Хошой “Болор цом”-ын эзэн Ц.Хулантай ярилцлаа.

-Юуны өмнө “Болор цом-ын эзэн болсонд баяр хүргэе?

-Баярлалаа. “Болор цом” түүхэндээ 28 цомтой. Үүний тав нь Д.Цоодолынх гэдэг айлд ирлээ. Аав гурван удаа, би хоёр удаа энэ цомын эзэн боллоо. Миний цом үүгээр зогсохгүй.

-Жинхэнэ найрагчид үгүй боллоо гэж шүүмжлэх хүн цөөнгүй байдаг. Энэ удаагийн “Болор цом”-д жинхэнэ найрагчид цугларав уу?

-Өрсөлдөөнтэй, тэгсэн хэрнээ эвтэй сайхан наадам болсон. Энэ жилийн “Болор цом” монгол шүлгийн уламжлал руу хэвийсэн нь их таалагдсан. Бас уран бүтээлийн сайн найзууд маань нэг дор цуглаад сайхан байлаа.

-Өмнөх наадмуудад та мялаалгын шүлэг уншдаг байсан. Энэ удаад түрүүлэх совин төрөв үү. Шүлэгтээ хэр итгэлтэй байв?

-Анх нэг л эргэлзээд байсан шүү. Магадгүй түрүүлэх совин байсан юм болов уу. Сүүлийн гурав хоногт бичсэн шүлгээрээ л энэ наадамд оролцчихлоо. Наадамд бэлтгэж байсан шүлгүүдээ урд шөнө нь өөрчилж, шинэ шүлэг сойсон. Энэ ч бас совин байх.

-Та өөрийгөө далайн ёроол дахь чулуутай зүйрлэн миний дотор руу нэг өнгийгөөч хэмээн хэлж байсан. Ямар утгаар ингэж хэлсэн юм бэ?

-XXIзууны Монгол орон, бидний сэтгэл зүрхэнд оршиж буй Монгол хоёрын хооронд дор хаяж найман зууны ялгаа бий. Сэтгэл зүрхэндээ байгаа Монголыг өнөөдөр бидэнд харагдаж, гарт мэдрэгдэж яваа энэ цаг үеэр тооцож болохгүй. Монгол хүн монголоороо байхаа болиод удлаа. Үүнд их гутрах юм. Яруу найргийг зөвхөн үг, үгийн наадгай төдийд анзаардаг болчихсон.

-Яруу найргийн хөгжлийн тухай ярихыг хүсээ юу, эсвэл хүмүүсийн оюун санааны хоосролын тухай юу?

-Аль алийг нь л ярих хэрэгтэй. Монголын яруу найраг дэлхийд гарахгүй байна. Нобелийн шагналтан нэг ч гэсэн төрчихгүй яасан юм гэж биднээс ам асуудаг. Тэгсэн хэрнээ монголчууд өөрсдөө яруу найргийн сайхныг мэдрэхээ больчихсон. Яруу найраг шиг үнэт зүйлсээ орхисон учраас өнөөдрийн нийгэмд шударга ёс, хүнэлэг сэтгэлийн тухай яриад ч хэрэггүй. Шүлэг бичих, унших, бясалгах яг адилхан. Аль аль нь сэтгэлийн гэгээрэлд хүргэдэг. Өнөөдөр яруу найрагчийн уураг тархины баялаг руу хэн ч орж үзээгүй. Уураг тархины баялгийг хэн ч булаацалдахгүй байгаад эмгэнэж байна. Хүмүүс материаллаг зүйлийг л илүү булаацалдах болж.

-Муу орчуулгатай, үг үсгийн алдаатай ном их гарах болж. Ингэхээр уншигч цөөрөх нь аргагүй шүү дээ?

-Маш муу орчуулгатай, үг үсгийн алдаатай ном их гардаг болсон нь үнэн. Монгол хэлийг, утга зохиолын нэр хүндийг ингэж доош нь хийж болохгүй. Үнэндээ би сонгодог зохиолыг монгол хэл дээр уншиж үзээгүй. Эх хэл дээр нь л уншдаг.

-Та модернистуудыг хүлээн зөвшөөрч чадахгүй байх шиг харагддаг. Яагаад?

-Би модернистуудтай тэмцэлдээд байгаа юм шиг бусдад харагддаг. Би тэдэнтэй тэмцдэггүй. Тэд бид шинээр сэтгэнэ л гэж гарч ирсэн шүү дээ. Тэгсэн хэрнээ модернизмын нэрийг барьж гарч ирчихээд хуучин сайчуудыг үгүйсгэсэнд л эгдүүцсэн хэрэг. Модернизм эртний шашны зохиол, ардын аман зохиолд ч байдаг. Болдоггүй бор өвгөн нисдэг морьтой ирдэг үлгэр бол реалист биш. Би тэднийг  уламжлалт яруу найраг, ардын аман зохиолд байсан зүйлээс уламжлан гарч ирсэн гэж бодтол тэд цоо шинэ зүйл гаргаж ирсэн мэт цээжээ дэлдэхэд нь дургүйцдэг.  Модернизм бол аль ч улс үндэстний яруу найрагт байдаг л зүйл. Нэгэн зүйл нялхсын өвчин юм уу даа. Тэр дотроосоо зарим нь мөхөж, зарим нь алдаршин гарч ирэх цаг ойрхон биз ээ.

-Та бас их давилуун харагддаг…?

-Би аливаа муу зүйлийг дотроо хадгалахыг хүсдэггүй. Дотор хуршсан муу эмоцио тэр дор нь гаргаж байж санаа амардаг. Монгол эмэгтэйчүүдийг нэлээд бодож дуугардаг тэвчээртэй гэж онцолдог. Би бусдад таалагдах гэж даруухан өнгөөр хувцаслаж, урт банзал өмсөхгүй. Надад зохидог тод өнгөөр хувцаслаж, тод өнгөөр амьдарна. Тиймдээ ч би амьдралыг тод өнгөөр харахыг хүсдэг бусдаас онцгой хүмүүст хайртай. Энэ амьдралд бүгдээрээ хэрээ юм уу болжмор байж болохгүй биз дээ. Амьдрал өөрөө алаг эрээн тоть шүү дээ.

-Та амьдралын шуурга сөрж яваа хүнийг хүндэлдэг гэж нэгэн хэвлэлд ярьсан байсан. Тэгвэл, та амьдралын ямар цаг агаарт зохицон амьдарч байна вэ?

-Амьдралын шуургыг сөрж л явна. Заримдаа бүүр хуучны хүний сүнс XXIзуунд төөрчихсөн юм шиг санагддаг. Эсвэл би бүр ирээдүйгээс ирчихсэн юм шиг энэ нийгэмд амьдрах үнэхээр хэцүү. Гэхдээ энэ нийгэмд бусдын л адил инээхдээ инээж, заримдаа шүд зуугаад л явж байна.

-Энэ жилийн “Хулангийн үдэш” дээр ихэвчлэн харууслын шүлэг уншиж, бас “Би омогшихоо больчихож” гэж хэлсэн тань олныг гайхшралд оруулсан. Нөгөө гэгэлгэн Ц.Хулан хаачаа вэ гэж асуухад хүргэсэн?

-Миний доторх гал улам дүрэлзэж байгаа ч, сэтгэлдээ дүрэлзэж буй галаа дотогш нь нууж чаддаг болсон. Олон зүйлд их өршөөнгүй ханддаг болж. Хувь хүнтэй тэмцэлдээд хэрэггүй гэдгийг ойлгосон. “Заамдаж аваад дайснаа гэнэт өрөвдөх мэт” гэж миний шүлгэнд байдаг. Би өөрийн дайснаа заамдаж авахад бэлэн хүн байлаа. Гэтэл одоо энэ зангаа гээхийг оролдож байна. Энэ бол зүгээр л ертөнцийн амьдрал. Би нэг хүнийг заамдаж авсан ч мянга дахийг нь бол чадахгүй шүү дээ. Би өөрийгөө хайрлаж байна. Бичиг гэж том зэвсэг байхад би оюун санаагаа мөнх байлгахын тулд биеэр тэмцэхгүй.

-Таны хувьд магтаал гэж юу вэ. Зарим хүн хортой зүйрлэдэг?

-Хүүхэлдэйн театрын захирал болохоосоо өмнө би насан туршдаа магтуулжээ. Намайг залуу цагаас дагасан нэг хов жив бол миний нөхөргүй олон жил явсан тухай. Монголчууд эмэгтэй хүнийг муулахаараа сайндаа л завхай банзал гэдэг биз дээ. Бусад нь тэгээд үнсэлцэх уруулгүй, унтах өвөргүй юм уу. Тиймэрхүү л хов жив дагсанаас бус намайг алтан бурхан мэт магтаж байсан. Одоо ч нэг их өөрчлөгдсөнгүй.

-Эр хүнтэй хамт байхын тулд эмэгтэй хүнээс их хүч, ухаан, тэвчээр шаарддаг юм шиг санагддаг?

-Сайн нөхөр ч бай, муу нөхөр ч бай адилхан. Аяганд нь хоол хийж өгөхийг хүлээдэг, дулаан газар барааддаг амьтан. Тийм учраас Ерөнхий сайдтай суусан ч бай халамжлах л хэрэгтэй. Эх хүн үрдээ хандах тийм хайраар л хайрлах ёстой. Хэрвээ тэр хайрыг ойлгодог бол бүх алдааг нь уучил. Харин өөр эмэгтэй рүү явсан, архинд орсон хүнийг хэзээ ч битгий уучил. Бусад нь бол хүнд байдаг л алдаа. Өөр эмэгтэйтэй нөхрөө хамт байгааг уучилдаг эмэгтэй эмэгтэй хүн биш.

-Хүүхэлдэйн театрын захирал болсноос хойш л хүнд муу хэлүүлж үзлээ гэж та хэлж байна. Үнэхээр ч хэл ам их гарах юм. Яг юу нь болохгүй байна аа?

-Хүүхэлдэйн театрын захирал болсноос хойш л хүнд муугаар хэлүүлж үзлээ. Бусдаар бол цагаан хэл ам болтлоо магтуулж байсан. Би хоолгүй хонох, хүнд гомдох, уурлах зэрэг олон зүйлийг үзэж л энэ ажлыг хийж байна. Аливаа зүйлийг халтуурдаж сураагүйтэй минь ч холбоотой байдаг байх. Ц.Хулан хэн нэгэнтэй заргалдахад Ц.Хулан л илүү хохирдог. Би нэр хүндтэй болохоор тэр. Гэсэн ч би үүнээс айхгүй.

-Нэр хүнд таньд зарим зүйлийг авч ирж, заримыг нь авч явж байна уу?

-Надад нэр хүнд нэг их зүйл авч ирээгүй. Авч явсан ч зүйл байхгүй. Яагаад гэвэл би нэр хүндээ ашигладаг хүн биш. Харин нэр хүндийг минь хүндэтгэж явдаг хүмүүст л баярладаг. Дэлгүүрт ороход худалдагч нь дахиад манайхаар ирээрэй, нэр хүндтэй хүн манай бараанаас авлаа хэмээн баярлах нь надад гоё санагддаг. Би монголын хаана ч явсан намайг таньж, хайрлаж, өөрийн хүн мэт хүндэлдгийг нь мэдэрдэг. Ийм хүмүүс л миний амьдрах орчныг маань зөөллөж байдаг юм шүү дээ.