нэг өдөр бидэн дээр Зөвлөлтийн хоёр офицер ирж, “Манай адууны хашаанд /конешконд/ танай Монголын шархадсан хоёр морь фронтоос ирсэн юм. Бид эмчилж тордох гэсэн боловч бүтэх юм биш. Хүн ойртуулахгүй хазаж хайраад хавьтуулахгүй юм. Ядахдаа ус ууж өвс иддэггүй ээ. Ингэсээр байгаад эмчилгээ ч хийлгэлгүй үхэх нь шиг байна. Та нар монгол хүмүүс байна, очиж туслах арга чарга юу байна. Уул нь Германы фашистийг үүрэнд нь устгахад их үүрэг гүйцэтгэж, гавьяа байгуулсан ачтай морьд юм гэнэ лээ. Үхүүлж болохгүй гэж дарга нар үүрэг өгсөн болохоор бид арга ядаад та нарын сургийг гаргаж ирлээ” гэж арга нь барагдсан байдалтай үнэнээ ярив. Тэдний гуйлтын дагуу очтол хашаан дотор шархтай морьд байна. Тэдгээр том биетэй тоомсогнуудаас нилээд зайтай хоёр жижиг биетэй морь уяатай байсан нь бусдаасаа аль ч талаар ялгарна.

Офицерийн нэг “За энэ дээ. Танай монгол морьд Чёрт вазмий” гэж хэлээд уурсангуйгаар шал руу нулимав. Энэ байдлыг хараад тэр оросын “Бид энэ хоёрыг яаж ч чадаагүй юм, Та нар ч ёстой горьдсоны гарз байлгүй” гэх өнгө нүүрэнд нь бичээстэй дооглонгуй инээмсэглэл тодорч ирэв. Гэтэл хэдэн орос цэрэг наана нь зогсчихсон нэгэн уртаа модны үзүүрт хувинтай ус өлгөж, холоос гэтсээр дөхүүлж өгч байв. Нөгөө орос цэргийг жаахан ойртох гэхлээр чихээ хулмайлган хазаж хайрах гэнэ. Цементэн шал гал маналзтал тангарна. Ёстой яах ч арга алга. Биднийг дагуулж ирсэн хоёр орос офицер, “за ингээд байгаа юм даа” гэсэн шиг харж толгой сэгсэрнэ. Та нар юу гэж бодно. Хоёр морь гэж авахын арга алга. Аргагүй л монгол морь минь мөн нь мөн. Гэхдээ ясан дээр тохсон арьс л гэсэн үг. Биенийх нь энд тэнд сум бөмбөгний хэлтэрхийд өм цөм цохиулсан, хэгзэрсэн, зулгарч цус шүүрсэн гээд авах юм даанч алга. Монгол хүн чинь хүний нутагт ийм болсон морио хараад зүрх шимширч өөрийн эрхгүй уйлдаг юм билээ. Намайг нүүрээ даран уйлахад оросууд хараад гайхаж байх шиг байсан.

Арга ч үгүй юм уу даа, дайны талбарт олон сайхан нөхдөө алдаад нулимс нь ширгэж хатуужчихсан улс чинь ийм юманд уярч өрөвдөнө гэж ч юу байх билээ. Хөөрхий дөө, тэр хоёр морьд. Дайны хүнд бэрх хатуу хөтүүг биеэрээ туулж, харь эздээсээ их үнэлгээ авч, амьд байх эрхээр шагнагдсан нь энэ буюу. Би хар бага наснаасаа адуу мал дээр өссөн болохоор бас дөртэй. Тэгээд тэр хоёр руу ойртох гэтэл санасны гарз, мөн л аяг аашаа гаргаж байх юм. Шархнаасаа болж ингэж адгуусны ааш эвдэрснийг юу гэлтэй билээ. Би холоос мярайгаад нэг рүү нь дөхлөө. Нэлээд ойртон очтол хазах гээд аргаш эргэн чихээ хулмайлган ухасхийж байна. Өөрөө ч бараг мэдэлгүй “Хайя” гээд чанга хэд хэд хашгирч орхилоо. Тэгтэл нөгөө хазах гээд чихээ хулмайлгаад байсан морь чинь толгойгоо өргөн намайг гайхсан байдалтай харж байна. Би ч тэр үед зай өгөлгүй “Хайя, хайя, гурий гурий” гээд дөхөөд байлаа. Хөөрхий морин эрдэнийн маань хоёр чих нь солбиод зөөлөн үүрсэх нь тэр. Би аажуухан мярайн дөхсөөр байв. Ингэсээр алхам алхмаар ойртож, цээж, улмаар хүзүүнд нь хүрэв. “Хайя. хайя” гэсээр толгойнд нь гараа хүргэж, зөөлөн илж маажлахад яасан ч үгүй. Харин тэгэхдээ хэзээ тасхийтэл үмхээд авах юм бол доо гэж дотроо айж байсан шүү. Гэтэл тэрүүхэндээ зөөлөн үүрсэх аядаж, намайг хүзүү сунган үнэрлэж байна. Ухаант адгуус маань монгол эзнээ танив бололтой, бас зөөлөн үүрсэн бүр сэтгэлийг минь уярааж орхив.

Тэртээд зогсч байсан орос офицер цэргүүд бүр мэл гайхсан байлаа. Тэгээд гэнэт сэхээ авав бололтой инээлдэн “молодец, хорошо” гэлцэн алга ташиж байна. Миний сэтгэл хөөрч бас л нулимс асгараад ирэв. Нөгөө нөхөр минь хэзээний тэсч чадалгүй нулимсаа арчиж зогсоно. Үүнээс бид хоёр орос нөхдийнхөө хамт эргэн тойрч, эмчилгээ үйлчилгээ хийлгэн тэнхрүүлсэн дээ. Ээ дээ, морь ч ёстой ухаантай адгуус шүү гэж ярьж байсныг сонсоод урьд аавын минь морио зодож байсан эрээс өмөөрч явсан нь санаанд өөрийн эрхгүй орж билээ. Уулзалтанд орсон зөөлөн сэтгэлтэй зарим эмээ, өвөө нар ч нулимсаа арчиж суусныг өгүүлэх юун.