Оны өмнөхөн манай улс идлэг шонхрыг үндэсний бахархалт шувуугаар зарласан. Түүнчлэн жил бүр арабуудад өндөр үнээр худалдаалахаа ч зогсоосон. Гэтэл энэ шувуу цахилгаанд цохиулж болон утас мөргөж, ганцхан жилийн дотор 160-аар хорогджээ. Засгийн газрын 2011 онд баталсан “Үнэлгээ, төлбөр хураамжийн хэмжээг шинэчлэн батлах” тогтоолд нэг идлэг шонхрыг 11.760 ам.доллар буюу 16 сая төгрөгөөр үнэлэхээр заасан. Үүгээр тооцвол өнгөрсөн жил утас мөргөж, цахилгаанд цохиулж амиа алдсан идлэг шонхрын хохирол хоёр тэрбум 560 сая төгрөг болж байна. Өмнөх онд манай улс арабуудад 136 идлэг шонхор бариулсныхаа хариуд 1.6 сая ам.доллар буюу хоёр тэрбум 176 сая төгрөг улсын болон орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлжээ. Гэтэл үүнээс хэдэн зуун саяар илүү хэмжээний хохирол төлөх эзэнгүй үлдэж байна. Арабуудад шонхор экспортлохоо больсон хэрнээ өндөр хүчдэлийн шонгоос болж амиа алдаж буй идлэг шонхортоо санаа тавиаг үй л байна. Энэ янзаараа үргэлжилсээр байвал жил бүр хоёр тэрбум гаруй төгрөгийн хохирол учирсаар л байх нь. Цаашлаад манай үндэсний бахархалт шувуу устахыг ч үгүйсгэх аргагүй.

Манай орны өндөр хүчдэлийн шугамын шонгуудын дийлэнх нь ОХУ, Мексик, Африк зэрэг оронтой төстэй, хоцрогдсон бүтэцтэй. Эдгээр шонгийн газардуулагчтай холбогдсон төмөр хөндлөвч ба цахилгаан гүйдэлтэй утас хоёрыг шувуу холбож, богино холбоо үүсгэн амь эрсэддэг. Түүнчлэн хүчдэл бүхий хоёр утсанд далавчаараа зэрэг хүрч тогонд цохиулах нь ч бий. Шувууд амарч, алжаалаа тайлах гэсэн биш эсрэгээрээ амиа алдах энэхүү шонгуудыг манайд зоогоод олон жилийг элээж буй. Тиймээс холбогдох газрууд нь өндөр хүчдэлийн шугамын шувуудад үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг багасгах талаар цөөнгүй ажил хийсэн байна. Тухайлбал, төмөр хөндл өвч дээр шувуу суухаас сэргийлж хадаас, үргээгч сэнс зэргийг байрлуулжээ. Мөн шаазан тусгаарлагчаас хоёр тийш 70-80 см зайд цахилгаантай утсыг туузаар ороосон байна. Харамсалтай нь эдгээр нь шувуудад хамгаалалт бус, харин ч цаазын тавцан болдог аж. Төмөр хөндлөвч дээр хадаас зоох нь шувуудад цахилгаантай утас руу ойртож суух нөхцөлийг бүрдүүлдэг байна. Эрчим хүчний компанийнхан 15 кВ-ын 61 км үргэлжлэх шугамын төмөр хөндлөвчтэй 527 шонгийн 122-т нь шувуу суухаас сэргийлсэн хадаас байрлуулжээ. Гэтэл хадаастай шонгийн ойролцоо үхсэн шувууны тоо жирийнхээс илүү олон байсан нь өнгөрсөн жилийн судалгаагаар тогтоогдсон байна. Цахилгаантай утсыг шаазан тусгаарлагчаас тусгаарлан туузаар ороох нь уг нь давгүй л санаа. Гэхдээ эдгээр тууз нь цаг агаарын нөл өөгөөр төд удалгүй салбайгаад унжчихдаг байна. 70 км үргэлжлэх шугамын цахилгаан гүйдэлтэй утсуудыг шаазан тусгаарлагчаас хоёр тийш 70- 80 см зайд тусгаарлагч туузаар ороожээ. Туузаар ороосон шонгийн дэргэд нийт зургаан зүйлд хамаарах 57 шувуу, харин туузаар ороогоогүй шонгийн хажууд зургаан зүйлийн 19 шувуу тогонд цохиулж үхсэн байсан гэнэ. Тууз ороосон шонгийн хүчдэлд цохиулж хорогдсон шувуудын тоо жирийнхээс 3.2 дахин их байна гэсэн үг.

Цахилгаанд цохиулахаас гадна амиа алдах эрсдэлт нэг зүйл нь утас мөргөх аюул юм. Өнгөрсөн жилийн байдлаар 19 зүйлийн 89 шувуу утас мөрг өж хорогджээ. 2007-2009 оны судалгаагаар 43 зүйлийн 561 шувуу утас мөргөж үхсэнээс 73 хувь нь монгол ногтруу байв. Үдшийн бүрэнхий, эсвэл шөнө нисдэг, том биетэй, богино зайд нисэх чиглэл, хурдаа саах чадвар муутай шувууд утас мөргөж үхэх нь олонтаа гэнэ. Тиймээс шувуудад сайн харагдахуйц тэмдэг, зүүлт, бөмб өлөг зэргийг утсанд бэхлэх шаардлагатай юм.

Шувуудыг хүчдэлд цохиулахаас хамгаалах арга бий юү

Цахилгаан гүйдэлтэй утас, газардуулагчтай холбосон төмөр хөндлөвчийг тусгаарлагчаар бүрхэх нь шувуудыг хамгаалдаг. Энэ аргыг дэлхийн олон оронд хэрэглэж буй. “Шаазан тусгаарлагч, төм өр хөндлөвчийг хуванцраар бүрэх хэрэгтэй. Мөн шаазан тусгаарлагчаас хоёр тийш гарсан утсыг резин тусгаарлагчаар бүрж, холбогч утас (jumper)-ыг төмөр хөндл өвч доогуур оруулж, нэг метр урттай резин тусгаарлагч углах зэрэг арга хэмжээ авах боломжтой” хэмээн МУИС-ийн багш, Монголын шувуу судлалын нийгэмлэгийн тэрг үүн С.Гомбобаатар ярилаа.

Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг өнгөрсөн жил хүчдэлд цохиулж болон утас мөргөж амиа алдсан шувуудын экологи, эдийн засгийн үнэлгээг тооцжээ. Эл тооцоогоор утас мөргөж эндсэн шувуудын үнэлгээ 225 сая 326 мянган төгрөг болсон бол хүчдэлд цохиулсан зүйлийнх хоёр тэрбум 342 сая 722 мянга болжээ. Нийтдээ хоёр тэрбум 568 сая төгрөгний хохирол учирсан байна. Энэ хохирлыг 2007-2009 онд зүй бусаар хорогдсон шувуудтай нэгтгэвэл хамгийн багадаа гурван тэрбум 615 сая 961 мянган төгрөгийн экологи, эдийн засгийн хохирол учраад байгаа юм. Утас мөргөж, цахилгаанд цохиулж үхсэн шувуудын тоо жил өнгөрөх тусам нэмэгдэж байгаа. Үүнийг дагаад улсад төдий хэмжээний хохирол учирч байна. Жилд хоёр тэрбум 500 гаруй сая төгрөгийн хохирол учирч байна гээд тооцохоор арван жилийн дараа хохирлын хэмжээ багадаа л 25 тэрбум болох нь. Магадгүй, хохирол арай бага байж болох юм. Зарим цөөн тоо толгойтой шувууд цахилгаанд цохиулж, утас мөргөсөөр устаж ч мэднэ. Иймээс хэдэн сая, тэрбум төгр өгөөр ч тооцож боломгүй хохирол амсахаасаа өмнө хоцрогдсон шонгоо дэлхийн жишгээр шинэчилж, шувуудаа хамгаалах цаг иржээ.

Д.Дайрийжав