Бичлэгийн тоо 497
Дэнсмаа булгаас хоёр хувин ус бариад гэр өөдөө явж байхдаа нэг морьтой хүн бөг бөг шогшуулан ирж явааг харлаа. Өнгө нь бүдгэрсэн цэнхэр тэрлэг, толгойдоо зангидсан хуучин цагаан алчууртай, ташуур барьсан баруун гартаа өргөсхийн яваа тэр эрийг хараад "Зайлуул. Дагва шив дээ" хэмээн өөртөө шивэгнэн алхаагаа түргэсгэв
Гэртээ орж ирэхэд нэрж байгаа архины хурцхан үнэр, идээ цагааны исгэлэн үнэртэй нийлэн ханхална. Дэнсмаа, жалавчныхаа халсан усыг яаран уудалж: хүйтэн усаар солив. "Дагва маань азтай л яваа юм байна даа. Тогоо авах гэж байхад ирж байна" гэж бодоод дэлгээтэй үүдээрээ харвал Дагва ганц шон уяан дээр бууж байна. Тэр морио уячихаад, наашлахдаа үрчийсэн хормойгоо сэмэрсэн нударгаараа гүвж явав.
Дэнсмаа түүний бөгтийсэн өргөн цээж ганхуулан, майгадуу хоёр хөлөө зөөж тавин аажуухан явааг хараад “Өтлөх янз орж байх шив дээ” гэж харамсан бодлоо.
- За сайн байна уу?
- Сайн сайн. Чи сайн биз дээ. Ингэж тэр хоёр жирийн даруухан мэнд солилцов.
Дагва гэрийн зүүн талд завилан суусан дороо гаанс, тамхиа гаргалаа. Дэнсмаа өмнөх жижиг ширээн дээр нь тавагтай идээ тавиад, данхтай цай дөхүүлэнгээ,
- Танайх Цагаан нугад буусан гэв үү гэж асуулаа.
- Тэгсээн. Хөдөө нь сайхан гарсан байдаг шүү.
- Тийм гэнэ лээ Манай энд ч гэсэн овоо. Ер нь энэ жилийн зуншлага сайхан байна.
- Тиймээ хөө гэснээ, Дагва тамхиа хэд сороод
- Хүү хаачаа вэ гэж асуулаа.
- Хонь руу явсаан. Саахалтын хонь хариулгагүй бэлчинэ лээ. Нийлчих байх гээд мордсон
- Хүү минь овоо болж билээ гээд Дагва санаа алдав. Дэнсмаа түүнийг түргэхэн нэг хараад жалавчныхаа усыг хутган
- Яахав хөөрхий минь өсч өндийж миний ганц түшиг болж байна гэлээ.
Дэнсмаа тогоогоо авч, бүрхээрээ өргөсөөр Дагвын өмнө очив. Дагва бүрхээрт тогтсон ээрэмнээс хуруугаараа өлгөн авч амсаад,
- Би ч азтай яваа юм байна гээд муухан инээмсэглэх аядав.
- Хүүгээ мартаагүй яваа хүний аз харьдаггүй юм гэсэн гэж Дэнсмаа бэлдэж байсан мэт хэлэв.
... Тэр хоёр энэ гэрт жаргалтай сайхан амьдарч байсан цаг бий. Таван нас хүрч яваа ганц хүү нь тэдний дунд эрхлэн дэрвэж жаахан гэрийг нь жаргалаар дүүргэж байсан. Дагва сумын начин цолтой, даруухан зантай, нүд булаам эр явжээ. Тэр нэгэн гайтай намар! Зуны эхээр тавьсан хэдэн тэмээгээ эрэхээр говь руу явсан Дагва хориод хоног сураггүй алга болчихож билээ. Дэнсмаа санаа зововч "өнөөх л бага сургуулийн: цэргийн гэх найзуудтайгаа нийлээд гашуун ус эргүүлж яваа байх" гэж сэтгэлээ засч суув. Ирснээсээ хойш Дагвын үг яриа цөөрч, үе үе санаа алдан тооно ширтэн хэвтэх юмуу, хээр гадаа явах нь их болжээ. Дэнсмаагийн дотор нэгэн сэжиг төрж, "царай алдахгүй" гэсэн шазруун бодлоор гялав цалав хийх болсон байна. Нэгэн орой хүзүүгээр нь тэвэрч мөр өөд нь авирсан хүүгээ мөрөөрөө түлхэн,
- Буу, боль чи. Яасан эрх золиг вэ гэж уцаарлахад Дэнсмаагийн дотор зарсхийн,
- Чи ер нь юу болчихоов? Бүлх залгичихсан юм шиг л гөлийгээд байх юм гэсэндг
- Чи ямар байлгах гээв гэж зандарчээ.
- Байдгаараа байж болохгүй болоо юу?
- Тийм болсон бол яах нь вэ?
- Жаргал чинь дэндэж л дээ.
- Хн. Чамтай жаргаж байгаа юм алга.
- Тэгвэл жаргал байгаа газар луугаа явахгүй юу!
Дагва энэ үгийг хүлээж байсан юм шиг ухасхийн босоод гарч явахад уцаарласан эцэгтээ гоморхон уруулаа унжуулж зогссон хүү Буян нь ямар нэгэн муу совин хатгасан юм шиг "аав аа" хэмээн цухиран орилж билээ.
Дагва тэгээд л эргэж ирээгүй юм. Урд бригадын торгон Намжилынд байх болсон гэж дуулджээ. Тэдний бага охин Бумжид гэдэг арваад насаар дүү царайлаг залуу бүсгүй зүрх сэтгэлийг нь булаасан байж.
Олон хүн "Цаадах чинь толгой нь эргэчихэж. Чи өөрөө очоод авчир! Хүүгээ бод" гэж ятгасан боловч гомдож өширхсөн Дэнсмаа тэдний үгийг авсангүй
Яваа яваандаа түүний сэтгэлийн гомдол өшрөл сар жилийн урсгалд нимгэрэн элэгдэж, түүнийгээ айлын зарц шиг явааг дуулаад өрөвдөх шиг болдог болжээ. Буян хүүгийнхээ эцэгтэйгээ улам адилхан өсөж байгааг харж, элэг нь эмтрэм "би ч бас түргэдсэн байх" гэж бодогдох болсон билээ.
Тэр гайт намраас хойш 10 жил өнгөрчээ. Сүүлийн гурван дөрвөн жилд нутаг ойртож. Дагва хааяа ирж хүүгээ үнсээд санаа алдан сууж тамхиа татаж байгаад явдаг болсон юм.
Царайлаг сайхан зүс, баян тарган эцгийнхээ буянд эрдсэн Бумжидын дэргэд Дагва даанч хэцүү байх болов. Гэлээ гээд өөр орох оронгүй дөч хүрч яваа Дагва жаргаж чадсангүй. Нутаг усны зарим хүн "хохь нь дээ, байж байгаа нь хараач" гэж тавлан шивэгнэлдэнэ. Дэнсмаа хор шарандаа ч юм уу, ганц хүүгээ бодсондоо ч юм уу дахиж эрийн царай харсангүй өдий хүрч яваа юм..
Дагва Дэнсмаагийн өгсөн халуун архи шимэн, тамхи татаж суусаар царай нь өнгө орон ягаан туяа татаж байлаа
- Танайхан сайн биз дээ.
- За даа... сайн даа, сайн
- Бумжид байгаа биз дээ?
- Саяхан хот руу явсан.
- Хэзээ ирэх юм бэ?
- Мэдэхгүй ээ! Дагва ийн эг маг хийгээд дахин архи аягалав. Хорвоогийн бас нэг хясал тэр хоёрт үр заяасангүй. Ноднингоос энэ суманд ирж, ноос, ноолуур, арьс шир цуглуулдаг машин тэрэг хөлөглөсөн нэгэн эртэй Бумжид нөхцөөд болохоо байжээ. “Оройхон болохоор наймаачин нь аваад явдаг. Дагва гаансаа хөхөөд л үлддэг" гэж нутгийн залуус инээд хөөр болгон ярилцдагыг Дэнсмаа бас сонсжээ. Ам муруйхад хүрвэл Бумжид "чи зүгээр л зайл" гэж хэлэхэд бэлэн байх. Дагва яах ч билээ дээ!
Дагва нэлээд халж, зүрх орсон бололтой. Дэнсмаа руу талимаарсхийн хараад,
- Дэнсмаа би чамд нэг юм хэлмээр байна гэхэд
- Юу тэр вэ? Тэгээд хэлээч дээ гэв.
- Чи битгий уурлаарай. Би та хоёр дээрээ эргэж ирмээр байна гэлээ. Дэнсмаа гэнэт толгой руугаа цохиулсан мэт давхийгээд,
- Юу? Чи гэр орон, авгай хүүхнээ яах хүн бэ гэлээ.
- Тэр чинь миний юм биш ээ!
- Тэгээд бид хоёр чиний юм болж байна уу?
Дагва толгой дээрх алчуураа авч нүүрээ шудраад
- Би том алдсаан. Одоо хүү та хоёрыгоо ч өрөвдөх боллоо.
- Хн. Хүүгээ өсч гараас гараад ирэхээр тэр үү? Миний яаж шаналж, махаа идэж явсныг чи даанч мэдэхгүй л дээ гээд Дэнсмаагийн хоолой зангирч, нүүрээ дарав.
Дагва дув дуугүй хэсэг суугаад, өмнөх аягатай архи авч залгилав. Тэгээд босч үүд рүү явснаа түр зогсож:
- Би ирнээ гэж хэлээд гарав.
Дэнсмаа гэнэт сэхээ авч “бүх юм өнгөрсөн шүү. Битгий амьтны шившиг болоорой” гэж хэлэхээр гүйн гарвал хуучин нөхөр нь өөрийн алдаа, харуусал гунигийг үүрч яваа юм шиг бөхийсөн уяа руу явж байлаа. Дэнсмаа хэлэх гэснээ залгичихсан мэт дуугарч чадсангүй.
1999.12 03
Гэртээ орж ирэхэд нэрж байгаа архины хурцхан үнэр, идээ цагааны исгэлэн үнэртэй нийлэн ханхална. Дэнсмаа, жалавчныхаа халсан усыг яаран уудалж: хүйтэн усаар солив. "Дагва маань азтай л яваа юм байна даа. Тогоо авах гэж байхад ирж байна" гэж бодоод дэлгээтэй үүдээрээ харвал Дагва ганц шон уяан дээр бууж байна. Тэр морио уячихаад, наашлахдаа үрчийсэн хормойгоо сэмэрсэн нударгаараа гүвж явав.
Дэнсмаа түүний бөгтийсэн өргөн цээж ганхуулан, майгадуу хоёр хөлөө зөөж тавин аажуухан явааг хараад “Өтлөх янз орж байх шив дээ” гэж харамсан бодлоо.
- За сайн байна уу?
- Сайн сайн. Чи сайн биз дээ. Ингэж тэр хоёр жирийн даруухан мэнд солилцов.
Дагва гэрийн зүүн талд завилан суусан дороо гаанс, тамхиа гаргалаа. Дэнсмаа өмнөх жижиг ширээн дээр нь тавагтай идээ тавиад, данхтай цай дөхүүлэнгээ,
- Танайх Цагаан нугад буусан гэв үү гэж асуулаа.
- Тэгсээн. Хөдөө нь сайхан гарсан байдаг шүү.
- Тийм гэнэ лээ Манай энд ч гэсэн овоо. Ер нь энэ жилийн зуншлага сайхан байна.
- Тиймээ хөө гэснээ, Дагва тамхиа хэд сороод
- Хүү хаачаа вэ гэж асуулаа.
- Хонь руу явсаан. Саахалтын хонь хариулгагүй бэлчинэ лээ. Нийлчих байх гээд мордсон
- Хүү минь овоо болж билээ гээд Дагва санаа алдав. Дэнсмаа түүнийг түргэхэн нэг хараад жалавчныхаа усыг хутган
- Яахав хөөрхий минь өсч өндийж миний ганц түшиг болж байна гэлээ.
Дэнсмаа тогоогоо авч, бүрхээрээ өргөсөөр Дагвын өмнө очив. Дагва бүрхээрт тогтсон ээрэмнээс хуруугаараа өлгөн авч амсаад,
- Би ч азтай яваа юм байна гээд муухан инээмсэглэх аядав.
- Хүүгээ мартаагүй яваа хүний аз харьдаггүй юм гэсэн гэж Дэнсмаа бэлдэж байсан мэт хэлэв.
... Тэр хоёр энэ гэрт жаргалтай сайхан амьдарч байсан цаг бий. Таван нас хүрч яваа ганц хүү нь тэдний дунд эрхлэн дэрвэж жаахан гэрийг нь жаргалаар дүүргэж байсан. Дагва сумын начин цолтой, даруухан зантай, нүд булаам эр явжээ. Тэр нэгэн гайтай намар! Зуны эхээр тавьсан хэдэн тэмээгээ эрэхээр говь руу явсан Дагва хориод хоног сураггүй алга болчихож билээ. Дэнсмаа санаа зововч "өнөөх л бага сургуулийн: цэргийн гэх найзуудтайгаа нийлээд гашуун ус эргүүлж яваа байх" гэж сэтгэлээ засч суув. Ирснээсээ хойш Дагвын үг яриа цөөрч, үе үе санаа алдан тооно ширтэн хэвтэх юмуу, хээр гадаа явах нь их болжээ. Дэнсмаагийн дотор нэгэн сэжиг төрж, "царай алдахгүй" гэсэн шазруун бодлоор гялав цалав хийх болсон байна. Нэгэн орой хүзүүгээр нь тэвэрч мөр өөд нь авирсан хүүгээ мөрөөрөө түлхэн,
- Буу, боль чи. Яасан эрх золиг вэ гэж уцаарлахад Дэнсмаагийн дотор зарсхийн,
- Чи ер нь юу болчихоов? Бүлх залгичихсан юм шиг л гөлийгээд байх юм гэсэндг
- Чи ямар байлгах гээв гэж зандарчээ.
- Байдгаараа байж болохгүй болоо юу?
- Тийм болсон бол яах нь вэ?
- Жаргал чинь дэндэж л дээ.
- Хн. Чамтай жаргаж байгаа юм алга.
- Тэгвэл жаргал байгаа газар луугаа явахгүй юу!
Дагва энэ үгийг хүлээж байсан юм шиг ухасхийн босоод гарч явахад уцаарласан эцэгтээ гоморхон уруулаа унжуулж зогссон хүү Буян нь ямар нэгэн муу совин хатгасан юм шиг "аав аа" хэмээн цухиран орилж билээ.
Дагва тэгээд л эргэж ирээгүй юм. Урд бригадын торгон Намжилынд байх болсон гэж дуулджээ. Тэдний бага охин Бумжид гэдэг арваад насаар дүү царайлаг залуу бүсгүй зүрх сэтгэлийг нь булаасан байж.
Олон хүн "Цаадах чинь толгой нь эргэчихэж. Чи өөрөө очоод авчир! Хүүгээ бод" гэж ятгасан боловч гомдож өширхсөн Дэнсмаа тэдний үгийг авсангүй
Яваа яваандаа түүний сэтгэлийн гомдол өшрөл сар жилийн урсгалд нимгэрэн элэгдэж, түүнийгээ айлын зарц шиг явааг дуулаад өрөвдөх шиг болдог болжээ. Буян хүүгийнхээ эцэгтэйгээ улам адилхан өсөж байгааг харж, элэг нь эмтрэм "би ч бас түргэдсэн байх" гэж бодогдох болсон билээ.
Тэр гайт намраас хойш 10 жил өнгөрчээ. Сүүлийн гурван дөрвөн жилд нутаг ойртож. Дагва хааяа ирж хүүгээ үнсээд санаа алдан сууж тамхиа татаж байгаад явдаг болсон юм.
Царайлаг сайхан зүс, баян тарган эцгийнхээ буянд эрдсэн Бумжидын дэргэд Дагва даанч хэцүү байх болов. Гэлээ гээд өөр орох оронгүй дөч хүрч яваа Дагва жаргаж чадсангүй. Нутаг усны зарим хүн "хохь нь дээ, байж байгаа нь хараач" гэж тавлан шивэгнэлдэнэ. Дэнсмаа хор шарандаа ч юм уу, ганц хүүгээ бодсондоо ч юм уу дахиж эрийн царай харсангүй өдий хүрч яваа юм..
Дагва Дэнсмаагийн өгсөн халуун архи шимэн, тамхи татаж суусаар царай нь өнгө орон ягаан туяа татаж байлаа
- Танайхан сайн биз дээ.
- За даа... сайн даа, сайн
- Бумжид байгаа биз дээ?
- Саяхан хот руу явсан.
- Хэзээ ирэх юм бэ?
- Мэдэхгүй ээ! Дагва ийн эг маг хийгээд дахин архи аягалав. Хорвоогийн бас нэг хясал тэр хоёрт үр заяасангүй. Ноднингоос энэ суманд ирж, ноос, ноолуур, арьс шир цуглуулдаг машин тэрэг хөлөглөсөн нэгэн эртэй Бумжид нөхцөөд болохоо байжээ. “Оройхон болохоор наймаачин нь аваад явдаг. Дагва гаансаа хөхөөд л үлддэг" гэж нутгийн залуус инээд хөөр болгон ярилцдагыг Дэнсмаа бас сонсжээ. Ам муруйхад хүрвэл Бумжид "чи зүгээр л зайл" гэж хэлэхэд бэлэн байх. Дагва яах ч билээ дээ!
Дагва нэлээд халж, зүрх орсон бололтой. Дэнсмаа руу талимаарсхийн хараад,
- Дэнсмаа би чамд нэг юм хэлмээр байна гэхэд
- Юу тэр вэ? Тэгээд хэлээч дээ гэв.
- Чи битгий уурлаарай. Би та хоёр дээрээ эргэж ирмээр байна гэлээ. Дэнсмаа гэнэт толгой руугаа цохиулсан мэт давхийгээд,
- Юу? Чи гэр орон, авгай хүүхнээ яах хүн бэ гэлээ.
- Тэр чинь миний юм биш ээ!
- Тэгээд бид хоёр чиний юм болж байна уу?
Дагва толгой дээрх алчуураа авч нүүрээ шудраад
- Би том алдсаан. Одоо хүү та хоёрыгоо ч өрөвдөх боллоо.
- Хн. Хүүгээ өсч гараас гараад ирэхээр тэр үү? Миний яаж шаналж, махаа идэж явсныг чи даанч мэдэхгүй л дээ гээд Дэнсмаагийн хоолой зангирч, нүүрээ дарав.
Дагва дув дуугүй хэсэг суугаад, өмнөх аягатай архи авч залгилав. Тэгээд босч үүд рүү явснаа түр зогсож:
- Би ирнээ гэж хэлээд гарав.
Дэнсмаа гэнэт сэхээ авч “бүх юм өнгөрсөн шүү. Битгий амьтны шившиг болоорой” гэж хэлэхээр гүйн гарвал хуучин нөхөр нь өөрийн алдаа, харуусал гунигийг үүрч яваа юм шиг бөхийсөн уяа руу явж байлаа. Дэнсмаа хэлэх гэснээ залгичихсан мэт дуугарч чадсангүй.
1999.12 03
ПYРЭВЖАВЫН ПYРЭВСYРЭН
