Õýâðýã Ìîíãîë

Øèíý÷ëýãäñýí: 2007-06-11 12:25:22 ÓÁ

Õýë, õèë, ìàë ãóðàâòàéãàà áàéõàä õýí áàÿí, Ìîíãîë áàÿí ãýñýí òөðèéí øàãíàëò çîõèîë÷ Ç.Äîðæèéí үã áèé.

Үíäýñíèé áàÿëàã õýë, ñî¸ë, áàñ áүðýí óëñ áàéõûí ãîë èëýðõèéëýë áîëñîí äàðõàí õèëýý àðèóí äàãøèí áàéëãàõ íü Үíäýñíèé àþóëãүé áàéäëûí /VAÁ/áàòàëãàà áîëîõ ó÷èðòàé. Ãýòýë ìàíàéä àëü àëü íü àëäàãäààä áàéõ øèã. Óëñûí ìààíü õèëýýð íýã ñàðûí âèçèéí ýðõòýé îðæ èðýýä “õàðëàæ” үëääýã õàðèéíõíûã õÿíàõ, áүðòãýõ áîëîìæ òýð áүð үãүé. Æèë áүð õýäýí çóóãààðàà áàðèëãà, àâòî çàìûí ñàëáàðò àæèëëàõààð èðäýã òýäíýýñ áóöàæ ÿâäàã íü öөөí. Òýäíèé îëîíõèéã õÿòàäóóä ýçýëäýã.

Ýäүãýý õóóëü áóñààð îðøèí ñóóäàã õÿòàä èðãýä 500 ìÿíãàä õүðñýí ãýñýí àëáàí áóñ òîî áèé. Õÿòàäóóä áàéñàí ãàçàð õýðýã çөð÷èë, õàëòàð òөãðөãөөð áèåý үíýëýõ ìîíãîë îõèäûí õөë òàñðàõàà áàéñàí. Үүíèéã “Ìîíãîë÷óóäûã óóñãàõ ñàíààðõàë” ãýæ íýðëýæ áîëìîîð. Äýýðõ òîîíû õÿòàä èðãýí õóóëü áóñààð îðøèí ñóóæ áóé íü ìàíàé óëñûí ҮÀÁ-ä çàíàëõèéëýõ õýìæýýíä õүðñíèéã õýâëýëýýð ñàíóóëæ áóé. Òýãâýë ãàäíààñ үçүүëýõ àþóëààñ ãàäíà ìîíãîë÷óóäûã äîòðîîñ íü “÷èìýýãүé òàõàë” èäýæ, ҮÀÁ-ä çàíàëõèéëýõ õýìæýýíä õүðñíèéã áèä àíçààðàëãүé ÿâæýý.


Öóñ îéðòîëò áà îþóíû ÷àäàìæ

Òýæýýæ, òýòãýõãүé áîë ÿìàð ÷ àìüä áèåò ààæèìäàà үõýæ ìөõäөã. Үүíèé íýãýí àäèëààð óëñ үíäýñòíýý îðøèí òîãíóóëàõûí òóëä öóñàà ñýëáýæ, öýâýð áàéëãàõ ó÷èðòàé. Ìîíãîë õүíèé îþóíû öàð өðãөí, ãåí ñàéòàé áîëîõûã äýëõèéä õүëýýí çөâøөөðäөã. Ãýâ÷ ñүүëèéí æèëүүäýä õàìààòíóóä õîîðîíäîî ãýð áүë áîëæ, öóñ îéðòîõ íü ãàçàð àâñíààð ìîíãîë õүíèé îþóíû ÷àäàâõ äîðîéòîõ õàíäëàãà èëýð÷ ýõýëæýý.

Áèäíèé өâөã äýýäýñ үð õîé÷äîî äýýä, äîîä åñөí үåý ìýääýã áàéõûã ñóðãàæ, óðãèéí áè÷èã õөòөëñөөð èðñýí óëàìæëàëòàé. Õàðàìñàëòàé íü øèíý öàãèéí үð ñàä íü ñóóðüãүéãýýð áàéøèí áàðüæ áîëäîããүé ãýäãèéã ìàðòàæ, ýíý óëàìæëàëàà îðõèæýý. Îäîî өâөөãөөñөө äýýøõè үåý ìýääýã ìîíãîë õүí õîâîð. Åñөí үåý ìýäýæ, óðãèéí áè÷èã õөòëөõ óëàìæëàë óë áîëîí ìàðòàãäñàí ãýõýä õèëñäýõãүé. Óðãèéí áè÷èã õөòëөõ íü öóñ îéðòîõîîñ ñýðãèéëæ, ìîíãîë ãåíèéí ÷àäàìæèéã õàìãààëàõ èõ à÷ õîëáîãäîëòîé àæ. Ãåíåòèêèéí øèíæëýõ óõààíä åñөí үÃ¥ өíãөðâөë òөðëèéí õîëáîî òàñàð÷, õàìààòàí áàéõàà áîëüäîã ãýæ үçäýã áàéíà.

Өөðөөð õýëáýë, áèäíèé үð ñàäûí öóñ åñ äýõ үåýñýý öýâýðøèæ, õîîðîíäîî ãýð áүë áîëîõîä àþóëãүé áîëíî ãýñýí үã. Ãýâ÷ åñөí үÃ¥ áàéòóãàé өâөөãèéíõөө ààâûã ÷ ìýäýõãүé áîëñîí өíөө үåä áèä 4-5 äàõü үÃ¥ äýýðýý ë õîîðîíäîî ãýð áүë áîëæ áóéã ýðäýìòýí Æ.Áàòñóóðü ñóäàëãààãààðàà òîãòîîæýý.

Õөäөөä äýä áүòýö ìóó, õөãæèë íü ãàãöõүү íèéñëýëäýý òөâëөðäөã íü үүíèé íýã øàëòãààí. Ýíý ñî¸ëò åðòөíö ðүү òýìүүëýí æèë áүð 10 ãàðóé ìÿíãàí èðãýí õөäөөíөөñ õîò ðóó øèëæñýýð õýäýí îíûã үäëýý. Òîì ãàçàð íóòàã, öөөõөí õүí àìòàé ó÷ðààñ èõ íүүäýë үðãýëæëýõ òóòàì õөäөө íóòàã ýçãүéð÷, õүí àì íü öөөð÷ áóé. Òýíäõèéí õүí àì øèíý õүí, øèíý ãåíýýð “ñýëáýãäýõ”-ýý áîëüæýý.

Ýðäýìòýí Æ.Áàòñóóðèéí õèéñýí ñóäàëãàà үүíèéã áàòàëíà. Åñөí àéìãèéí 21 ñóìûí ìàë÷äûí äóíä ýíý òàëààð ñóäàëãàà õèéõýä íýã áàãèéí íèéò ãýð áүëèéí 97.8 õóâü íü өөð õîîðîíäîî ãýð áүë áîëñîí áàéâ. Õýí íü õýäýí îéìñòîéã õүðòýë ìýääýã áîëñîí õөäөөãèéí æèæèã ñóìûí èðãýä áàéòóãàé ñàÿ ãàðóé õүí àìòàé íèéñëýë õîòîä ë õîîðîíäîî õî¸ð үã ñîëèõîä õàìààòàí áîë÷èõ ãýýä áàéäàã áîëñîí øүү äýý.

Îäîîãîîð öóñ îéðòîæ áóé íü èëýðõèé ìýäýãäýõãүé áàéãàà ÷ ààæìààð áèäíèé ãåíèéã äîðîéòóóëæ, îþóíû ÷àäàâõèéã ìóóòãàæ áóé àæ. Үүíèé óëìààñ îþóíû ñîãîãòîé õүүõýä îëíîîð òөðөõ áîëñîí áàéíà. 1996-2006 îíä 19424 õүí ñýòãýöèéí ýìíýëãèéí õÿíàëòàä îðæýý. Òýäíèé 80 õóâü íü õөíãөí, 20 õóâü íü õүíäýâòýð, äөðâөí õóâü íü õүíä, 0.5 õóâü íü îþóíû ãүíçãèé õîìñäîëòîé áàéæ. Ýíý òîîã 60 æèëèéí өìíөõòýé õàðüöóóëàõàä 13.6 õóâèàð өñ÷ýý. Ñýòãýöèéí õîìñäîëä îðñîí õүìүүñèéí 80 ãàðóé õóâü íü 08-16 íàñíû õүүõýä áàéãàà íü àíõààðàë òàòíà. Ýíý íü өíөөõ ÐÑ òîãëîîì, ýñâýë õүүõäýäýý áîëîâñðîë îëãîõ ãýñýí ýöýã, ýõèéí õýò äàðàìòààñ үүñäýã ãýíý.

Õүíèé îþóíû òүâøèí äîîøèëáîë ñýòãýëãýýíèé öàð õүðýý õóìèãäàæ, àìèà áîäîõ үçýë äýëãýðäýã àæ.

Õүí àìûí äóíä õөãøðөëò íýìýãäæýý

Ìàíàé óëñ íýã үÃ¥ õүí àìûíõàà өñөëòөä èõýýõýí àíõààð÷, áîäëîãîîð äýìæèæ áàéñàí. 1967-1979 îíä 1000 õүí òóòàìä òөðөëò 40-43 õóâü áàéñàí íü “îðãèë” үåä òîîöîãääîã àæ. Òýð үåä íýã ãýð áүë 5-10 õүүõýäòýé áîëæ áàéâ. Õàðèí ýäүãýý öàã үÃ¥, íèéãìèéí õөãæèëòýéãýý õîëáîîòîéãîîð öөөí õүүõýä òөðүүëýõèéã ýðìýëçäýã áîëæ. 1990 îíä õүí àìûí öýâýð өñөëò 2.7 õóâü áàéñàí áîë 2006 îíä 1.3 õóâü áîëæ áóóðñàí íü үүíèéã ãýð÷èëíý.

Ìîíãîëûí õүí àìûí îëîíõ íü çàëóóñ ãýäýã ìýäýýëýë ÷ õóó÷èð÷ýý. Õүí àìûí ñүүëèéí 30 æèëèéí òîî áàðèìòàä äүí øèëæèëãýý õèéõýä õөãøèð÷ áóéã íü õàðæ áîëîõ ãýíý. 1990 îíä 0-15 íàñíû õүүõýä õүí àìûí 42, 15-64 íàñíûõàí 55 õóâèéã ýçýëæ áàéæýý. Õàðèí 10 æèëèéí äàðàà 0-15 íàñíû õүүõýä 32, 16-64 íàñíûõàí íü 64 õóâü ýçýëäýã áîëîâ. Õýðýâ öààøèä íýã ãýð áүë õî¸ð õүүõýä òөðүүëñýýð áàéâàë õүí àì îãò өñөõãүé áөãөөä 2021 îíä ãýõýä 15-64 íàñíûõàí õүí àìûí 73 õóâèéã ýçëýõýä õүðýõ íü.

Ýäүãýý æèëä òөðæ áóé õүүõäèéí òîîã òөðөõ íàñíû ýìýãòýé÷үүäòýé õàðüöóóëàõàä 52 ýìýãòýéä íýã õүүõýä íîãäîæ áóé àæ. Èéíõүү òөðөõ íü áàãàñ÷, õүí àìûí äóíä õөãøðөëò íýìýãäýõ үéë ÿâö öààøèä õýâýýð үðãýëæèëáýë àðãà õýìæýý àâàõàä õýöүү, ìàø èõ õөðөíãө øààðäàõ áîëíî ãýäãèéã ýðäýìòýä ñàíóóëæ áàéíà. ҮÀÁ-ä íөëөөëөõ õү÷èí çүéë үүãýýð äóóñàõãүé. Ìàíàé óëñûí õүí àìûí äóíä 19 òөðëèéí өâ÷ëөë òүãýýìýë àæ. Æèëä íàñ áàðæ áóé õүìүүñèéí 90 õóâü íü ýäãýýð өâ÷íèé àëü íýãèéí óëìààñ öàã áóñààð õîðâîîã îðõèæ áàéíà.

Ýíý áүõ õү÷èí çүéë íü õÿòàäóóäààñ äóòàõààðãүéãýýð Үíäýñíèé àþóëãүé áàéäàëä çàíàëõèéëæ ýõýëñíèéã ýðäýìòýä ñàíóóëæ áàéíà. Үүíä òөðèéí íýãäñýí áîäëîãî үãүéëýãäýæ áàéãàà íü үíýí. ßàðàëòàé àðãà õýìæýý àâàõãүé áîë ìîíãîë÷óóä ìààíü äîòðîîñîî “õýâðýãæýýä” äóóñàõ íü