Одоогийн Монгол эрчүүдийн үндсэн дүр төрх бүрэлдэн тогтсон түүхэн нөхцөл ямар байсан бэ? гэсэн асуултанд хариулахыг хичээе ! Яагаад ажилгүй албагүй, эрдэм боловсролгүй, залхуу хойрго, архичин танхай, бохир заваан гэж үнэлэгдэх болов? Монгол эрчүүд түүхэн урт хугацаанд дотоод, гадаад төрийн бодлогын золиос болсоор иржээ. Одоо ч хэвээрээ байна. Тэгээд ч зогсохгүй эрэгтэйчүүдийн эсрэг бодлого гадаад хүчинтэй эвсэн нийлж гэр бүлийн хүрээнд нэвтрэн орж ирлээ. Энэ нь юугаар илэрч байна вэ? Эхнэрийг нь нөхрөөс нь, хүүхэдийг нь ааваас нь хамгаалах бодлого болон хууличилан батлагдаж, зохион байгуулалтанд орон, төсөл гэдэг нэрийн дор санхүүжиж улам бүр гадаадын эрхшээл нөлөөнд орж байна. Эхнэрийг нь нөхрөөр нь, хүүхдийг нь ааваар нь хамгаалуулах бодлого баймаар байна. Гэтэл Хүчирхийллээс хамгаалах үндэсний төв гэж нэртэй байгууллага бий болж араасаа иймэрхүү нэртэй эмэгтэйчүүдийн олон олон байгууллагыг бий болголоо. Монгол эрчүүдийн эсрэг явагдаж байсан дотоод гадаадын нөхцөл байдлыг тоймлон авч үзье:

1. Монгол эрчүүдийн яс, цус хоёр Чингэсийн агуу их эзэнт гүрний эзэмшил нутагт тархан цацагджээ. 1930 онд хамтралын тариачин орос эр Ижил мөрний хөвөөний нэг булшнаас үйсэн дээр бичсэн үл мэдэгдэх бичигтэй ном олжээ. Энэ бол 13 зууны үед үйсэн дээр Монгол уйгар хэлээр бичсэн бичиг байв. Үүнийг Монгол судлалд Алтан ордны үйсэн дээрхи бичиг гэж нэрлэдэг. Энэ бичгийн утга нь цэрэгт явсан хүү ээждээ хандан ``Хайрт ээж минь харья. Өлөнгийн өвс шимжиж байна. Өнөр садан хүмүүс нутагтаа буцаж байна. Хайрт ээж минь`` гэсэн байдаг. Эх нь хүүгээ элбэрлэн хайрлахдаа ``Ачит эзэнд шийдвэрлэн очвол үүдэнд нь сөгдөн өг. Үүдэнд нь сөгдөв гэж гашуудан хэвтэх хэрэггүй`` гэж сургасан байна. Үүнийг тайлбарлах хэрэггүй биз. Татарын эзэгнэлийн үеийг судласан эрдэмтэн М.Д.Каратеев оросын түүхэнд татар удамаас эх авсан 92 хан, 50 ван, 13 гүн, 300 гаруй тайжын овогийг олж тогтоожээ. Орос нь татарын эрхшээлд 242 жил байсан юм. Татар удамтай оросын суут хүмүүсийн заримыг нэрлэвэл: Эрдэмтэдээс Менделеев, Мечникөв, Павлов түүхч Кантермир, Карамзин туйл сидлаач Челюшин, Чириков зохиолч Достоевский, Тургенев, Держанов бүжигчин Анна Паплова, Уланова жүжигчин Каратигин, Ермөлөв хөгжимийн зохиолч Скрябин, Танеев зураач Шишкин болон янз бүрийн салбарт нэрд гарсан олон хүнийг дурдаж болох юм. Энэ бол Монгол эрчүүдийн яс, цус хоёр дэлхийд цацагдсаны наад захын баримт юм.

2. Монголын түүхийн бүх үед гадаадынхан манай эрчүүдийн эсрэг бодлого дэс дараатай явуулж байлаа. Манжийн эрхшээлд орсон үеэс эхлэн Монгол эрчүүдийн ааг омогийг дарахын тулд эрүүдэн шүүж, тамлан хороож, бие биеийн эсрэг турхиран алалцуулж байв. Ганц жишээ хэлвэл Манжийн түрэмгийлэлийн эсрэг боссон Хотгойдын Чингэнжавыг Бээжинд аваачиж зоосны нүхээр сүвлэн хороож, 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний баатар Манлай ван Дамдинсүрэн гамингийн тамлалыг даалгүй шоронд босоогоороо үхэж байсныг одоогийхон сураг төдий мэднэ. Манжууд хүүгээр нь аав. ээж, дүүгийнх нь толгойг авахуулж байсан тухай академч Б.Ренчин ``Нууцыг задруулсан захидал`` хэмээх түүхэн сэдэвт өгүүллэгтээ зүрх шимширмээр дүрслэн бичсэн байдаг.

3. 1921 оны хувьсгалаас хойш Оросын хавчлага шахалт, коминтерний заавраар Монголын эрчүүдийн эсрэг явуулсан бодлого улам тодорхой болж байна. Монголд ирсэн Смирнов, Фриновский нараас 1937 онд ЗХУ-ын удирдлагад Монголоор дамжин Японы армийн ар талаас хамгийн дөт замаар зоригтой шийдвэртэй цохилт өгөх юм бол Манжуур болон Хятадад байгаа Японы армийг бүслэн авч устгах бололцоотой гэж санал болгож байжээ. БНМАУ-д цэрэг оруулахтай нэгэн зэрэг Монгол өргөн хэмжээний баривчлагаа явуулах шийдвэрийг ЗХУ-ын удирдлага зөвшөөрч ДХАК-ын орлогч дарга Фриновский энэ үүргийг авч Смирнов нартай нэг зэрэг 8 сарын 28-нд Улаанбаатарт иржээ. БНМАУ-д буй Японы хуйвалдааны толгойлогчид хэмээн 115 хүний нэрсийг авчирч 9-р сарын 10-ны шөнөөс эхлэн үй олоноор нь хоморголон баривчлах үйл ажиллагаа эхлүүлжээ. 1937 оны 9 сарын баривчилгаа нь Ерөнхий сайд байсан П.Гэндэн, Бүх цэргийн жанжин Дэмид болон тэдий хамсаатан хэмээгдэх БНМАУ-ын улс төрийн зүтгэлтэнүүд. армийн дээд удирдлагын эсрэг чиглэсэн байлаа. Гэндэнг 1937 оны 8 сард Крымээс Москвад дуудан баривчилжээ. Дэмид жанжиныг Москвад урьж байна гэж авч яван төмөр замын Тайга өртөөнд дээр учир битүүлэгээр хорлон алжээ. Тэр хоёрыг Японы тагнуулын бүлгийн толгойлогчид хэмээн зарлаж, Монголын армийн дээд командлалын 80%, 1934 сонгогдсон МХАН-ын ТХ-ын гишүүдийг бараг бүгдийг нь баривчилж олон хүнийг буудан хороожээ. Лхамхүүгийн Дарьзав, Гончигийн Самбуу, Жигжидийн Малж нарын 14 хүнийг 1937 оны 9 сарын 10 өдөр хувьсгалын эсэргүү нэрээр баривчлан Гэндэн, Дэмидийн удирдсан Японы тагнуулын гишүүн гэсэн зохиомол хэрэг тулган 11 хүнийг хуулийн дээд хэмжээгээр шийтгэжээ. Янз бүрийн ажил мэргэжилийн 30 гаруй мянган хүнийг хоморголон баривчлаж 20 гаруй хүмүүсийг нь буудан хороожээ. Сонсошгуй сонсоод үнэмшишгүй нэгэн зүйл бол Монголын анхны хошуу дарга Дугарын Дунгаржид, Дэмид жанжины гэргий Навчаа /жирэмсэн/, Богд хааны сүүлчийн гэргий Гэнэнпэл /жирэмсэн/ нарыг буудан хороосон явдал юм. Энэ гурвыг эс тооцвол бүхэлдээ Монголын эрчүүдийн эсрэг гадаад улс гүрнээс явуулсан улс төрийн яргалал гэж хэлж болно.

4. Дэлхийн 2-р дайн дуусаж арай гэж нэг амсийх гэтэл мөн гадны заавар зөвөлгөөгөөр үзэл сурталын ширүүн тэмцэл эрчүүдийн эсрэг дэгдлээ. Үндэсрхэг үзэлтэн, сэхээтэний төөрөгдөл, намын эсрэг бүлэг гэхчилэн зохиомол хэрэгт Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ринчин, Д.Пэрэнлэй, Дангаасүрэн, Д.Төмөр-Очир, Л.Цэнд, Лоохууз, Нямбуу, Сурмаажав, С.Жалан-Аажав нарын зэрэг олон зуун эрчүүд хэлмэгдэж хань ижил, үр хүүхэд найз нөхөд, хамт ажиллагчид нь шаналан зовлоо.

5. Түүхэн цаг үе өөрчлөгдөж эрэгтэй хүмүүсийн хөдөлмөрийн хуваарьт өөрчлөлт орлоо. Цэрэг цууханд мордох, аян дайнд явах, ан хоморго хийх, аян жин тээх нь багасаж эрдэм номд шамдах таатай үе эхлэв. Эхнэр хүүхэд нь хувцас хунар угаах хоол унд хийх, шал шавар цэвэрлэх, цалин мөнгөө хураалгахыг тэгш эрх нэрийн дор яншин шаардаж эхлэв. Эрэгтэйчүүдийн туулах чадвар доройтож нэг эр хүн хос морь эцээчихдэг байсан бол нэг морь хэдэн эр хүнийг элээчих болж, суниавал мөр нь мултарчих, эвшээвэл эрүүний углуурга суларчихдаг гэрийн сул биетэн болж хувирлаа. Архи уудагаараа бахархаж, авгай хүүхдэдээ агсан согтуу тавьж эр зоргио гаргадаг болов.

6. Эрэгтэйчүүдийн эсрэг бодлого 60, 70, 80-аад оны сургуулиудад ноёрхов. Шилжилтийн насны хөвгүүдийн гэнэн томоогүй байдлыг сүржин зарлаж цэрэгт явуулна, барилгачин болгоно, шавар зууруулна, газар ухуулна, шоронгийн тав болгоно, гэсэн яншаа хэллэг гарч хулгайч, хулигаанаар нь дуудаж сурах урам зоргийг нь мохоодог болов. Үүнээс болж сургуульд суралцагчидын хүйсний тэнцвэр алдагдаж их, дээд сургуульд суралцагчидын 80 гаруй хүвийг эмэгтэйчүүд эзлэх болов. Үүнийгээ ололт хэмээн бахархан соёлтой, боловсролтой гэж боддог эмэгтэйчүүд олширч Монгол эрчүүдээ элдвээр муулан, мөнгөтэй чалх нь буурч яваа гадаадынхныг тухайлбал Хятад, Солонгосчуудыг хормойдон, орчуулагчаар дамжуулан ойлголцож, ор дэрэндээ орсон хойноо дохио зангаагаар учраа ололцдог бололтой. Эрчүүдийн эсрэг бодлогын нэг жишээ энэ юм.

7. Аж төрөхийн үндэс болсон ажил хөдөлмөрийн талбарт Монгол эрчүүд гадаадынханд шахагдаж эхэллээ. Хөдөлмөр эрхлэх насны хэдэн зуун мянган эрчүүд гадаадад хар, цагаан аргаар гарч боол, зарцын ажил эрхэлж байна. Хэдэн жилийн дараа эрэмдэг, зэрэмдэг болсон ажил эрхлэх насны эрчүүд эх орондоо буцаж ирээд

     Боолын хөдөлмөрт бохирсон

     Борви тохой хоёр минь

     Зарцын хөдөлмөрт залхасан

     Залуу зандан нас минь гээд гунигийн дуу аялаж байх вий дээ. Тэгвэл ажил голохгүй юм шиг боловч амьдрал шилж яваа Хятад, Солонгосчууд Монголын барилга, зам гүүр, газар тариаланд мянга мянгаараа байр сууриа олон Монголын эрчүүдийг насан туршийн ажилгүйчүүд болгож байна. Өмнөговийн захиргааны барилга дээр 500 хятад ажиллаж байгааг телевизээр мэдээлж байх юм.

8. Монгол эрчүүдийн эсрэг бодлого гэр бүлийн хүрээнд нэвтрэн орж олон мянган эмэгтэйчүүд Хятад, Солонгосчуудтай дохио зангаагаар ч болов учраа ололцож байна. Гадааадынхан зун цагийн бух шиг аашилаж Монгол эрчүүдээ голсон эмэгтэйчүүд зул сарын гичий шиг аяглан байгааг юу гэж ойлгох вэ? Иймэрхүү садар самуун явдал гарвал хэлж бай гэж ухаант дээдсийнхээ үлдээсэн зун цагийн бух шиг, зул сарын гичий шиг гэсэн үгийг иш татахаас аргагүйд хүрлээ. Хань ижил, бизнесийнхэнд гологдоод байгаа одоогийн Монгол эрчүүдийн дүр төрх бүрэлдэн бий болсон гадаад, дотоод улс төрийн бодлогын түүхэн байдлыг тоймловол ийм байна.

9. Монгол эрчүүд түүхийн бахархамаар үедээ ч Манж,Оросын эршээл нөлөөнд орсон үедээ ч гадаад, дотоодын улс төрийн бодлого болсон нь тодорхой. Одоо гэр бүлийнхээ хүрээнд золиослогдож эхэллээ. Зээлдмэл ишлэлийн ухаантан дагаар орох сэтгэлгээтэй дотоодын зөрчилөө гадаадынхантай хавсран цохьдог зуршилтай төр засаг байгаа үед Монгол эрчүүд өөд гарахгүй нь. Эрчүүдийнхээ талаар Монгол төрийн бие даасан бодлоготой болохыг дээрхи нотолгоонууд харуулж байна. Гэр бүлийн хүчирхийлэлийн хууль батлан мангуурч суухын оронд эрэгтэйчүүдийн төр, хань ижил, үр хүүхэдийнхээ өмнө хүлээх үүрэг хариуцлагыг нь тодорхойлсон чангахан хуультай болмоор байна. Ингэвэл эхнэрийг нөхрөөр нь, хүүхдийг ааваар нь, төр улсаа эрчүүдээрээ хамгаалуулах нөхцөл бүрдэх ёстой. Манай эрчүүдийн гадаадынхны эсрэг бодлого төр засаг, бизнесийнхэн, гэр бүлийн хүрээнд ноёрхохгүй болж улс орны тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлын дархлаа тогтоно гэж бодож байна.