Ìîíãîë õүíèéã õөãæүүëíý ãýäýã ìààíü ìîíãîë õүí áүðýýñ àâàõóóëààä, òөðèéí òүâøèíä ýðõýìëýí áàðèìòëàõ үçýëòýé áàéíà ãýñýí үã. Үçýë ãýäãèéã ìýäëýãèéí ñàí ãýæ îéëãîíî.

1. Áèä ÿäóó áàéæ áîëíî. Òóñãààð òîãòíîë ãýäýã áîë áèäíèé àãóó èõ áàõàðõàë, þóãààð ÷ ñîëüøãүé үíý öýíýòýé áàÿëàã ìөí ãýäãèéã õүí áүð ìýäðýõ ÿâäàë. Ýíý íü Ìîíãîë õүíèé õèéæ áàéãàà àæèë, õөäөëãөөí áîëãîí õýëæ ÿðèõ үã áүð íü òóñãààð òîãòíîëûí òөëөө áàéõ ó÷èðòàé ãýñýí ôèëîñîôèä îðøèíî. Ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëîî àëäààãүé öàãò ñàéí ñàéõíûã öîãöëîí áүðäүүëæ ÷àäíà.

2. Ìîíãîë óëñ ñàéõàí õүүõíèé öàðàéí äýýð áèø, ñàéí õөëãèéí íóðóóí äýýð áèø ãàçàð øîðîîí äýýð òîãòäîã ãýñýí ôèëîñîôèî ñýðãýýõ ÿâäàë þì. Ìîíãîë õүí áүð өөðèéí òөðæ өñөæ, ÿñàà òàâèõ өëãèé íóòãèéí òөëөө õàðèóöëàãà õүëýýõ ó÷èðòàé þì.

3. “Õүí íàìàéã ñóðãàõ ó÷èðòàé ãýäýã îéëãîëòûã áè өөðөө өөðèéãөө ñóðãàõ, өөðөө ñóðàëöàõ ó÷èðòàé” ãýñýí ôèëîñîôèîð ñîëèõ ÿâäàë áîëíî. Ýíý áîë “Ýçýí õè÷ýýâýë çàÿà õè÷ýýíý” ãýñýí Ìîíãîëûí óëàìæëàëò ôèëîñîôè þì.

4. Óëñ îðíîî өөä íü òàòúÿ ãýâýë óðèà äóóäëàãà үãýýð õөөöөëäөõ áèø, èðýýäүéãýý õàðæ, ìàòåðèàëëàã áîëîí ýðäýì îþóíû áàÿëàã áүòýýæ, àìüä àæèë õèéâýë óðàãøëàí äýãæèæ ÷àäíà.

5. Ìîíãîë õүí áүð áóñäûí ìóóãèéí òóõàé áîäîõûí óðüä өөðèéíõөө ìóóã ýõýëæ òóíãààæ ñóðàõ ÿâäàëä îðøèíî. Ýíý íü áóñäûã ÿëæ, ÿëëàõ äàäàë çàíøëàà îðõèæ, өөðèéãөө ÿëæ, ÿëëàæ ñóðàõ ñýòãýëãýýãýýð ñîëèíî ãýñýí үã þì.

6. Áóñàäòàé àòààðõàæ, өøөө õîðñîë àâàõ ñýòãýëãýýíýýñ àíãèæèð÷, àìü íàñàíä õàëãààãүé áîë áүõíèéã óó÷èëæ ñóðàõ ôèëîñîôè ìөí. Ýíý íü èäñýí ýðүү õóâõàéð÷ èäүүëñýí áóò óðãàæ áîëäîã òóõàé ìîíãîë ôèëîñîôè áèëýý.

7. Ýðүүë áèåä ñàðóóë óõààí îðøäîã ôèëîñîôèéã æèíõýíý óòãààð íü õýðýãæүүëýõ ÿâäàë þì. Ìîíãîë õүíèé àìèí ÷àíàðûã ñàéæðóóëæ ìîíãîë үíäýñòíèéã ýðүүëæүүëýõ ÿâäàë.

8. Ìîíãîë õүíèé ãàéõàìøèãò ÷àíàðóóä, òóõàéëáàë íýí èõ õөãæñөí òýíöâýðýý õàäãàëàõ ÷àäâàðûã óëàì ëàâøðóóëàí õөãæүүëýõ ÿâäàë þì.

9. Ìîíãîëûí òөëөө òýìöýæ ÿâñàí àëäàðòíóóäàà ìàðòàõãүé áàéõ ó÷èðòàé. Àòèëëà, Àâäàé ñàéí õààä, Åñүõýé áààòàð, ×èíãèñ õààí, Áàòìөíõ äàÿí õààí, Ã’үìýí çàñàãò õààí, Ëèãäýí õààí, Öîãò òàéæ, Õîòõîéäûí ×èíãүíæàâ, ýäèéí çàñàã÷ Òîãòîõòөð âàí, Áîãä Æàâçàíäàìáà, Ñàéí íî¸í õààí Íàìíàíñүðýí, ×èí âàí Õàíääîðæ, Äà ëàì Öýðýí÷èìèä, Õàéñàí ãүí Äýì÷èãäîíðîâ, Ä.Ñүõáààòàð, À.Àìàð, Ï.Ãýíäýí, Ã’.Äýìèä, Æ.Öýâýýí, Á.Ðåí÷èí, Ö.Äàìäèíñүðýí, Ñ.Àâàðçýä, Ä.Ã’өìөðî÷èðîîñ àâàõóóëààä ýõ îðîí÷äûí ñóðàõ áè÷èã ãàðãàõ ÿâäëûã ãàäíà òàëä “õóäàëäàãäñàí” Øàíçàâ Áàäàìäîðæ çýðãèéí óðøèãò õүìүүñèéí үéë àæèëëàãààòàé õàðøóóëàí, äýëõèéí өíãө àÿñ äýýð àâ÷ үçүүøòýé ñàíàãäàíà.

10. Ã’үүõèéã ñóäàëäàãòàé àäèë àëäààãàà ñóäàëæ, àëäààí äýýðýý ñóðàëöàõ ÿâäàë þì. Õóâü çàÿà èðýýäүé áèäíýýñ өөðñäөөñ ìààíü øàëòãààëíà ãýñýí áàòàëãàà øààðäàõãүé үíýíèéã Ìîíãîëûí õүí áүõýí õүëýýí çөâøөөðөõөөñ өөð àðãà çàì áàéõãүé.

Ìîíãîë õүíèéã õөãæүүëýõ ïðàêòèê àëõìóóä

1. Ýõ îðíîî ãýõ үçëèéã íü äýâýðãýí õөãæүүëýõ
Äýëõèéí óñíû õàãàëáàðûí çîíõèëîõ õýñýã ìîíãîëîîñ ýõýëäýã, öýâýð óíäààòàé, äýëõèéí ìөíõ öýâäýãèéí өìíөä òөãñãөë ìîíãîëä áàéíà. Äýëõèéí ýëñýí öөë Ìîíãîëîîñ ýõýëæ ìөí ýíä èðæ äóóñäàã. Àçèéí áүõ íóóðûí 2/3 íü Ìîíãîëä áèé. 4 óëèðàëòàé, îé õýýð ãîâü õîñîëñîí, àñàð èõ áàÿëàã áүõèé, õүí àìüäðàí æàðãàõ õàìãèéí òààòàé îð÷èí ãýâýë ýõ îðîí ìèíü áèëýý ãýñýí ñýòãýëãýýã õүүõýä áүðò òөëөâøүүëýõ íü ÷óõàë áàéíà.
Ìîíãîë õүíèéã, Ìîíãîë óëñûã ìîíãîë õүí ë àâàð÷ õàìãààëæ, àâ÷ ÿâæ õөãæүүëýõ үçëèéã òөëөâøүүëýõ õýðýãòýé. Á.ßâóóõóëàí: Öýöãèéí ñàéõíûã áè íóãààñàà òүүëýý
Öýíãýëèéí ìàíëàéã áè íóòãààñàà ìýäýðëýý
Õүëãèéí õóðäíûã áè ñүðãýýñýý áàðèëàà
Õүүõíèé öàðàéëãûã áè Ìîíãîëäîî õàðëàà õýìýýí “Çөâõөí Ìîíãîëäîî” øүëãýýðýý èëýðõèéëñýí áàéäàã.

2. Үéëäâýðëýõ õү÷íèé áàéðøèë-ìîíãîë õүíèé õөãæèëä íөëөөëөõ íü
Үéëäâýðëýõ õү÷èéã óëñ îðíûõîî áàðóóí çүүí өìíөò áүñ íóòàãò òàðààí áàéðëóóëæ, ìîíãîë õүíèéã òөðæ өññөí óóãóóë íóòàãòàà àæèëëàæ àìüäðàõ íөõöөë áүðäүүëíý. Ã’өâèéí áүñýä, ÿëàíãóÿà íèéñëýë õîòîä àæèëëàæ àìüäðàõ ÷àäâàðãүé îëîí õүìүүñ áөөãíөðñíèéã òàðààí áàéðëóóëæ, ãàçðûí àøèã øèìèéã õүðòýí àìüäàð÷ ñóðàõàä íü òөðèéí çүãýýñ àëáàäàõ, òóñëàõ, õөðөíãө ãàðãàæ өãөõ, ýðõ çүéí áàòàëãààòàé áîëãîõ òàë áүðèéí àæèë çîõèîõ õýðýãòýé áàéíà.

3. Õүíèéã үéëäâýðëýí áүòýýã÷ áàéëãàí õөãæүүëýõ íü
Àæèë õèéõ ñîíèðõîëãүé õүí íèéñëýë, òөâ, õîò ñóóðèí ãàçðóóäûí äүүðãүүäýä ñóóðüøèõ “ýðõãүé” áàéõ òèéì íөõöөë áàéäëààð øàõàõ ó÷èðòàé. Èéì өðãөí óóäàì íóòàã, áàéãàëèéí áàÿëàã áүõèé ìîíãîë îðîíä àæèëãүéäýë ãýñýí îéëãîëò áàéõãүé. Õàðèí àìüäðàõ ÷àäâàðãүé õүìүүñ áàéíà õýìýýí îéëãîæ, õөäөëìөðëөõ äóð ñîíèðõîëãүé õүìүүñò òýòãýëýã îëãîõûã çîãñîîæ áîëíî. Өөðòөө íîãîî òàðüæ, õóâöàñ õóíàð î¸æ, ÷èíýýëýã àéëûí ìàë õàðèóëàõ, õүүõýä õөãøèäèéã õàðæ õàíäàæ өã÷ áàéãàà õүíèéã àæèëòàé õүí ãýæ үçíý.

4. Ìîíãîë õүí-õөãæñөí õýðýãëýã÷ áàéõûí òóëä
Þó áүòýýæ áàéíà òүүíýýñýý èëүү õýðýãëýõãүé áàéõ çàð÷ìààð àìüäðàõ ó÷èðòàé. Çөâõөí áүòýýæ ãýìýýíý õýðýãëýõ çàð÷èì áîë áàÿëàã áүòýýãýýãүé áàéæ óëñààñ èëүү çүéë íýõýõèéã õүëýýí çөâøөөðөõãүé ãýñýí үã. Ìîíãîë õүí èëүү èõýýð ÿìáàëàõãүé, ãàãöõүү õèéæ áүòýýñíèéõýý òîî ÷àíàðò íèéöүүëýí àìàð÷ ñóâèëóóëíà.

5. Ìîíãîë õүí íèéãìèéí õөãæñөí õàðèëöàà áàéõ ôèëîñîôè
Ìîíãîë õүí ãýð îðîí, àæëûí îð÷èí, ãóäàìæ, äýëãүүð үéë÷èëãýýíèé ãàçðóóäàä áèå áèåäýý äàðàìò ó÷ðóóëäàããүé õөãæñөí õүí áàéõ ó÷èðòàé.
Íèéãìèéí õàðèëöààíä èìïîðòîëñîí õàëõ, äөðâөä, áóðèàä, ýðëèéç ãýõ ìýòýýð ìîíãîë÷óóäûí ñýòãýë çүéí óóð àìüñãàëûí àí öàâûã àðèëãàæ, èéì àñóóëò àíêåòààð áөãëүүëäãèéã áîëèóëíà. Ìîíãîë õүí ë áîë ìîíãîë õүí. Òýð õààíà òөðñөí áàéíà âý òýð ãàçàð íü äàëü æèãүүðýý àìðààõ øóâóóíû үүðòýé àäèë, óíàñàí ãàçàð óãààñàí óñàíäàà ë õүí õү÷òýé, ýõ îðîíòîé áàéíà. Ìîíãîë ýõèéí õýâëèéãýýñ òөðñөí áîë ìîíãîë áàéíà.

6. Ãàäààä óëñàä “õóäàëäàãäñàí” õүí õýíèé õүí áàéõ âý
Ãàäààä òàëä àæèëëàäàã õүí òýíäýý õýçýý ÷ íýãäүãýýð çýðãèéí õүí áàéæ ÷àäàõãүé. Èõ үíäýñòýí íü 1-ð õүìүүñ áàéíà. Ãàäààä óëñóóäàä öàãàà÷èëñàí íü 2-ð çýðãèéí õүìүүñ áàéíà. Áóñàä үíäýñòíýýñ õÿòàä÷èëàãäñàí îðîñ÷ëîãäñîí õýñýã íü 3-ð, õàðúÿàëàëä áàéãàà áóðèàä, өâөð ìîíãîë, òóâà, óéãóð õөõ íóóðûí ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàëûíõ íü õýâ øèíæ îéðòñîí ó÷ðààñ 4-ð, èõ үíäýñòíèé õүíòýé ãýð áүë áîëñîí õүìүүñ õàæóóäàà õàðóóëòàé ó÷ðààñ 5-ð, õóäàëäàãäñàí ìîíãîë õүíä òóõàéí îðíû òөð õýçýý ÷ 100% èòãýõãүé ó÷ðààñ 6-ð çýðãèéí õүí áàéõ áîëíî. Öààøäàà íóóöàà àëäàõãүéí òóëä õóäàëäàãäñàí õүí өөðèéíõөө àìèéã áóóíû ãîõîí äýýð àâàà÷ààä өã÷èõñөí ãýäãýý ìàðòàæ áîëîõãүé.
Òýãýõýýð “õóäàëäàãäñàí” õүíèéã ÷ ìîíãîë õүí ãýæ үçýõýýñ өөð àðãàãүé. Õàðèí õүí өөðөө õààíà òөðñөí áý òýíä 1-ð çýðãèéí õүí áàéäàã áÿñàëãàëààð òýíäýý үéë÷ëýõ үү, ýñâýë 6-ð çýðãèéí “øààð” áàéõ íөõöөëөө ñîíãîõ óó ãýäãýý өөðөө øèéäýõ õýðýã. Áàñ өөðèéí àðä òүìíèéã ãîìäîîñîí, òýäíèé ýðõ àøãààñ óðâàñàí õүíä áóðõàí áàãø õèëýãíýäýã, òèéì õүí õýçýý ÷ өөäөëäөããүé ãýñýí àéõàâòàð áè÷èãäýýãүé õóóëü үéë÷èëäãèéã 1937, 1938 îíû õýðýã ÿâäëûí äàðààõ үð äàãàâàð íîòîëñîí ãýäãèéã ìîíãîë õүí áүð óõààðóóøòàé íü үíýí.

7. Ìîíãîë õүíèé àìèí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ үçýë áàðèìòëàë
Ìîíãîë õүíèé óäìûí ñàíã æîëîîäîõ áүõ үүðãèéã ýðүүë ìýíäèéí ñèñòåìèéí үүðýã ãýæ үçíý.
Өâ÷èí ýìãýãòýé óõààíû õîìñäîëòîé, åð íü àëü íýã òàëààðàà çîõèöîõãүé ýð, ýì õүìүүñýýñ ãýð áүë үүñýõ çàìûã õààæ, õÿíàõ àæëûã ýðүүë ìýíäèéí ñèñòåìèéíõýíä òөðèéí үүðýã áîëãîí íîîãäóóëíà. Ãàëçóó, àæèëëàæ àìüäðàõ ÷àäâàðãүé õүìүүñýýñ íèéãìèéã ýìíýëãèéí àðãààð öýâýðøүүëýõ ýðõèéã ýðүүë ìýíäèéí áàéãóóëëàãàä òөðèéí çүãýýñ îëãîíî.
Óõààíû õîìñäîëòîé, íèéãìèéí õàëäâàðò өâ÷òýé õүìүүñèéã үðãүé áîëãîæ öýâýðøүүëýõ àæëûã ýðүүëèéã õàìãààëàõ ñèñòåì ãүéöýòãýíý.
Õүíèéã өâ÷èëñөí õîéíî íü ýì÷ëýõ ãýäýã îéëãîëòûã, өâ÷ëөõөөñ ñýðãèéëýõ ÿâäàë áîë ýðүүëèéã õàìãààëàõ ñèñòåìèéí үүðýã áàéíà ãýñýí үçëýýð ñîëèíî.
Ýðүүë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóä ãàäíààñ îðæ èðäýã õүíñýí çýâñãýýñ ìîíãîë õүíèéã íàéäâàðòàé õàìãààëàõ òөðèéí àëáàíû үүðýãòýéãýýñ ãàäíà õүí өөðөө өөðèéãөө àâ÷ ÿâàõ àðãà óõààíä ñóðãàíà.
Ýðүүë áèåä ñàðóóë óõààí îðøèõ ó÷ðààñ ýðүүë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà íàìàéã õàðèóöíà ãýäýã îéëãîëòûã áè өөðөө өөðèéãөө ýðүүë àâ÷ ÿâàõ ó÷èðòàé ãýñýí үçëýýð ñîëèíî.

Äàðõ÷óóë îâîãò Äàâààãèéí Ëõààøèä
‘Ìîíãîëûí õààä çүòãýëòíүүäèéí æîëîîäîõóéí óðëàã”