Èéì íýãýí ìàòåðèàë îëæ óíøààä ñýòãýë ýìçýãëýõãүé áàéæ ÷àäñàíãүé. Îäîîãîîñ íýëýýä õýäýí æèëèéí өìíө Өâөðìîíãîëîîñ Ìîíãîëä äүðâýæ îðæ èðñýí íýãýí çàëóó Өâөðìîíãîë÷óóäûí өíөөãèéí áàÿí öàòãàëàí ìýò àìüäðàëûí õөøөãíèé öààäàõ äàëä íóóöûí òóõàé ýíý íèéòëýëä äóðäñàíòàé íýí òөñòýé òүүõүүäèéã õүүðíýæ áèëýý. Ìîíãîë Үíäýñòýí Áèäíèé үåèéí үåä òүãøèæ, áîëãîîìæèëæ, óëàéðàí òýìöýæ èðñýí òүүõ áîë åðäөө ë өìíөä õөðøòýéãýý õèéñýí òýìöýë áàéäàã. Áèä äàéñàãíàã÷ ñýòãýõүéòýéäýý ÷ áóñ, ñөðãөëäөã÷ ýðõ àøèãòàéäàà ÷ áóñ, åðөөñөө ë òýãýæ òýìöýõãүé ë áîë áîëäîããүé áàéñíûã ýäãýýð áîäèò òүүõүүä ñàíóóëíà. Õàðèí îäîî, өíөө öàã үåä, ýñâýë ìàðãààø þó áîëîõ ãýýä áàéíà âý, áүү ìýä. Ãàãöõүү ýíý áîäèò òүүõèéã ìàø îëîí ìîíãîë õүí ìýäýæ, óíøèæ, ñàíàæ, ñýðæ áàéõ áîëòóãàé õýìýýí Òàíèä èëãýýëýý. Íèéòýëæ öààø öààø íü õүðãýõ áàéõ ãýæ íàéäíà. Á.Äàðìààáàçàð /Àðëèíãòîí/ Ýõ ñóðâàëæ \"Çóóíû Ìýäýý\"

Á.Ã’үìýí-Өëçèé 1960 îíä ӨÃŒӨÇÎ-û Áààðèí áàðóóí õîøóóíû Áàÿíòàë ñóìàíä òөðñөí. 1984 îíä Өâөðìîíãîëûí Áàãøèéí èõ ñóðãóóëèéã ìîíãîë õýë, óðàí çîõèîëûí ìýðãýæëýýð òөãñãөæ, Àðäûí áîëîâñðîëûí ÿàìíû äýðãýäýõ ñîíèí ñýòãүүëèéí ãàçàð ñýòãүүë÷ýýð àæèëëàæýý. 1994-1997 îíä ßïîí óëñàä ñóð÷, àæèëëàæ, 2005-2006 îíä ÌÓÈÑ-ä ìýðãýæèë äýýøëүүëñýí áөãөөä îäîî Ìîíãîëä àìüäàð÷ áóé àæ. Òýðýýð “Öàðàé”, “Ãîëûí äóóí”, “Õүíèé íóòàãò”, “Õýíç áîäîë”, “Õýíç õóðãà” çýðýã äөðâөí íîìòîé çîõèîë÷ õүí.

Ìîíãîë, Õÿòàä õýìýýõ õî¸ð үíäýñòýíä Àçèéí óëñ ãýõýýñ өөð àäèë çүéë õîâîð ãýæ áè ñàíàäàã. Ìèíèé õýëæ áàéãààòàé ñàíàà íèéëýõãүé øàð öàðàéòàé, õàð үñòýé, íàìõàí íóðóóòàé, îíèãîð íүäòýé ãýýä àäèë çүéë òîî÷èõ õүí ãàðàõ ë áàéõ. Ãýõäýý ë áè õýëñíýýñýý áóöàõãүé. Õÿòàä õүíèéã ýõëýýä õàðàõàä áîëîâñîí, öýâýð÷, өð çөөëөí, õү÷ òýíõýý ñóë äîðîé ìýò õàðàãäàíà. Õàðèí ìîíãîë õүí áîëõè áîîäãîé, õàòóó øèðүүí, òýð ÷ òөðõөөðөө çýðëýãäүү õàðàãäàíà.

Yíýí õýðýãòýý ÿìàð áàéäàã þì áîë. Yíýí, õóäàë õî¸ðûí õîîðîíä äөðâөí õóðóó çàéòàé. Õүíèé ýðýýí äîòðîî, ìîãîéí ýðýýí ãàäíàà ãýæ äýýäýñ ìààíü öýöýëäýã. Þóòàé ÷ ýíý ÷èãò áîäîë ýðãýöүүëëýý áÿöõàí ãèëæ, óíøèã÷ Òàíòàé ñàíàà áîäëîî çүðõëýí õóâààëöúÿ ãýæ øèéäñýí þì.


Ìîíãîë õүí ñàÿ òàíèëöñàí õүíòýéãýý èõ äîòíîñäîããүé, ÿðèà өðíүүëýõ ãýæ ÷ çүòãýõãүé, òààãүé ñàíàãäâàë òýãñãýýä íóðóóãàà үүðýí ÿâààä өãíө. Õàðèí õÿòàä õүí áîë өөð. Òàíèëöñàí õүíèéõýý ãàðûã èëæ òààëàõ ýíүүõýíä. Áүð өâөð òүðèéä îðîõ íü óó ãýìýýð äîòíîñíî. Õÿòàä õүí ãàðàà òàëáèæ ÿäàí áàéñíàà íýð óñ, ýðõýëäýã àæèë òýðãүүòíèéã ÷èíü ìýäìýãöýý ýíý õүí íàä õýðýãòýé þó ãýäãèéã ¸ñòîé ë ãÿëàëçòàë òîîöíî. Õýðýãòýé ãýæ үçâýë ñàëàõãүé íààëäàíà. Þóãàà ÷ өãөõөөñ áóöàõãүé. Õýðýããүé ãýæ үçâýë “áàÿðòàé” ÷ үãүé, áүð ýðãýæ ÷ õàðàëãүé àðèëíà. Ìîíãîë õүí ãàð áàðèõäàà äóóãàð÷ ÿäàæ áàéñíàà õýäýí үã ñîëèîä, íóòàã óñ, íýð æèëýý àñóóãààä ñýòãýëä íèéöòýé ñàíàãäâàë îëîí æèë õàíèëñàí íàéçóóä øèã þóãàà ÷ óóäëàí ÿðüæ õөөðөõөөñ áóöàõãүé áîëíî. Òàìõèëàõ þì óó, ãàíö õî¸ð õóíäàãà òàòâàë áүð õүçүү õүçүүãýýðýý òýâðýí ñàëàõ äóðãүé áîëíî.

Õÿòàäàä ýõ îðíîî àëäóóçàé ãýæ өíөөäөð ìîíãîë õүí áүð ñýòãýë çîâíèæ áàéãàà íü үíýí. Ìîíãîë õүí ãóäàìæèíä õÿòàä õүíòýé òààðâàë ÿäàæ ë õүéòýí õàðöààð øèðâýí äóðãүéöëýý èëýðõèéëäýã. Öàãààí õýðìýýñ Çàìûí-Yүä õүðòýëõ èõ íóòãàà õүí çîíûõîî íýëýýä õýñýãòýé àëäñàí ×èíãèñèéí õîé÷ үåèéíõíèé ñýòãýëèéí òүãøүүðèéí èëýðõèéëýë ãýæ үүíèéã õýëìýýð. Õàðèí õýä õîíîãèéí äàðàà õүéòýí õàðöààð øèðâýýä áàéñàí íөãөө õÿòàäòàéãàà ñàéõü ìîíãîë òîõèîëäëîîð òàíèëöëàà ãýæ ñàíàÿ. Íàíõèàä çîîã òàíñàã áýëäýæ “íàéç àà, íàéç àà” ãýæ áÿëõàðòàë èíýýä àëäàí õóíäàãà òóëãàõàä “ñàéí õóæàà áàéíà, ÿàõ âý, õóæààä ÷ ñàéí õүí áàéõ áàéëãүé äýý” ãýæ ìөíөөõ ìîíãîëûí ñýòãýë óÿðíà. Öàã ýëýõèéí õýðýýð íàéçûí ñýòãýë çóçààðíà. Òýãòýë “ßìààò óóëûí íүүðñíèé îðä...” ãýæ ÿðèà өäөõөä ýõ íóòàã ðóó íü öàã үðãýëæ өíãөëçөæ áàéäàã àþóëò õÿòàä áóñ, үé çàéãүé íàéç õýëæ áàéõ øèã ñàíàãäàíà.

Yүíèéã çөâõөí ýäèéí øóíàë, ýñâýë ìîíãîë õүíèé áîãèíî, ìóíõàã óõààíòàé õîëáîí òàéëáàðëàâàë äýíäүү өíãөö áîëíî. ßäàæ ë åðòөíöèéí èõ, áàãà îðíóóäûí èõýíõ õîòîä “÷àéíà òàóí” ãýã÷ áóé áîëîîä, õÿòàäóóä îëíîîð ñóóðüøèæ, өөðèéí àõóé îð÷íîî áóé áîëãîí òóõëààä îëîí çóóíûã үäýæ áàéãàà áîëîõîîð èíãýæ õýëæ áàéíà. Õÿòàäóóä õààíà ÷ ãýñýí ýõëýýä õàðàõàä áөõөëçөæ, õүíèé àÿ äàãàæ àìüäðàõ ìýò ñàíàãäàâ÷ ÿìàãò өөðèéíõөөðөө, өөðèéí àõóéãàà áүðäүүëýõ ãýæ çүòãýäýã, ñàíàñàíäàà ÷ õүðäýã үíäýñòýí ãýäãèéã õàà ñàéãүé öýöýãëýí äýâæèæ áàéãàà “×àéíà òàóí” íîòîëíî áóñ óó. ßã ë õèàã өâñ øèã. Òàëáàéä íýã ë óðãààä ýõýëáýë òàë íóòãèéã òýð ÷èãýýð íü áүðõòýë õÿðãàí õóðãàí, öýíõýðòýí óðãàäàãòàé үëãýð íýãýí ãýñýí үã. Òèéì áîëîõîîð үíäýñòíèé ñýòãýë çүé, àæ àõóé ýðõýëäýã îíöëîãòîé õîëáîí àñóóäëûã àâ÷ үçâýë áàéäàë èëүү îéëãîìæòîé áîëíî ãýæ ñàíàãäàíà. ×àéíà òàóí Àìåðèê, Àíãëè, Ãåðìàí, Ôðàíö, Èòàëèä áүãä áèé. Yãүé ãàçàð ãýæ үãүé.

Õÿòàä àéë áàéøèíãèéíõàà ãàäóóð õýðýìòýé. Øàâðààð áîñãîñîí Áýýæèíãèéí õààíû îðä ãýýä áîä äîî. Íүүäýë÷èí áèäíýýñ óëñ îðíîî õàìãààëàõ ãýõäýý áàéãóóëñàí öàãààí õýðìèéã ÷ ñàíàãòóí. Өөðөөð õýëáýë, èõýñ äýýäýñ, ýãýë áîðîã òàðèà÷èí àëü íü ÷ áàéëàà ãýñýí áàéøèíãèéíõàà ãàäóóð õýðýì áîñãîäîã íü ¸ñ. Õýðìýí õàøààã òóóëàí áàéøèí өөä àëõàõàä өìíөөñ áîãøñîí õóðö үíýð õàìàð öîðãèíî. Ãýðò íü îðîõîä õà÷èí ñîäîí үíýð áүð ÷ òîä, òýñýõүéåý áýðõ, íүä õîðñãîí, õàìàð ñýòëýì õàíõàëäàã. Ìîíãîë÷óóä öóó, æàíãèéí үíýð ãýæ ìýäýìõèéðäýã. Yíýíäýý áîë ýíý өòãөí, øèíãýíèéõ íü үíýð.

Õөõ õîòûí îéð òîéðîíä õÿòàä ìàÿãààð àìüäðàõ áîëñîí ìîíãîë àéë öөөíãүé áîëñîí íü ãàøóóí үíýí. “Ìîíãîë, õÿòàä àéëûã þóãààð íü ÿëãàäàã âý” ãýæ áè íýãýí òàðèà÷íààñ àñóóõàä òýðýýð “Øөíө áèå çàñäàãààð íü” ãýæ õàðèóëæ áèëýý.

Îëîí óëñûí êèíî íààäìûí øàãíàë îëîí óäàà õүðòýæ áàéñàí Õÿòàäûí àëäàðò íàéðóóëàã÷ Æàí Èé ÃŒүãèéí “Õóó÷èí õóäàã” êèíîíä “õÿòàäûí øýýñíèé ñî¸ë”-ûã äýëãýöíýýñ үíýðòòýë çóðàãëàæ, íèéòýä äýëãýñýí áîëîõîîð õÿòàäàä äóðãүé íýãýí ñîëèîò ìîíãîë õýòðүүëæ áàéíà ãýæ íàìàéã çýìëýõãүé íü ëàâòàé. Ýíý êèíî Òîêèîãèéí êèíî íààäàìä òýðãүүí áàéð ýçëýõ үåä áè óã õîòîä àìüäàð÷ áàéñàí þì.

Ñóóðüøìàë ñî¸ë èðãýíøèë äàí ãàíö õÿòàäûíõ áèø. Ãýõäýý ë õÿòàäûí ñóóðüøìàëûí ñî¸ë өөð үíäýñòíèéõýýñ ÿëãààòàé. Îëîí çóóí æèëèéí òóðø àäèë ãýìýýð àõóé íөõöөëä өөð өөð ñî¸ë èðãýíøèë òөëөâøäөã àæýý. Õÿòàäûí ñî¸ëä îëîí þìíû ãàäààä үçýãäýë õèéãýýä äîòîîä ìөí ÷àíàð ýñðýãýýð áàéõ íü íýí îëîí. ßìàð ñàéíäàà õÿòàäûí óõààíû íýãýí îõü ìàíëàé áîëîõ ýðäýìòýí Ñүíç “Yíýí õýìýýã÷ õóäàë áîëîé. Õóäàë õýìýýã÷ үíýí áîëîé” ãýæ áè÷èõýâ.

Äîëîîõ øàõàì íÿëãàíàæ áàéñàí õүíýý õýðýããүé ãýæ ñàíàâàë õóâüñõèéí ýðãýýä áàÿðòàé ÷ үãүé àëãà áîëäîã òóõàé áè äýýð өãүүëñýí. Õàðèí îäîî õүìүүíèé õàðãèñ-çөөëíèé òóõàé òîãòîæ ÿðüÿ. Õÿòàäóóä 1968 îíû өâëөөñ 1969 îíû õàâàð õүðòýë õóãàöààíä өâөðëөã÷äèéã õîìîðãîëîí óñòãàõ àæèëëàãàà ÿâóóëñàí. Õýä õý÷íýýí õүí үðýãäñýíèéã ýíý óäàà îðõèí, õýðõýí õàðãèñ õýðöãèé ýðүүäýí òàìëàæ áàéñàí òóõàé áàðèìòààð өãүүëüå. Ýð ýìèéí àìüäðàëä íүүäýë÷èí ìîíãîë÷óóäûã äýíäүү ÷өëөөòýé ãýæ үçäýã õÿòàäóóä øàâààðàëäñàí, öóõàë îð÷èíäîî өөðèéí äóðààð áàéæ ÷àääàããүéäýý õîðñîí áà÷èìääàãòàà òýð үү, íýí õîðñîëòîé õàíääàã óëñ. Äýýð өãүүëñýí 1968-1969 îíû õү÷èðõèéëëèéí үåä ìîíãîë îõèä áүñãүé÷үүäèéã õү÷èíäñýíèéõýý äàðàà òàìëàí çîâîîñîí òîõèîëäîë òîîëîõîä ÷ áýðõ îëîí ãàð÷ýý.

Ñөíөä áàðóóí õîøóóíû Áàÿíçүðõ ñóìûí Áàÿíòàë áðèãàäûí ìàë÷èí Õîðëîîãèéí ýýæ õүү áîëîí ààâ áýð õî¸ðûã õîîðîíä íü õү÷ýýð õóðüöóóëñàí òîõèîëäîë ÷ ãàðñàí. Ýíý äîðîìæëîëûã òýñýëãүé ààâ õóäàã ðóó õàðàéæ, áýð áîîæ үõýæ, õүү ìýñýýð өөðèéãөө õîðîîæ, ýýæ íü ñîëèîðñîí. Yүøèí õîøóóíû Òóãàëòàé áðèãàäûí ìàë÷èí Öîëìîí, Áàëäàí, ñóìûí çàõèðãààíû àæèëòàí Äîíðîâ íàðûã èëæèã, ãàõàéòàé õóðüöóóëæ, “Òàíàé Ìîíãîë÷óóä ìàëààñ ÿìàð ÿëãààòàé þì” ãýæ äààïààëñàí ÿâäàë ãàðñàí.

Ìîíãîë÷óóä Ýðýýí õîòûã ñàéí ìýäíý. Òóñ õîòûí äàðãààð 1960-ààä îíä Áàî Ãү Ëÿàí õýìýýã÷ ìîíãîë õүí àæèëëàæ áàéñàí /Áîðæèãîí îâãîî õÿòàä÷èëàí “Áàî” áîëãîõ ÿâäàë Өâөðìîíãîëûí çүүí íóòàãò èõ áàéäãèéí íýã æèøýý áîë ýíý õүí/. Õîòûí äàðãà Áàî ÿìàðòàé ÷ áóðóóäàæ, òүүíèé ãîð àð ãýðèéíõýíä íü үñýðõèéëñíýýð ýõíýðèéã íü ýðýìäýã çýðýìäýã áîëãîæýý.
Ïàí Øèү Èí õýìýýõ õÿòàä Äөðâөä õîøóóíû Áàÿí-Îâîî ñóìûí áè÷ýý÷ Íîðîâæàìö ãóàéí íóðóóã çүñ÷ òàìëàñàíäàà ñýòãýë үë õàíàí áèåýð òýñýõ áàéòóãàé ñîíñîõîä ÷ òýñýõýä áýðõ òàìëàëä ñөõөðñөí Íîðîâæàìö ãóàé àìü òàâüñàí ãýäýã.

Òàìëàãäàí ¸îëæ, áàõèðñàí õүíèé õýëèéã îãòëîõ, ìýäүүëýã өãөõãүé áîë ÷èõ, õàìðûã íü îãòëîõ, øүäèéã íü áàõèàð çóëãààí àâàõ, òîëãîé ðóó íü õàäààñ õàäàõ ÿâäàë åðäèéí õýðýã áàéæýý. Äýýðõ îëîí æèøýý áàðèìò áîë íîì ñóäàðò áè÷èãëýãäñýíýýñ îëæ òүүâýðëýí òàòàæ áóé æèøýý. Áè áàñ óã õàðãèñ ÿâäëûí ãýð÷ áîëñîí õүìүүñòýé ÷ íýã áóñ óäàà áèåýð óóëçàæ áàéñàí þì. Òóõàéëáàë, Өâөðìîíãîëûí Çàñãèéí îðäíû Òàìãûí ãàçðûí äýä äàðãààð àæèëëàæ áàéñàí Ãàðàâóóíñýíãýý ãóàéí øүäèéã үð õүүõäèéíõ íü íүäýí äýýð áàõèàð íýãáүð÷ëýí ñóãàëàí òàð÷èëãàñíààñ õýäõýí õîíîãèéí äàðàà íүä àíüñàí áàéäàã. Ã’үүíèé õүү Áàòààòàé Өâөðìîíãîëûí Áîëîâñðîëûí ÿàìàíä 1984 îíîîñ õîéø àðâààä æèë õàìò àæèëëàõ çàâøààí íàä òîõèîñîí. Òýðýýð íýã óäàà ñýòãýëèéíõýý àíèàãүé øàðõûã èë÷ëýí äýýðõ ÿâäëûí òóõàé íóëèìñ äóñëóóëàí ÿðüæ áàéñàí íü îäîî ÷ íүäýíä õàðàãäàõ ìýò áîëæ áàéíà.

Ìàíàé Ãóðãóóëòàé ñóìûí Ðàâæàà ãóàéã “õàäààñòàé õүí” ãýäýã. Ðàâæàà ãóàé ìèíèé ààâòàé íàéç, ìàíàéõààð îðæ ãàðäàã áàéñàí òөäèéãүé áè îõèí Öýöýíãýðýëòýé íü äóíä ñóðãóóëèéí íýã àíãèä ñóð÷ áàéñàí. Õàõèð öàãò ñóìûí äàðãûí àëáà õàøèæ áàéñíûõàà õóâüä õÿòàäóóäûí õàðààíä өðòөæ òîëãîéäîî äөðâөí õàäààñ õàäóóëæ, çîëîîð àìü ãàðñàí íýãýí. Õүíèé òîëãîéä õàäààñ õàäñàí ãýõýýð õүìүүí áóñ ýíý àâèðò óíøèã÷ òà öî÷èðäîí íàìàéã “õóäàë÷” ãýæ áүү çýìëýýðýé. Èéì ÿâäàë äýíäүү îëîí ãàðñíààñ àìüä үëäñýí õîâîð òîõèîëäîë íü Ðàâæàà ãóàé áàéñàí þì.

1960-1963 îíû өëñãөëөíãèéí үåä õÿòàäóóä íýã íýãíýý áàðüæ èäýõ, ààâ ýýæ íü õүүõäýý èäýõ, 1966 îíîîñ ýõýëñýí 10 æèëèéí ñî¸ëûí õóâüñãàëûí үåä õүí ÿàæ àëæ áàéñàí òóõàé õÿòàäûí Øà ×èí, Ëî âèí, Æèí Èé çýðýã çîõèîë÷äûí áè÷ñýí áàðèìòàò òóóæóóäààñ æèøýý òàòâàë çөөëөí ñýòãýëò ìîíãîë óíøèã÷ Òà õàð äàðàí óíòàæ ÷àäàõãүé òóë áîëú¸.

Õÿòàäóóä өөðèéãөө 5000 æèëèéí áîëîâñíû òүүõòýé, áè÷èæ õóðààñàí íîì ñóäðàà çýðýãöүүëýýä өðâөë äàõèí íýã öàãààí õýðýì áîëíî ãýæ ãàéõóóëàõ äóðòàé. Áàñ ÷ èéí õýëæ áàéãààä үíýíèé õóâü áèé. Òèéì áîëîõîîð äýýð ìèíèé өãүүëñíèéã өíө ýðòíèé ÿâäàë õýìýýí áүү ýíäүүðýýðýé. Ýñâýë èõ үíäýñòíèé ñóãàíä õàâ÷óóëàãäàí õîðññîí íýãýí æèæèã үíäýñòíèé òөëөөëөã÷ áè÷ãèéí ñîëèîòûí õèéðõýë ãýæ áүү òàøàà áîäîãòóí. Ýíý áүõýí òóí ñàÿõíû ÿâäàë áөãөөä íîì ñóäàðò áè÷èãäýí íèéòýä èë áîëñîí áàðèìò ãýäãèéã áàñ íýãýíòýý íóðøèí òýìäýãëüå.

Èíòåðíýòýä, Õÿòàäûí өìíөä õýñýãò, 1990-ýýä îíä õүүõýä èäýõ ÿâäàë ãàð÷ áàéãàà òóõàé áàðèìò òàâèãäàõ áîëñîí. ÃŒөí èíòåðíýòýä ñàÿõàí òàâèãäñàí “Ýâ õàìò íàìûã åñөíòөө øүүìæëýõ íü” íîìûí 66 äóãààð íүүðò “Ôà Ëүí Ãүíã õýëìýãäүүëñýí íü” õýìýýõ áүëýã áàéõ áөãөөä òүүí äîòîð õүí òàìëàñàí òóõàé îëîí áàðèìò өãүүëñýí áàéíà.

Ìîíãîë÷óóä XIII çóóíä äýëõèéã äàéëàí äàãóóëàõäàà ÷ èéìýðõүү õàðãèñ õýðöãèé òàìëàë õýðýãëýñýí õýìýýõ áàðèìò òýìäýãëýãäñýíèéã ìөõөñ áè îëæ үçýýãүé, ñîíñîîãүé. Æàí Çý Ìèíèé íóòàã ßíæîó õîò ãýæ áèé. Ìîíãîë÷óóä ýíä øèðүүí ýñýðãүүöýëòýé òóëãàð÷, õîòûã ýçýëñíèéõýý äàðàà àðâàí өäөð öýðãүүääýý äóðààðàà ààøëàõ ýðõ îëãîæ, “ßíæîóãèéí 10 õîíîã” õýìýýõ õÿäëàãà үéëäñýí ãýæ õÿòàä ñóäàðò áè÷äýã. “Õүíèé öóñ äóóòàé óðñ÷ áàéëàà” õýìýýí äүðñëýí òýìäýãëýñýí áàéõ àâ÷ 700 æèëèéí äàðàà Өâөðìîíãîëä õèéãýýä өөð õîîðîíäîî õýðýãëýñýí øèã òèéì õàðãèñ òàìëàëûí òóõàé òýìäýãëýñýí çүéë áàéäàããүé þì.

Өâөðìîíãîëä 1960-ààä îíä àíõ èðæ áàéñàí õÿòàäóóä óðàíõàé íàâòàðõàéã íөìөðñөí, ÿã ë Óëààíáààòàðûí ãóäàìæíû ñîãòóóíóóä øèã áàéëàà. “Õÿòàä ãýã÷ õàìãèéí ÿäóó, õàìãèéí õөөðõèé, õàìãèéí àéìõàé óëñ” ãýæ íàìàéã õүүõýä áàéõàä òîì÷óóë ÿðüäàã áàéñàíä áè ñàÿõàí áîëòîë èòãýæ áàéâ. Ãýòýë õÿòàäóóä үíýí õýðýã äýýðýý õóâèéí ýðõ àøãèéíõàà òөëөө үõýõýýñ áóöàõãүé õàòàí çîðèãòîí, øóíàí òýìöýã÷ ãýäãèéã áè ýð áèå æàãñàæ, ýðäýì óõààíû çàõ çóõààñ çóóñíûõàà äàðàà òүìýí îëîíäîî õү÷ýý үíýëýí àæèëëàæ áàéæ ñàÿ óõààð÷ áèëýý. Îäîî õÿòàäóóä ãàíö Өâөðìîíãîëä áèø, äýëõèé äàÿàð òýëæ, өðãөòãөë õèéæ áàéãààã áèä õàðæ áàéíà. Àéìõàé õүìүүñ èíãýæ õүíèé óëñ äîòîð өөðèéí “óëñ” áàéãóóëíà ãýæ үү. Àæèë õèéæ, àìü çîãîîõ ãýæ Өâөðìîíãîëä èð÷èõýýä òөäөëãүé ýçäèéã íü çîäîæ, îëíû îëíîîð òүðèé áàðèí ýëäâýýð äýýðýëõýæ, îõèä õүүõíèéã íü ñүéòãýæ áàéõ ãýæ үү. Ýíý ìýò ÿâäëûí çàõ ñýæүүð Ìîíãîë Óëñàä ÷ үÃ¥ үÃ¥ ñîíñîãäîõ áîëñîíä ñýòãýë òүãøèíý.

ÎÕÓ-ûí Ñàíêò-Ïåòåðáóðã õîòîä õÿòàäóóä îëøèðñîíä îðîí íóòãèéí ñàõèëãàãүé÷үүä äóðãүéöýí íýãäýæ, íóòãààñàà õөөí çàéëóóëàõààð øóóäðàí äýëãүүð ëàíãóóã íü ñүéòãýæ, ýä áàðààã íü áóëààí äýýðýìäýæ, íàéìàà÷äûã çîäîæ íүäýæ ñүðäүүëýõ áîëæýý. Óðä îðîé íü õөõ íÿö áîëòîë çîäóóëñàí õÿòàä ìàðãààø íü ìөí ë îðîñ íàéìàà÷äààñ өìíө ýðòëýí èð÷èõñýí áýýâèéí çîãñ÷ áàéõûã õàðààä ìýë ãàéõñàí òóõàé õýâëýëä áè÷ñýí áàéíà. Óðæíàí /2005 îíä/ Ñàíêò-Ïåòåðáóðã õîòîä õÿòàäûí ãóäàìæ áóþó ÷àéíà òàóí áàéãóóëàõ ãàçàð ãàðãàæ өãñөí íü îðîñûí òүүõýíä àíõíû ÿâäàë áîëæ áàéãàà ãýíý.

Õÿòàä õүí áàéãàëü, àìüòàí óðãàìàëä òөðөëõèéí өøөөòýé ãýìýýð óëñ. Öàã àãààðûí õóâüä Өâөðìîíãîë Àðìîíãîëîîñ õàðüöàíãóé äóëààí, өâñ óðãàìàë èëүү ñàõëàãèéí õóâüä àìüòàí àðààòàí ÷ ýëáýã áàéõ ¸ñòîé ãýæ áè áîääîã. Òèéì ÷ áàéñàí áàéõ. Õàðèí îäîî àãààðò íü ýëýý íèñýõýý áîëüæ, ãàçàðò íü àëàã äààãà õàðàéñàí ÷ òîîñ ìàíàðäàã áîëîîä áàéíà. Ìàíàé íóòàãò óñíû øóâóó äîíãîäîõîî áîëèîä ëàâ 20 æèë áîëæýý. Õÿòàäóóä áóãà, çýýðèéã öýðýã àðìè õөäөëãөí àëæ, ìàõêîìáèíàòàä õүðãýæ áàéñàí. Yíýã, òóóëàéã óðõè õàâõààð áàðüæ, òàðâàãà, çóðìûã øàðæ èäýæ äóóñëàà. Ìîíãîë÷óóä áèä øóâóóíû өíäãөíä ñүүäðýý ÷ òóñãàõûã öýýðëýäýã. Õÿòàäóóä òèéì îéëãîëò îãò áàéõãүé, ýðæ îëîí, õîðìîéëæ àâ÷ðààä ë øàðæ èäíý. Õàëüñàà õàðèóãүé öîîëîí ãàð÷ èðýõ ãýæ áàéãàà àíãààõàé òààðàëäâàë áүð øèì òýæýýëòýé õýìýýí áàÿðëàí èäíý ãýý÷.

Õÿòàä õүí õîîñîí ãàçàð õàðóóòàà ë àíæèñ îðóóëíà. Ìîíãîë ãàçðûí õөðñ íèìãýí áîëîõîîð ãóðâàí æèëýýñ õýòðýõãүé õóãàöàà өíãөðөõөä ë ýëñ áîëíî. Ãýñýí ÷ õÿòàä õүí àìàðõàí ñàëàõãүé. Ýëñýí äýýð áîðäîî õàÿæ áàéãààä үð öàöíà. Áîðäîî ÷ òóñàà өãөõãүé, óðãàö ìóóäàõûí öàãò îðõèîä өөð ãàçàð íóòàã ýðýýä àðèëæ өãíө. Õýäýí çóóíæ èë óðãàñàí ìîä, óðãàìëûã ÷ õàéðëàíà ãýæ үãүé çүãýýð ë òүëýõýý áîäíî. Өäөð îãòëóóëàõãүé õîðèîä áàéâàë øөíө î÷èæ îãòîëíî. Õîðèãëîñîí õүíèéã ìîäòîé õàìò õөðөөäөæ õàÿõ ÷ ýíүүõýíä. Íóòãèéí ìààíü ìîäûã ýäүãýý èë äàëä óíàãàæ, òүëæ áàðààä îäîî õîöîðñîí õîæóóëûã íü óõàæ òөíõөõ áîëîîä áàñ õýäýí æèë áîëæ áàéíà. “Íүүðñ øèã èë÷òýé òүëýý áàéõàä ìîíãîë÷óóä ìýääýããүé” ãýæ ìàíèéã ìàíãàðò үçíý. Æèìñ íîãîî òүүõýä öàã óëèðàë ãýæ áàéäãèéã õÿòàä õүìүүñ õýðýãñýõãүé, äýðñ õÿëãàíûã íîãîîíîîð íü õÿäàæ, ãүéëñèéã áîëöóó íü õàòóóðàõààñ өìíө óðàëäàí òүүíý. Өөðèéíõөө өâөðò ë îðóóëæ áàé-âàë òүүõèé, äóòóó áàéñàí ÷ õàìààãүé. Èäýæ óóõûíõàà ó÷ðûã ÿàæ èéãýýä ë îëíî.

Ìîíãîë õүí õèéãýýä õÿòàä õүíèé òóõàé öîîõîð áîäëîî õýëõýí óíøèã÷ Òàíàà өðãөí áàðèâ. Àäèë ýñ àäèëûí òóõàé äүãíýëòèéã òà áүõýí ìèíü äîð äîðîî áîëãîîãòóí. Õàðèí áè îãò өөð õýìýýõ өөðèéí áîäîëäîî үíýí÷ õýâýýð үëäýæ áóéãàà çүðõëýí ө÷üå.