Монгол оронд минь хагас жил шахам үргэлжилсэн будлиантай, чулуутай, түймэртэй, хэрүүлтэй УИХ-ын болон орон нутгийн сонгууль дуусч байх шиг. Зөвхөн сонгуулийн дүнг тоолох гэж бүтэн өдөр бүү хэл хэдэн ч сараар будилж цэгцэрч чаддагүй энэ сонгуулийн паян, Итгэлт баяны өгүүлсэнчлэн "ичмээр ч дамшиг" юм даа. Цахим хөгжлийн энэ эринд цаасаар өгсөн саналыг тоолж, үнэн дүнг гаргах гэж ингэтлээ будилж будилуулах нь хэнд сонирхолтой байгаа юм бол.
1990 оны цагаан морин жил түгшүүртэй хэрнээ тайван замаар ялсан ардчилсан хувьсгал, социализмын хөмөрсөн тогоон дотор хуаран маягаар амьдарч асан бидэнд чухам юуг нь мэдэхгүй, нэг л гэгээлэг сайхан итгэл найдварыг авчирч байсан юм. Ямартай ч айдас дарамт шахалтгүй, бас өөрийн боломж чадлаараа сайхан амьдрах тухай бүдэг бадаг ойлголт төрж, хэрдээ эргэлзэж тээнэглэзэж, болгоомжилж байсан сан.

Буцаад хуучин байдалдаа орчих вий гэдэг айдас юу юунаас илүү болгоомжлол төрүүлж байсан.
Шилжилт нэртэй үргэлжилсэн энэ 18 жил Монгол оронд минь бидний хүсч мөрөөдөж асан олон зүйлийг өгсөн хэдий ч бас олон зүйлийг өгч чадсангүй. Эцэс сүүлдээ учраа олохгүй талцан бужигналдаж, мэтгэлцэж, эргэж буцсаар их л хугацааг элээж байна даа. Хаашаа л харна, МАХН, АН хэмээх ханан хаднууд ардчилалын хамгийн үнэт зүйлсүүдийг халхлан, бараан сүүдэр тусгана. Эцэстээ энэ 2 нам холилдон нэгдэж, улаан хөх өнгийг холихоор хиртэй саарал өнгө гардаг шиг бүх л зүйлсийг хиртүүлж орхих янзтай.
Энэхүү ардчилалаас монголчууд бид юуг хүсч, юуг олж авах учиртайг хилийн дээс алхан харь оронд ажиллаж амьдарч байгаа монголчууд сайн ойлгож, бас хүсч шаардаж эхэлж байна. Үүн дотор, хүн төрөлхтөнд "ардчилалын өлгий" гэж нэрлэгдэн үй олон цагаачдыг соронзон мэт татдаг Америк оронд суралцаж, ажиллаж амьдарч байгаа олон монголчуудын үзэж харж, мэдэрч байгаа зүйл олон.
Бид энэхүү ардчилалаас чухам юуг хүсч, олж авах учиртай вэ?

                                      Нэг. Ардчилалын үр шим
 Энэ 18 жилд айдас түгшүүр, өлсгөлөн, цуглаан тэмцлээр олж авсан "ардчилал" монголчууд бидэнд олон эерэг нааштай зүйл авчирч өгсөн. Өмч хувьчлалын үрээр хүн бүр өөрийн гэсэн хөдлөх болон үл хөдлөх өмч хөрөнгөтэй болж, өрнө дорнын гайхамшигт хөгжлийн илрэл гар утас, гоёмсог тухлаг автомашин хэрэглэж, гадаад паспорттой болж хүссэн орныхоо хилийн дээсийг алхалж хөгжлийг нь мэдэрч, цахим ертөнцийн хөгжлийн үр шимийг хүртэж, хөл нийлүүлэн алхах боллоо.  Энэ бага зүйл бишээ. Өөрсдийгөө өрөөл бусад олонтой жишиж, хүрч болох оргил, унаж болох ангалаа ч олж харан оюуны мэлмий нь нээгдэж байна. Эх орон тусгаар тогтнолын үнэ цэнэ, газар нутаг түүний баялгийн үнэ цэнийг уриа лоозонгоор бус зүрх сэтгэлээрээ мэдэрч, баярлан бахдах, гуниж бухимдах сэтгэлийн хөдөлгөөний хэн нэгний албадлагагүйгээр илэрхийлж сурч байна.
 Харин ардчилалын хамгийн үнэ цэнэтэй зүйл болох сонгох сонгодох эрх, үг хэлж үзэл бодлоо илэрхийлэх, нийт олны нийтлэг эрх ашиг болох шударга ёсны төлөөх дуу хоолой алхам алхмаар хумигдсаар байх шиг. Өнгөн дээрээ ардчилсан мэт атлаа дотор сэтгэлдээ айдас болгоомжлолд автах болсон нь мэдрэгдсээр. Саяхан болж өнгөрсөн 7-сарын гэх үймээнээс хойш, барьж хорьсон, яллаж шийтгэсэн үйлдлийн балгаар олон хүмүүсийн хоолой нь сааралтаж, нүдний харц нь бүүдгэрч, сэтгэл зүрхэнд нь айдас хургаж орхилоо.
 Дарангуйлалаар далдлагдсан, баг өмсөж хуурамчаар инээмсэглэсэн ардчилал байж болно гэж үү?

                                 Хоёр. Ардчилалаас бид юуг хүснэ вэ?
-Шударга ёс
Энэ бол хамгийн энгийнээр Монгол улсад өнөө хэр мөрдөгдөж буй алив хууль журмын өмнө баян ядуу, хөөрхөн муухай, хөгшин залуу, халх казак хэн ч бай ялгалгүй адил тэгш байх зарчим юм. Монголын ард иргэдийн өмч болох Хадгаламжийн нэртэй банкны 14 тэрбүм төгрөгөөр хаа холын Солонгос орны казинод тоглоод үрсэн гэх Чимэдцэрэн, амьдрахын эрхээр арчаагүйдээ бусдын 100000 төгрөгийг завшаад ав адилхан ял эдлэх нь тэгш эрх гэж үү? Монгол улсын гааль хэмээх байгууллагыг удирдаж байхдаа МАХН д 100 орчим сая төгрөгөөр хандив өргөснийхөө төлөө цөөхөн жилийн ял эдэлсэн болоод сая суллагдсан Баатар гэгчийг амьдралын зовлон шаналлаа архиар даруулан болчимгүй хийсэн үйлдлийнхээ төлөө өдгөө хорих газар шаналан суугаа бүсгүйн нулимстай адилтгаж болно гэж үү? Наад захын нүдээр харж чихээр сонсож байгаа ийм жишээнүүдээс л "үнэнээр явбал үхэр тэргээр туулай гүйцнэ', " уулын чинээ харыг туулайн чинээ цагаан гүйцнэ'  хэмээх монголын уламжлалт хэллэгүүдийн хариу олж ядацгааж байна. Эцэс сүүлдээ бүгдээрээ л адил хууль зөрчих барьцаалсан сэтгэхүйг бий болгож байна бус уу.
 

Саяхан АНУ-ын нийслэл Вашингтон хотод Монгол улсын ерөнхий сайд С.Баярын Америкийн монголчуудтай хийсэн уулзалт дээр нэрт нийтлэлч Баабар "Монголоор сонин юу байн вэ? гэвэл хулгай л их байх шив дээ. Бүгд л хулгайлцгааж байна даа" хэмээн ёжилж байсан. Эцэс сүүлдээ эх орон минь хөгжиж байвал их бага хулгайлах ч яамай байна гэх хэллэг сэтгэц дэлгэрч мэдэх нь. Ингэж болно гэж үү?
 Хувь хүнээс хулгай хийсэн нь зохих ялаа эдэлж, нийт олноос хулгай хийсэн нь бүх хөрөнгөө хураалгаж, бүх насаараа ялаа эдэлж байх нь хуулийн өмнө эрх тэгш шударга байх зарчмын эхлэл. Хэн ямар санаагаар үүнд саад болж байна вэ?

-Шударга хөдөлмөр
Дэлхийн олон оронд монголчууд гарч, хаа ч хэнд ч гологдохгүй ажил хийж сурцгааж байна. Тэд өөрсдөдөө байгаа боломж авьяасаа мэдэрч, ажил хөдөлмөрийн утга учир, арга барилыг ойлгож байна. Харин Монголд байгаа монголчуудаа ажилгүй залхуу, архичин заваанаар нь дуудаж, хаа холын хужаа хангүг эрсийг урьж залан ажиллуулж, ажилтай дуулгавартайг нь магтан бахдана. Том монголын жижгхэн зах зээлд ноёлон суусан цөөхөн хэдэн олигархи бүлэглэлүүд, өөрийн зардлаар сурч хөгжиж, эх орондоо шударга хөдөлмөрөөр амьдрахаар ирж буй олон монголчуудын хүсэл эрмэлзлэл, даль жигүүрийг эрээ цээргүй  хугачин унагаж байна. Өнөөдөр Монголын зах зээл дахь нефть бүтээгдэхүүний, барилгын болон барилгын материалын, хүнсний болон спирт түүний дагалдах архи пивоны, бөс бараа болон бөөний худалдааны зах зээлийг ямар хүн атгаж, тэд хэрхэн УЙХ, засгийн газарт шургалж, эрх мэдлээрээ энэхүү зах зээлээ хамгаалж байгааг хүн болгон нэрлэж чадах байх. Ийм нөхцөлд шударга хөдөлмөр, шударга өрсөлдөөний талаар ярихад ч хэцүү. Үгүйдээ тэд дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудын сүүлийн үейин техник технологийг ч төдийлэн сонирхохгүй байна. Өнөөдөр монголд үлгэр жишээ болж хөгжсөн фэрмэрийн аж ахуй ч бий болохгүй байгаа нь өөний жишээ.
 

Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудад суралцаж ажиллаж, мэдсэнээрээ монгол орондоо өөрийн бизнесээ хийж амьдрах гэсэн залуус, өөдрөг сэтгэлээр зорьж очоод үгээ хилж буцаж ирж байгаа нь цөөнгүй.
 Монгол дотроо эс гэхэд энэ дэлхий ертөнцийн хамгийн том зах зээлд тооцогддог Орос, Хятад гүрний дунд оршин байдгийнхаа хувьд эвтэй байж, бие биеэ өөдрөгөөр дэмжвэл их боломж бидэнд бий. Хамгийн гол нь монголдоо болон харьд хийж сурсан ажил хөдөлмөрөө өөрийн монгол орондоо шударгаар хийж, хийснийхээ хэрээр хөлсөө авч, олсныхоо хэрээр тайван, сайхан амьдрах хүсэл монгол хүн бүрт бий. Гагцхүү хэн үүнд саад болж байна вэ?

-Төрийн найрсаг үйлчилгээ
Ард иргэдийнхээ татварт төлж буй мөнгөөр санхүүжиж, иргэддээ төрийн нэрээр үйлчилгээ үзүүлж байх учиртай "төрийн' гэх нэртэй олон байгууллагууд өдгөө хүнд суртал, авилгал хээл хахуулын уурхай болон өргөжсөөр байна. Монгол оронд аалзны тор мэт сүлжсэн хүнд суртал, авилгалтай тэмцэх зорилгоор байгуулагдсан Авилгалтай Тэмцэх Газар /АТГ/ өнөөдөр монгол орон дахь авилгалыг эрж хайн бэдэрч, хаа нэг, хэн нэгний өш хонзонгийн захиалга мэт хэн нэгнийг илрүүлж бас цагаатган "жүжиглэнэ". УЙХ-ын гишүүн асан Хүрэлсүх, Гүндалай, Бадамжунай нартай холбоотой хэмээн сөхөгдсөн авилгалын хэрэг тэгсгээд л замхарсан.
Өдгөө монгол оронд төрөх газрын орон дээр төрөхөөс эхлээд, цэцэрлэгт орох, сургуульд суралцах, ажил хөдөлмөр эрхлэх, тэтгэвэр халамжийн үйлчилгээг хүртэх бүх л шатанд хүнд суртал авилгалд боомилуулж байгааг хүн бүхэн мэдэрч л байгаа.
 Нэгэн цагт Улаанбаатар хотын захирагч, ерөнхий менежер асан өдгөө Монгол улсын шадар сайд, ХХААҮ-ийн сайд М.Энхбөлд, Бадамжунай нарын газрын наймаатай холбоотой олон баримт домог мэт яригдаж байсан. Үнэн худлыг хэн ч нотлоогүй атал, Улаанбаатар хотын төлөвлөлтийн бодлого алдагдаж, хүүхдийн тоглоомын талбай, хөгшдийн нарлах газар үгүй замбараагүй барилгажилт энэ бүхний тод жишээ баримт болон байсаар байна.
 Ард иргэдийн татварын мөнгөөр санхүүжин ажиллаж буй төрийн хэмээх тодотголтой олон байгууллагуудын хүнд суртал авилгал үгүй, жинхэнэ иргэдийн төлөөх найрсаг үйлчилгээг хүмүүс хүлээсээр л байгаа. Үүнийг төрөөс өөр хэн хийж чадах билээ. Энэ бол төрийн үүрэг юм.

-Тайван амьдрал
Өнгөрсөн жил Улаанбаатар хотын хүнсний 1-р дэлгүүрийн зүүн талд тааралдаад уулзан хуучилж зогссон 2 оюутан залуусыг, ухаанаа алдтал ууж согтуурсан нэгэн эрхэм "Жээп" машинаар дайрч амь насыг нь хөнөөсөн аймшигт хэргийн дуулиан өнөө хэр бараг мартагджээ. "Тэнгэрийн дор төрж, хуулийн дор амьдар" хэмээн лүндэгнэсэн дээдсийн хатуу цааз өнөө цагт үнэ цэнэгүй боломгүйсэн. Архи хүчирхийлэл, балмад байдлын уршгаар хичнээн олон монгол иргэдийн амь нас сүйдэж, хичнээн олон хүн тахир татуу болж, өвчин зовлондоо шанална вэ?
 Өглөөхөн инээгээд гарсан хэн нэгний шарилыг орой нь олж,нулимс унагаан гашуудах энэ л тавилан монголчуудынх гэж үү? Иргэдийнхээ амь нас амгалан байдлыг хамгаалах учиртай Монголын цагдаа, хүчний байгууллагынхан өөрсдийн бэлтгэл ур чадвараа өнгөрсөн 7 сарын 1 ний үймээнээр даан ч өрөвдөм, дорой байдлаар шалгуулав шив дээ. Айдас, дарамт шахалтгүй, амгалан итгэлтэй амьдрал хүн бүрийн туйлын хүслэн. Хүн өөрөө ч хүч мөхөсдөх энэ энэ баталгаа гагцхүү төрийн нэгэн үүрэг билээ.

-Ирээдүйдээ итгэх итгэл
Монголчуудын хүсэл мөрөөдөл, ирээдүйн сайхан амьдралын баталгаа нь үр хүүхдүүдийнх нь эрүүл мэнд, сайн боловсрол, зөв зохйстой даатгалын тогтолцоо билээ. "Хуарангийн сургалт' бүхий  чанаргүй сургуулиуд, "худал онош" бүхий хүний гар харсан эмнэлгийн үйлчилгээ, хэзээ өгөөж нь ирдэггүй даатгалын тогтолцооноос залхсан монголчууд, ирээдүй болсон хүүхдүүдийнхээ эрүүл мэнд, сайн боловсролын төлөө харь газрыг зорьж хамаг мөнгөө зориулж байна. Ирээдүйн сайн сайхны төлөөх итгэл нь эх орондоо бус харь орон руу зүглэсэн ийм гаж урсгал монголоос минь өөр хаана байдаг бол. Гадагшаа урсах энэ л мөнгөний урсгалыг тогтоож ганц сайн оношлогооны төв, гайгүй чанартай сургууль байгуулах санаачлагаг үгүй төр, түшээдийг яалтай. Монголын гэсэн бүхэн чанаргүй муу, харийн гэсэн болгон сайны дээд хэмээх харалган энэ л үзэгдлийн улмаас олон олон монголчууд өөртөө төдийгүй ирээдүйдээ итгэх итгэлээ алдаж байна даа.

                                              Төгсгөлийн оронд
 Монголчууд бид аль нэгэн нам, улс төрийн хүчнийг даган талцах биш өнөө бидэнд ус агаар лугаа хэрэгтэй ардчилалын хамгийн үнэт зүйлсийг бий болгохын төлөө дуу хоолойгоо, санаа бодлоо нэгтгэх хэрэгтэй байнаа. Бид эрхээ эдэлж сонгож, бий болгож байгаа УЙХ, Засгийн газраас эн түрүүн шаардаж, хийлгэх алхмууд энэ билээ.
 Хэн нэгний төлөө бус зөвхөн өөрсдийнхөө төлөө хийх зүйл маань энэ билээ.
Өнөөдөр сэтгэлийг минь харлуулж, бухимдлыг минь төрүүлж байгаа энэ л гаж үзэгдлүүдийг энэ 18 жил ээлжлэн төр барьж, талцан мэтгэлцэж байгаа МАХН, АН хоюул бий болгосон. Өнөөдөр их үсрэлт, их хувь заяа, их хөгжлийн гараан дээр бид хамтдаа монгол орныг зөв зохистой хөгжүүлнэ хэмээн амалж буй эвслийн засгийн газар эн түрүүнд энэ зохисгүй үзэгдлээ хамтдаа арлгахын төлөө ажиллах учиртай.
Энд жинхэнэ"эр зориг", "эх оронч", 'алсын хараа", "холч ухаан" шаардагдаж байна.
"Авилгалын загалмайлсан эцэг" хэмээн цоллуулж, Монгол орон дахь улс төрийг бизнес болгон хувиргасан хэмээн тодорхой баримтаар, удаа дараа нотлон бичсэн нийтлэлч Баабар, Цэнддөө, улс төр судлаач Ганхуяг нарын бичсэн үнэн байх аваас Монгол улсын одоогийн ерөнхийлэгч Н.Энхбаяр та энэ бүхнийхээ төлөө хариуцлага хүлээх цаг болжээ.  Энэ Монгол орон та биднээс гадна бидний үр ач, хойч үе маань амьдрах өлгий нутаг. Энд хэн нэгний хувийн эрх ашиг сонирхол гэж байх ёсгүй зөвхөн монгол улсын эрх ашиг гэж байх учиртай билээ.
 

Даян дэлхий даяар хүлээн зөвшөөрөгдсөн энэхүү ардчилалын үнэт зүйлсүүд Монгол оронд минь зүй зохисоороо хэрэгжиж байх учиртайг зөвхөн миний бие төдийгүй олон монголчууд хүсч бас шаардаж байна даа.
Эрт үеэс монголчууд бид "үнэн" гэдгийг яагаад туулайгаар төлөөлүүлэн ярьдаг байсныг би мэдэхгүй ч "бүжин туулай хярсан бутыг харахад нэг л нөмөртэй байдаг"  хэмээн дуулдгийг мэднэ. Олон олон монголчууд ил гаргаж хэлэхгүй ч сэтгэл зүрхэндээ бухимдаж байгааг бид мэдэрч байна.
Миний мөрөөдөж хүсч, хүлээж байсан "ардчилал"  энэ л юм. Харин таных...
                                      

Харнууд овгийн Гомбосүрэнгийн Галбадрах
     e-mail: gala_mn@yahoo.com Энэ и-мэйл хаяг спамаас хамгаалагдсан тул JavaScript тохиргоогоо нээнэ үү                                   2008-12-04