Засгийн газрын шийдвэр хүчингүй болов

Хэдэн жилийн дараа Болгарт сурдаг нэгэн оюутан эдийн засгийн хичээл дээрээ үзсэн сурах бичгээ надад авчирж үзүүлсэн юм. Банк санхүүгийн системд 1998 онд Монголд хийсэн реформыг амжилттай зүйлийн жишээнд оруулж тодотгожээ. Улсын дампуурсан банкыг хувийн банкинд нийлүүлснээр хувийн банк салбараа өргөжүүлж, улс ямар ч хохиролгүй үлдсэн төдийгүй бүх банкууд хувьчлагдаж төрийн арилжааны банк байхгүй болсноор Монголд санхүү банкны асуудлыг нэг мөр цэгцэллээ гэж бичжээ (хавсралтыг үз). Гэвч хэрэг дээрээ эхлэл нь ийм боловч төгсгөл нь өөр байсан юм. Улс хохирдогоороо хохирч 11 сая доллароо төлсөн.
Хэрэв банк нийлүүлсэн нь буруу болсон юм бол Засгийн газрын энэ тогтоолыг УИХ цуцлах ёстой. Ингэхгүй бол сэргэж босдог ч үгүй, үхэж сөнөдөг ч үгүй энэ банкны нийгэмд учруулах хор хохирол улам лавшраад байлаа. Харин хийрхэгчдээс хэн нь ч реформыг л буруутгаад байхаас ямар нэг алхам хийхээс цааргалж байв. Тэдэнд орилж хашгичин биеэ тодруулж байх хүсэл байхаас улс орны хохирол хожоо ёстой падгүй. Ингээд зарим хүнээр Засгийн газрын тогтоолыг цуцлуулах хуулийн төсөл өргөн бариулав. Үүнээс үүдэн 11 сая доллар төлөхөөс өөр аргагүй болж байгааг би чуулган дээр олон янзаар тайлбарласан боловч тэд таг чимээгүй сууна. Орой нь Элбэгдорж бид хоёр Ерөнхийлөгч Багабандийн гэрт очлоо. Ачийгаа бүүвэйлээд хайр халамжинд умбасан завгүй амьтан. УИХ-ын шийдвэрт хориг тавихыг хүссэн юм. Тэр хориг тавихгүй нь ойлгомжтой. Мэдээж тэр ард түмнийхээ талд зогсож байгаа. Нямдорж шиг. Би эхлээд мөөржинг хэрхэн зайлшгүй бөгөөд ашигтай хувилбар байсныг тайлбарлаад үүнийг цуцалснаар улсад ямар хохирол учирч байгааг тайлбарлав. Зүгээр л зарчмын үүднээс. Дараа нь бид хоёр бие бие рүүгээ нэлээд ширүүн үг шидэлцлээ. “Энэ яриагаа битгий мартаарай, хожим өөрөөр битгий тайлбарлаарай, би бичээд авчихсан шүү” гээд тэднийхээс явлаа (хавсралтыг үз). Үүдэн дээр гаргаж өгсөн Тамгийн газрын дарга Баярыг би тэвэрч аваад “Миний хүссэнийг хийж байгаагаа та хоёр минь мэдсэнгүй дээ” гэж билээ.
Нэгэнт Сэргээн босголт банкыг Голомтоос эргүүлж салгасан болохоор Монгол банкны төлөөлөгч Сэргээн босголтод томилогдон ирээд дор нь бодийг нь хөтөлж орхив. Ингээд тун удалгүй Сэргээн босголт, ХОТШ банкны дампуурсан болохыг Монгол банкнаас УИХ-д мэдээллээ. Сарын өмнө Сэргээн босголтыг цааш ажиллах бүрэн найдвартай гэж зүсэн зүйлээр батлаад байсан Гомбожав тэргүүтэй шалгалтын комиссынхон харин энэ удаа таг дуугүй. ХОТШ-ийн хувьд энд улсын мэдэл 30 гаруйхан хувьтай байлаа. Улсаас 1991 онд байгуулсан энэ банк Эрдэнэтийн дэргэд байгуулсан даргынх нь хувийн компаний мэдэлд орсон аж. Сүүлийн үед төрд хоног хоногоор тодрон гарч ирсэн Эрэл хэмээх алтны компани үлдсэнийг нь атгадаг аж. Тэд банк дампуурахын өмнөхөн өөрсдийн хувьцааг салгаж аваад зугтаасан боловч хэн ч “хүүе хаая” гэсэнгүй, хохирлыг нь улс мөнөөх 35 сая долларын зээлээсээ төлөв. ХОТШ банкинд 5 сая доллароо алдсан Германы Кредит болон өөр нэг банкны төлөөлөгчид ирж уулзлаа. Тэд алдсан мөнгөнийхөө ердөө 30 хувийг гуйж, чингэсэн тохиолдолд ихээхэн хахууль амалж байв. Энэ зээлэнд нь Засгийн газар ч, Монгол банк ч баталгаа гаргаагүй учир Монголын төрд пад байхгүй юм. Зээлийн талаар би судалж үзсэн. Дарханы силикат тоосго, Шарын голын уурхай зэрэгт сая саяар нь зээлсэн байдаг. Гэвч цаадуул нь ийм мөнгө огт аваагүй, зүгээр л бичилт хийлгэсэн гэж гүрийж байв (хавсралтыг үз). Тэгэхээр энэ их мөнгө хаачсан юм бол? Хачирхалтай нь 2002 онд Ерөнхийлөгч Энхбаяр Германд айлчлахдаа Кредит зэрэг банкны 5 сая долларын өрийг 50 хувь хөнгөлж төллөө хэмээн ихээхэн ач буятай суртал нэвтрүүлэг зохиосон юм. 30 хувийг нь буцааж өгвөл нэмж хахууль өгнө гээд байсан болохоор 50 хувь болгож өсгөхөөр аль зэрэг шан хүртээгээ бол? Гол нь энэ чинь Монголын төрийн өр биш байтал яагаад улсын валютын нөөцөөр төлж байгаа юм бол? Монгол улсын өр тодорхой хэдэн хүмүүсийн идэж уугаад барашгүй ашиг хожоо болох сайхан гарц анх ингэж эхэлсэн түүхтэй. Чех, Словак, Польш улсуудад төлөх өр, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн Иточу компанид төлөх өр гээд олон сайхан бизнес-луйвар сүүлд нь цуварсан билээ (хавсралтыг үз).

Од шүүрэх цаг

Тэр үед ямар ч логикгүй байсан хамаагүй дайрч давшилсан болгон үнэн сонсогдож байлаа. Америкийн империализм, намын эсрэг бүлэглэл зэргийн эсрэг явуулдаг байсан МАХН-ын хуучны хүчирхэг үзэл суртлын машиныг Энхбаяр ажиллууллаа. Ийм юмандаа үнэхээр ч гаргууд юм. УИХ-ын чуулганы танхимд хамгийн чанга хашгирдаг нь Содхүү, Улаан, Гомбожав гурав. Улаан бүр хүүхэд шиг орилж, ширээ нүдэж, утга учиргүй чимээ гарган авирлах нь өвчтэй ч юм уу гэмээр. Гадаа гудамжинд бол бүр ч гаажтай. Бошигт хэмээх Ардчилсан холбоог үүсгэгчдийн нэг түрээсэлж байсан дэлгүүрээ ардчилалынхан төрд гарсныг тохиолдуулж үнэгүй хувьчилж авна гэж найдаж байжээ. Харин тэрийг нь түүнд өгөлгүй дуудлагаар хувьчилж орхисон нь Энхбаярыг дэмжих “бослого” гарах далим болов. Ардчилалынхан ялсан сургаар баяжина гэж найдаад талаар болон гомдсон партизанууд болон хэдэн хөгшчүүл цуглуулан хоёр жил шахам үргэлжилсэн “өлсгөлөн” зохион байгуулсан юм. Эрх чөлөөний талбайд жил хэвтсэн тэд банкны шуугианы сургаар тушаал дэвшин Төрийн ордны дэргэд бөөгнөрч хашгичиж гарлаа. Тэд Гончигдорж, Элбэгдорж нарын зургаар барам хийн шатааж бөөлж дөвчигнөж байснаа улам ширүүсэн төрийн цагдаа хутгалж орхив. Төр Энхбаярын гарт байсан учир арга хэмжээ аваагүй дээ. Харин ч тэднийг далдаас санхүүжүүлэн дэвэргэж байв.
Азийн эдийн засгийн хямралын энэ хүнд үед Монголд гагцхүү шар хэвлэл дэгжин дэвжиж, хэвлэлтийн тоо нь 300 хувиар өсөж байсан юм. Дожоодорж, Жа. Пүрэв, Цэмбэл гэсэн зохиогчтой гүтгэлгийн номууд хэдэн арван мянгаар хэвлэгдэн хүмүүст үнэгүй тарж байлаа. Хүн болгон чадахаараа од шүүрч байв. Цаг нь мөн л дөө! “Монгол улс төргүй болчихлоо” гэсэн суртал нэвтрүүлэг хамгийн моодны үг болов. 300 жил үнэн хэрэгтээ өөрийн бие даасан төргүй явсан хүмүүсийн үг шүү дээ! Социализмын үед жаргалын орой дээр сууж байтал ардчилал гэж юм гарч ирээд зовлонгийн ёроолд унагасан гэсэн санааг олон нийтэд төлөвшүүлж гарав. Зовлонд унагагсад нэрээрээ тодорхой. Одоо эднийгээ шоронд хийж шонд дүүжлээд авбал улс орон гольдролдоо орон дахин цэнгэлийн манлайд очино. Хүмүүс юмыг хялбаршуулж ойлгох дуртай, хялбаршуулдаг машин бүхий л эргэлтээрээ эрчимтэй ажиллаж байлаа. Нэгэнтээ Гитлер хэлэхдээ “Хийж буй суртал нэвтрүүлэг чинь сонсож буй хүмүүсийн хамгийн тэнэгт нь ойлгогдож байх ёстой, ерөөсөө тэр тэнэг рүү л чиглэгдэх ёстой, гол бай чинь тэр!” гэжээ. “Тамгагүй төр” нийгмийн хамгийн сүүлчийн тэнэгт ч сайхан ойлгомжтой болов.
1990 оноос хойш анх удаа өөрийнхөө үгийг ямар ч жингүй, хүчгүй, цуурайгүй болж байгааг тэгэхэд би үзэж мэдэрсэн юм. Ямар юм болчихоод яах хэрэгтэй учраас юу хийсэн тухай би амаа цангатал ярьж байсан. Бараг л зурагтын нэвтрүүлэгч, сонины сэтгүүлч болохтой шахсан. Хэн ч үл сонсоно. Олон ярилцлага, олон тайлбар, олон өгүүлэл талаар өнгөрсөн. 1999 онд би өөрийн бичсэн эдийн засгийн өгүүллүүдээ эмхтгэн “Алтан гурвалжин” түүвэр хэвлүүлсэн нь нийтдээ 20 хувь борлогдсон. Хүмүүс тайвшрсан хойноо ойлгосон бизээ.
Гүтгэлгийн асуудлаар би тухайн үед нь шүүх болон цагдаад хандаж байсан. Шалгалтын комиссын дарга Дэмбэрэл “Энэ бол Гомбожавын хийсэн ажил, тэр үед би хөдөө Дарханд ажлаар явж байсан” гэж мэдүүлж байв. Үнэн сонины сурвалжлагч Жа Пүрэв хэмээх миний эцгийн садантай би Цагдаагийн газар таарсан юм. “Баабарыгаа сэтгүүлч бид чинь их шүтэж хайрладаг юм шүү дээ” гээд урдаас балайраад сууж байдаг байгаа. “Хэрэв би улсаас нэг төгрөг завшсан бол нэг жил, арван төгрөг хулуусан бол 10 жил шоронд сууя” гэсэн миний учирлал хэний ч чихэнд наалдсангүй.

Ор залгагчгүй огцорсон засаг

Энхбаяр элсний 13 бүлгийн тусламжтайгаар Элбэгдоржийн Засгийн газрыг түлхэн унагалаа. Зорилго биелэгдсэн учир Үндсэн хуулийн цэц дахин хуралдаж УИХ-ын гишүүн Засгийн газарт давхар сайдын алба хашиж болохгүй гэсэн шийдвэр 1998 оны 10 дугаар сарын 23-нд гаргав. Энэ шийдвэрийн өмнө Ерөнхий сайдад хүний нэр дэвшүүлээд Ерөнхийлөгч дээр орохоор Үндсэн хуулийн “зөвшинө” гэсэн үгээр гул барин хориглож байлаа. Хэрэв парламентийн тогтолцоотой юм бол парламент Засгийн газраа өөрөө бүрдүүлэн томилох ёстой, Ерөнхийлөгч зөвхөн Үндэсний аюулгүй байдлын шалтгаанаар өөрийн санал дүгнэлтийг хэлэх эрхтэй юм. Үндсэн хуулийн логик энэ. Гэтэл Багабанди нь үүний өмнөхөн солигдсон Эрдэнэт үйлдвэрийн дарга Отгонбилэгийг эргүүлж тавих шаардлага тавиад эс зөвшөөрвөл Ерөнхий сайд болох хүнийг мөн эс зөвшөөрөх гаргууд тоглоом зохион байгууллаа. Энэ хооронд Да. Ганболдын нэрийг 7 удаа, Ганхуяг, Бат-Үүл нарын нэрийг тус бүр нэг удаа оруулж саналыг нь авсан юм. Сүүлдээ Багабанди Ерөнхий сайдад “тэнцэх” хүмүүсийн нэрсийн жагсаалтыг өөртөө таалагдсан байдлаар гаргаж ирэхдээ тулсан. Төрийн машиныг гацаах тоглоом болж хувирлаа. “Отгонбилэгийг эргүүлж тавихгүй бол шинэ Ерөнхий сайдтай болно гэдэг гонж” гэж тэр үзэж байтал нөгөө талаас Энхбаяр чухам ийм юм болох вий гэж айн бүхий л аргаа хэрэглэн шийдвэрийг хэвээр үлдээхээр зүтгэнэ. Хэдийгээр Багабанди Энхбаяр нар хоорондоо үхэн хатан тэмцэлдэж байсан боловч Төрийн машин гацаах нээлт бол хувь заяаны шоглоомоор энэ хоёр хүний хамтын бүтээл юм. Анхдагчид!

Энхбаяр Элбэгдоржтой тун ойр шадарлаж байлаа. Хоюул нялх хүүхэдтэй болсон, аль алин нь өвдөхөд эмнэлэгт нэг тасагт хамт сахиж байв. Өдөр шөнөгүй нэг өрөөнд хамт. Багабандийн хорон тоглоом энэ хоёрыг эвлэрүүлсэн болов уу. Үнэхээр ч Отгонбилэг эргэж гарч ирж Багабандитай хавсайдвал Энхбаяр сүйрэх байлаа. Түүний найдлага энэ үед ганцхан Элбэгдорж л байсан байх. Яг үнэнийг хэлэхэд энэ үеэс Монгол улс эцсийн шийд гаргагч ганц хүнтэй болсон нь сөрөг хүчний намын дарга Энхбаяр байлаа. Төрийн ямар ч шийдвэр Энхбаярын зөвшөөрөлгүйгээр зөвхөн оролдлого төдий л хоцроно. Түүний албан өрөөний үүдэнд урт оочир үүсч, түүнтэй уулзаж асуудлаа шийдэх нь хүн бүрийн хүсэл боллоо. Эвслийн бүлгийн хурал дээр ямар ч асуудал хэлэлцсэн шийдэлд хүрнэ гэж байхгүй эцэст нь Энхбаяр дээр очиж байж нэг талдаа гарна. “Элсний 13” бүлгийн ахлагч До. Ганболд өөрийн намын хурал дээр юу хэлэлцсэн тухай очиж тайлагнаад яавал дээр тухай зөвлөлдөнө. Хожим Нямдорж “Энэ өөдгүй амьтан бидэнд үйлчилж байсан болохоор нь тэсээд өнгөрдөг байж билээ, түүнээс өөрснийхнийгээ хоролж явдаг ийм урвагч шаарт би угаасаа дургүй” гэж ярьж байсан. Тэнэгдүү боловч зарчим баримталдаг хүний үг. Чухам тэгэж гүйсний ачаар До. Ганболд УИХ-ын дэд даргын суудал эзэмшигч болж билээ. Түүнийг Элсний 13 хуралдаад Ерөнхий сайдад дэвшүүлж байв. Харин шийдвэрийг намын дарга Элбэгдоржид хүргэж өгөх учиртай Батцэрэг замдаа бичиг дээрх нэрийг засан өөрийгөө тавьчихаад “намын дарга та итгэл хүлээлгэвэл миний бие Ерөнхий сайд болоход бэлэн” гэсээр давхиж очсон байдаг. Уравсны шанд Байнгын хороон дарга болсон нь багадаад байж!

Төрийн яам, агентлагууд ажиллах механизмаа гээлээ. Албан газар болгонд “эвслийн шааруудын эсрэг” оппозиц буй болон ажил нурааж, сүйтгэж, үл биелүүлж буй амжилтаа Энхбаярт очиж тайлагнах гэж яарна. Хэдий чинээ төрийн механизмыг гацаана, шинэ сонгуулийн дараа төдий чинээ дэвшинэ гэсэн ойлголт түгээмэл болжээ. Тэр үед төрийн захиргааны байгууллагад ажиллагсадын 60 гаруй хувь нь МАХН-д хамаарч байлаа. Эвслийн Засгийн газар буй болонгуут ажлаасаа халагдахаас айн махнист гэдгээ нууж ардчилсан хүчнийг байнга хөнжил дотроо дэмжиж байснаа гайхагсад одоо илт сэргэн хулгайч дээрэмчдийн эсрэг эх орон нам хүчнээ хамгаалагч шудрага иргэдийн дүрд хувирлаа. Шудрага шудрага бусдаа биш, шидсэн бумеранг эргэж толгойг нь ононо гэж ойлгосон Энхбаяр 2000 онд засагт гаруутаа МАХН-д хамаараагүй болгоныг үлдэгдэлгүй халж төрийн байгууллагыг жинхэнэ үзэл суртлын оромж болгон хувиргасан билээ. Тэрээр төрийн мэргэшсэн 15 мянган ажилтныг бараг нэг амьсгаагаар ажлаас нь халж хөөн зайлуулсан. Ардчилалын найз нөхдөө муулж матаж уравсан этгээдүүдийн хэн нь ч үлдэж чадсангүй мөн л хөөгдсөн. Тэр үед хүмүүс Энхбаярыг мэддэггүй байлаа. Бүх хамтрагчдаа эргэж устгадаг Гитлер, Сталин, Мао маягийн арга барилтай хүн Монголын төрийн жолоонд гарч ирж байгааг хэн ч төсөөлсөнгүй.
УИХ-ын Тамгийн газрын ажилтнууд зөвхөн Энхбаярт үйлчилж, эрх баригчдын ажлыг унагах, тагнах, хов зөөхөөрөө гавъяагаа үнэлүүлэх болов. Энэхүү увайгүй үйлдлийнхээ төлөө Бямбацэрэн Статистикийн дарга, Долгор УИХ-ын гишүүн гэх мэтээр үүрэгт ажлаа хорлов гэж шагнуулсан тамгын ажилтнууд цөөнгүй. Эрх мэдэл хаанаас хаашаа шилжиж байгаа, хэн бялуу хуваах нь нэгэнт тодорхой боллоо. Адгийн шаарууд амаараа нэг хов гүтгэлэгтэй, байгаагаа хармайлсаар Энхбаярыг тойрон бүчиж байлаа. Улс орныг шинэ зуун гаруут тонох дээрэмчид хуралдан бөөгнөрнө. Эвслийнхэн хэрхэн их идэж ууж байгааг ярих тусам түүндээ өөрсдөө үнэмшин, хожим хулгайлах тонох дээрэмдэх ажиллагаагаа өөртөө зөвтгөх шалтгааны шаваа тавьж байв. Хулгайчид ч шалтгаан хэрэгтэй!
Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг нь эзэмшдэг Оросын засгийн газар дарга солигдож халагдсан талаар ямар бодолтойг тандуулахаар Дэд бүтцийн сайд Зоригийг 9-р сарын дундуур Москва руу илгээлээ. Тэрээр Италийн Триер хот орж динозаврын үзэсгэлэн гаргах асуудлаар палентологич Барсболдын хүсэлтээр хүү Дэнзэнг нь дагуулан явлаа. Эргэх замдаа тэр хоёр Москвад хэд хоносон. Хувийн болсон Зарубежцветметалл компанид Эрдэнэтийг хувьчилжээ. Энэ тухай үйлдвэрийн 51 хувийг эзэмшигч Монголын талд огт мэдэгдээгүй байв.

Үргэлжлэл бий