“Байрны vнэ буурч, ам метр нь 600 ам.доллар болтол битгий ав” гэсэн нийтлэл хvмvvсийн дунд шуугиан тарьсан билээ. Ингээд нийтлэл бичсэн Д.Сvндийг олж уулзан ярилцлагын буландаа урилаа.

эхлээд таны хувь хvний талаарх танилцуулгаар эхлэх vv. Таныг програм хангамжийн инженер мэргэжилтэй гэж сонслоо. Энэ vнэн vv. Та хаана ажилладаг вэ?

- Жирийн л нэг тєрийн албан хаагч. Vvнээс илvv хэрэггvй биз дээ. Ямар сонгуульд нэр дэвших гэж байгаа биш. Харин мэргэжлийн хувьд програм хангамжийн инженер нь vнэн. Ер нь тэгээд миний тухай, ялангуяа мэргэжил энд нэг их сонин биш болохоор гол сэдэв рvvгээ оръё тэгэх vv.


-Монголын томоохон банкуудын нэг болох Голомт банкны ТУЗ-ын дарга Д.Баясгалан: “Манай оронд хямрал байтугай уналтын ч шинж тэмдэг алга” гэж мэдэгдсэн байна шvv дээ. Таны єнцгєєс харвал барилгын салбарт уналт болно гээд байдаг. Та энэ дээр юу хэлмээр байна?

- Д.Баясгалан захирлын нийтлэлийг уншсан. Дэлхийн банк, санхvvгийн зах зээлийн хямрал Монголд шууд нєлєєлєхгvй, тvvнээс vvдэлтэй хямрал бидэнд vvсэхгvй гэж хэлсэн болохоос Монголын барилгын салбар хямрахгvй гэж хэлээгvй байна лээ. Харин: “Тєлбєрийн чадваргvй хvмvvст орон сууцны зээлийг ихээхэн хэмжээтэй олгож, тvvнийгээ vнэт цаас болгох замаар хєрєнгийн зах зээлд борлуулсан. Гол нь vvнээс vvдэлтэй хямрал бий болсон” гэж vзэж байна лээ. Энэ нь ил vзэгдэж байгаа процессыг л тайлбарлаж байгаа хэрэг. Харин vндсэн шалтгааныг нь би хувьдаа ингэж ойлгож байгаа. АНУ чинь Монгол биш шvv дээ бvх юм нь сvлжээнд орчихсон тєлбєрийн чадвартай vгvйг нь дорно тогтоочихно.

Хэн ямар орлого олж байгаа, ямар татвар тєлєєд, хэдий хэмжээний ашиг олох уу. Энэ нь байрны зээлийг тєлєхєд хангалттай юу гээд л дорно тооцоод гаргаад ирнэ. Тэгээд мэдсээр байж тєлбєрийн чадваргvй хvнд зээл єгдєг банк гэж байхгvй. Хэрэв тэгсэн бол дvрэм журмаа зєрчсєн гээд холбогдох этгээдvvд хуулийн хариуцлага хvлээж таарна. Харин vндсэн шалтгаан нь юу байсан гэхээр, АНУ хэтэрхий мєнгєний зєєлєн бодлого явуулсан хэрэг. АНУ дэлхийд маш тогтвортой, хэтэрхий найдвартай зах зээлтэй гэсэн ойлголттой тvvгээрээ дамжуулан хангалттай их хэмжээний мєнгийг бусад Улс ороноос биржээр дамжуулан татаж авсан байгаа юм. Энэ графикт Dow Jones Industrial Average буюу зах зээлийг тєлєєлхvйц 30 том компанийн дунджаар тодорхойлогддог, vндсэндээ vнэт цаасны зах зээлийн индикатор болсон индексийг vзvvлсэн байгаа.

Эндээс харахад 1982 оноос 2007 оныг хvртэл хувьцааны vнэ урт хугацаанд тогтмол єсєж, АНУ асар их хэмжээний мєнгє босгож байсан нь харагдана. Ингээд vнэт цаасны vнэ тогтмол єссєнєєр АНУ-ын мєнгєний хуримтлал ихсэн илvvдэл мєнгєтэй болоод ирлээ. Тvvнийгээ манайхан шиг зvгээр тараана гэж байхгvй. Банк, санхvvгийн байгууллагаар дамжуулан маш бага хvvтэй зээлийг их хэмжээгээр олгож эхэлсэн байна. Нийлvvлэлт тогтмол байсан, зэрэгцээд тєр засгаас зєв бодлого явуулж байсан нь инфляцийг хєєрєгдєхгvйгээр барьж байхад чухал нєлєє vзvvлжээ. Хvмvvс хямд хvvтэй зээлээр орон сууцыг зэрэг зэрэг худалдаж аваад ирэхээр эрэлт єсєж байрны vнэ бодит єсєлтєєс илvv хурдтай байнга єссєн бєгєєд 2005-2006 онд оргил цэгтээ хvрсэн. Энэ vед эрсдэлтэй тvвшний зээлдэгчдийн /subprime/ болон байрны зээлийн хvv /ARM, энэ нь олон индексvvдээс хамааралтай хэлбэлзэж байдаг/ єсч эхэлсэн ба сvvлдээ тухайн єссєн хvvгээр зээл аваад цалингаараа хvvг нь тогтмол тєлєх чадамжтай хvмvvс багасч эхэлсэн тул эрэлт буурчээ.

Vр дvнд нь байрны vнэ буцаад 2006-2007 онд аажим аажмаар буурсаар нєгєє банканд vнэлvvлэн барьцаанд тавьсан vнээс доош буугаад ирэхээр хэн зээлээ тєлєх вэ. Мэдээж зээлдэгчид тєлбєрийн чадваргvй болсон гэсэн шалтгаанаар зээлээ тєлж чадахгvй, барьцааны байрыг минь ав гэнэ биз дээ. Учир нь банкууд vл хєдлєх хєрєнгийн тасралтгvй єсєлтийг тооцон vл хєдлєх хєрєнгийн тухайн vеийн vнэнд нь бараг тулган зээл олгож байсан нь алдаа байж. Зээлдэгчид зээлээ тєлєхгvй болохоор банк барьцааны байраа зарах гэж оролдоно. Гэвч зах зээл дээрх ханш нь анхны vнэлсэн vнээс бага болчихсон байгаа тул банк алдагдалтай зарахаас єєр аргагvй болно. Банк хадгаламж эзэмшигчдийн хvvг тєлєх ёстой тул зарахгvй удах тусам илvv их алдагдал хvлээж таарна. Ингээд уралдаад зараад ирэхээр vл хєдлєх хєрєнгийн vнэ улам буурч банкуудын алдагдлын хэмжээ тэр хэрээр ихэслээ.

Vvний ємнє нь юу болсон гэхээр Д.Баясгалан захирлын хэлснээр анхдагч зээлдэгчдийн зээлийг vнэт цаас болгох замаар хєрєнгийн зах зээлд борлуулж, тvvнийг худалдан авсан нєхєр хэд хэдэн банкуудын зээлvvдийг дахин багцлан цааш нь хоёрдогч зах зээлд зарна. Тvvнийг нь єєр этгээд худалдан авч бас дахин багцлаад vнэт цаас болгоод цааш нь хєрєнгийн зах зээл, гадаад орнууд, хєрєнгє оруулалтын банкууд, тэтгэврийн сангуудад дахин зарж ашгаа олно. Vvнийг нь даатгалын компаниуд даатгана. Ингээд vндсэндээ маш том сvлжээ буюу нэг том саглагар мод vvссэн гэсэн vг. Ингээд модны vндэс нь муудах буюу vл хєдлєх хєрєнгийн чанаргvй зээл нь модыг бvхэлд нь ганхуулж, цаашлаад модны мєчир хvртлээ ганхаж байгаа хэрэг. Монголчуудын овоо босгоогvй бол шаазгай хаанаас суух вэ гэдгийн адилаар АНУ-ын vл хєдлєх хєрєнгийн зах зээл хямраагvй бол Дэлхийн банк, санхvvгийн зах зээл хямрахгvй байсан байх.



-Таны нийтлэлийг маш олон хvн уншиж, нийлээд хэсэг нь дэмжиж байхад, бvр эрс эсэргvvцэж байгаа хvмvvс ч байна. Програм хангамжийн инженер хvнд итгэх vv, Монгол банк болон арилжааны банкнуудын захиралуудад итгэх vv, ойлгомжтой биз дээ гэж зарим нь ярьж байна. Та vvнд ямар хариулт єгєх вэ?

- Манайханд нэг буруу ойлголт байдаг. Эдийн засгийн мэргэжилтэй хvн эдийн засгийн бодит байдлын тухай vнэн зєв ярна гэж, тэгээд бvр доктор профессор байвал бvр сайн. Тийм юм хаана ч байхгvй шvv дээ. Жишээ нь: Олон улсын vндсэн дамнасан хамгийн том корпорацийн нэг Майкрософтыг vvсгэн байгуулагч Билл Гэйтс vйлдлийн системийг хамгийн анх єєрєє зохиосон гэж бодож байна уу. Бас алдар хvндтэй том сургуулийг програм хангамжийн инженер мэргэжлээр тєгссєн гэж бодож байна уу. Vгvй шvv дээ.

Юу болсон гэхээр нэг А компаний зохиосон vйлдлийн системийг Билл анх харчхаад тухайн vеийн хамгийн том Интернэшнл бизнес машин компанид /IBM/ дээр очоод надад vйлдлийн систем байгаа, би та нарын хийх гэж байгаа персональ компьютерт тохирох хамгийн сайн vйлдлийн системийг зохиож чадна гэж итгvvлж чадаад гэрээ хvртэл байгуулсан байна. Дараа нь харин нєгєє А компаниас vйлдлийн системийг хямдхан vнээр авч єєрєє цааш хєгжvvлэн одоогийн виндоуз vйлдлийн системийг бий болгосон байх жишээтэй. Гэтэл эндээс харахад Билл сайн зохион бvтээгч биш, харин жинхэнэ бизнесмэн хvн байж шvv дээ. Тvvнтэй адил тухайн мэдээлэлд єєрийнхєє єнцгєєс харж дvгнэлт хийх замаар vнэн худлыг нь vнэлж цэгнэх хэрэгтэй.

Энэ даяарчлагдсан ертєнцєд та амьдарч л байгаа бол танд Монголын болон Дэлхийн эдийн засгийн нєхцєл байдал хамаатай л болж таарна. Тийм ч учраас би жирийн нэг иргэн єєрийнхєє эрх ашгийг хамгаалах гэж л ярьж байна. Миний эрх ашгийг хэн ч хамгаалахгvй байгаа учраас л тэр шvv дээ. Харин би та нартай адилхан ажилчин анги болохоор миний эрх ашиг та нартай давхцаж байна. Мэдээж єєрийн банкийг эсвэл єєрийн салбарыг тєлєєлж ярьж байгаа бол тодорхой зорилготой албан тушаалын хvрээндээ єєртєє ашигтай єнцгєєс ярих нь зvй ёсны хэрэг.


-Барилгын салбарт хямрал яагаад болох. Энэ нь бидэнд яаж нєлєєлєх вэ?

- Эхлээд би яагаад хямрал болдгийг энгийн жишээн дээр тайлбарлая. Таны ходоод яагаад хямардаг юм. Хамаагvй юм идэж уугаад, хоолны орц нь хэт алдагдахаар, жишээ нь сvvтэй цай, айраг хоёрыг хольж уугаад байвал ходоод хямарна. Хямарч байна гэдэг маань эрvvлжих гэж хичээж байгаа процесс юм. Єєрєєр хэлбэл хvн чинь дархлаатай тул єєрєє єєрийгєє эмчлэх гэж хичээж байгаа хэрэг. Тvvнтэй адил эдийн засаг чинь бас дархлаатай байна. Хєрєнгє нь хэт нэг салбар руу тєвлєрч эдийн засгийн бvтэц алдагдах, баялаг нь цєєхєн хvний гарт хэт хуримтлагдах зэрэг хэрээс хэтэрсэн vзэгдлvvд газар аваад эцэстээ тулахаар хямарч байна. Тєр засаг юу хийж байв. Зєв бодлого явуулж байв уу, vгvй юу гэж асуух байх. 1992 оноос хойш 2008 оныг хvртэл ядуурлын хэмжээ буурах биш бvр дундаж давхаргыг нь инфляциар дамжуулан ядуу давхарга руу чирж байна шvv дээ. Тєр засаг хичээсэн боловч vр дvн нь сєрєг гарснаар хангалттай муу дvн тавих болзол хангаад байгаа хэрэг.

Хямрал нь єєрєє эрvvлжvvлэх процесс учраас барилгын салбарын хямралаар хєрєнгийн дахин хуваарилалт хийх сайхан боломж зах зээлийн хуулийн дагуу гарч ирж байна. Тєр засгаас хамгийн тvрvvнд найдваргvй зээлийн барьцааг банкууд нь єєрсдєє дуудлагаар худалдах боломжийг олгосон хуулийг гаргах эсвэл одоогийн байгаа холбогдох хуулиудад єєрчлєлт оруулах хэрэгтэй. Банкуудад ийм боломж олгочихвол барилгын компаниуд зээлээ тєлж чадахгvй тохиолдолд банк шууд дуудлага худалдаанд оруулаад зарагдах vнээр нь зарна, дуудлагаар зараад эхлэхээр барилгын vнэ чинь жинхэнэ унаж єгнє биз дээ. Хэн хожихов ард иргэд л хожно. Хэдий хэмжээгээр хожихов хэдэн зуун тэрбумаар нь хожно. Энэ нь тэр том жийп машины тvлш шатахууны vнийг хэмнэх, яамдын тоог багасгах зэрэг зардал хэмнэхтэй харьцуулах аргагvй их том тоо. Тэгэхээр энэ хямралыг бид сайн зvйл гэж харах хэрэгтэй.

Харин тєр засгаас буруу бодлого явуулбал бvх салбарыг хамарсан жинхэнэ хямрал бий болгож мэднэ. Жишээ нь: тєгрєгийн ханш жоохон л унаж эхлэхэд бvх хvмvvс хадгаламжаа татаад доллар, евро болгож эхэлнэ. Ингэхээр гадаад валютын ханш єсєж тєгрєгийн ханш буурна. Гадаад валютыг гайгvй vнэтэй байгаа дээр нь авч чадаагvй хvмvvс нєгєє хєєсєрсєн барилга руу мєнгєє хийж хєєсийг бvр том болгоно. Томорсон хєєс хагарвал банкууд ганхаж зарим нь бvр дампуурч мэднэ. Ийм vр дvнд хvрэхгvйн тулд тєрєєс долларын ханшийг одоогийн байгаа тvвшингээс дээш огт гаргаж болохгvй. Дээрээс нь бvх банкуудын хадгаламжид тєрєєс баталгаа гаргаж єгєх хэрэгтэй.

Харин барилгын салбарын хувьд бол тэртэй тэргvй хvндээр хямарч олон компаниуд алдагдал хvлээнэ.
Vvнд тєр засаг оролцох ямар ч шаардлагагvй. Бидний халаасан дахь 100 тєгрєг инфляциас болж шууд 90, 80, 70 тєгрєгийн vнэлэмжтэй болж байхад тєр засаг юу хийж биднийг хамгаалсан юм. Тэрэнтэй адилхан зvгээр хараад л сууж байх хэрэгтэй. Барилгын компаниуд чинь сvvлийн хоёр жил хангалттай ашигтай ажилласан. Одоо эрсдэлээ vvрэх цаг нь болсон баймаар. Хэн их ашиг олсон нь тєдий хэмжээний татвараа ард тvмэндээ тєлєх ёстой. Энэ чинь зах зээлийн зарчим шvv дээ.


-Монгол Улсыг хєгжvvлэх сангийн хєрєнгийг арилжааны банкуудаар дамжуулан барилгын компаниудад зээл олгох тал дээр ямар байр суурьтай байна?

Би ємнєх нийтлэлдээ бичсэн. Гал дээр тос нэмэхээр юу болох уу тийм л юм болно. Тэр 70, 80%-тай баригдсан байр нь vнийн хєєсєн дээр дэндvv єндєр єртєгтэй баригдсан байгаа юм. Жишээ нь ам метр нь 600-700 ам.долларын хооронд баригдсан гэвэл тєрийн мєнгийг нэмж оруулаад ам метр нь 800-900 ам.долларт барилга босно. Тэгээд орон сууцаа хэдээр зарах вэ. Одоо иймэрхvv vнэтэй байрууд зєндєє байгаа шvv дээ. Зарагдахгvй л байна. Авах чадамжтай хvмvvс бараг байхгvй. Цєєхєн хэдэн чадамжтай хvмvvс нь байрны vнэ унахыг мэдчихээд хvлээгээд байна. Тэгэхээр энэ байрны vнийн хєєсийг том болгосон хойно нь биш одоо л хаглах хэрэгтэй. Жишээ нь та 2 давхар дээрээс унавал хєл гар хугарах гэх мэт хєнгєн гэмтэж мэднэ. Харин 3, 4 давхар дээрээс унавал амьд vлдэх магадлал бага. Бидний сууж байгаа модны vндэс нь муудчихаад байгаа тул модноосоо бууж vндсээ эмчилчхээд модоо цааш нь ургуулах хэрэгтэй. Энгийн л логик. Харин 300 тэрбум тєгрєгийг хямарч байгаа салбарт оруулбал та бидний татвар тєлсєн мєнгє буцаж ирэхгvй жинхэнэ бантан болно.


-Тэр 70, 80% нь баригдаагvй барилгын цаана єчнєєн захиалагчийн эрх ашиг байгаа, тэднийг яах вэ гэж зарим хvмvvс асууж байна?

Тэрийг шийдэх зєндєє арга байгаа. Жишээ нь: иргэн Дорж 10-р хороололд баригдаж буй барилгад 80 ам метр талбайтай 3 єрєє байрыг нэг ам метрийг 1000 ам.доллараар тооцон 30%-ийн урьдчилгаа тєлбєр буюу 24,000 ам.доллар тєлсєн гэж бодъё. Ийм замаар гvйцэтгэгч хэд хэдэн хvний урьдчилгааг авснаар нийт байрны 30% нь зарагдсан гэж vзье. Тухайн дуусаагvй байрыг дуудлагаар худалдахдаа нєхцєл зааж єгч болно. Тухайлбал уг байрыг бvрэн дуусгаж ашиглалтад оруулах, мєн орон сууц захиалсан хvмvvсийн 30%-ийн хєрєнгийг тооцон барилгыг ашиглалтад ороход байрны нийт vнийн 30%-ийг авахгvй байхаар зааж єгч болно. Ийм нєхцєлтэй дуудлага худалдаагаар нєгєє байраа зарагдах vнээр нь зарна. Авах хvн нь мэдээж ямар vнээр авбал хэдийг нэмж оруулаад хэдээр зарж болохоо тооцож vзсэний vндсэн дээр авна.

Ингэж дуудлагаар худалдахад нэг ам метрийн vнийг бохироор 300 ам.долларт А компани худалдан авсан гэж vзье. Тус компани тухайн барилгыг бvрэн дуусгаад зах зээлийн зарагдах vнийг нь тооцоход байрны ам метрийн vнэ нь 600 ам.доллар гарчээ. Дуудлага худалдааны нєхцєлийн дагуу зах зээлийн vнээр буюу ам метрийг нь 600 ам.доллараар тооцон vлдэгдэл 70%-ийн тєлбєрийг Доржоос авч байранд нь оруулна.
Одоо Доржийн хэмнэлтийг тооцъё. 1000 ам.доллараар авах байрыг 600 ам.доллараар авч байгаа тул ам метрийн хэмнэлт нь 400 ам.доллар. Vvнийг 80 ам метрээр тооцвол 80 x 400=32,000 ам.доллар гарна. Vvнээс Доржийн урьдчилж тєлсєн 30%-ийг хасвал 32,000 х (100-30)% = 22,400 ам.долларын хэмнэлт гарч байх жишээтэй.

Ингээд Монголчууд бидний ярьдгаар сохорсон биш завшив гэгчээр барилга дуусаагvй нь харин нь ард иргэдэд ашигтай тусч байна. Vvнийг хэдэн зуун хvнээр тооцвол тэрбум тєгрєгєєр хэмжигдэх том тоо гарна. Хvмvvс асууж болох юм тэр анхны барилгын компани маш их алдагдал хvлээх нь байна гэж. Нэгэнт бизнес хийж байгаа бол зах зээлийн дvрмээр л хийх ёстой. Компаниуд нь эрэлт, нийлvvлэлтээ тооцохгvй бизнес хийж алдаад, алдагдлыг нь тєр засгаас татвар тєлєгчдийн мєнгєєр хаагаад байвал юу болох вэ.


-Дэлхийн эдийн засгийн хямрал манайд яаж нєлєєлєх, мєн АНУ-ын гаргасан 700 тэрбумын шийдвэрийг та юу гэж vзэж байна?

АНУ, Монгол Улс хоёрын ялгаа юу вэ. Хvмvvс тэд чинь маш их баян, бид чинь их ядуу, бас тэд чинь их єндєр боловсролтой Харвард энэ тэр тєгссєн, бид боловсролгvй гээд л зєн дєє юм ярих байх. Би хямралыг харж байгаа єнцгийн ялгааг нь хэлье. Тэд vл хєдлєх хєрєнгийн vнийн бодитой бус хэт єсєлт буюу хєєсрєлт нь хямралын эх vvсвэр болсон бєгєєд энэ нь бага дээрээ биш томорч байж хагарсан нь томоор хямрах гол шалтгаан болж гэдгийг ойлгочихоод эрvvлжих замаа хайж байхад манайхан алдаагаа ч ойлгохгvй vл хєдлєх хєрєнгийн vнийн хєєсийг улам том болгох гэж зvтгэх байна. Тэр 700 тэрбумын байлаутын талаар дvгнэлт хэлнэ гэвэл эхлээд хоёр орны эдийн засгийн ялгааг ярих ёстой юм. АНУ-д зах зээлийн эргэлтэд ордоггvй нэг ч хєрєнгє гэж байдаггvй. Тэд чинь байхгvй зэс, байхгvй алт, байхгvй vр тариаг хєрєнгийн зах зээл дэх vнийг нь ашиглан бодитой бус хийсвэрээр авч зарж ашиг хийж байдаг. Бараг хоосон юман дээр гэсэн vг.

Харин бидний байгаа жаахан хєрєнгєнд бараг ямар ч бvртгэл байхгvй. Доржийн хашаанд байгаа vхмэл хєрєнгєтэй адилхан. Доржийнх ч юм уу, Дулмаагийнх ч юм уу бvv мэд. Доржийн хєршvvд л хэнийх гэдгийг мэддэг байх. Бас бид ямар ч хариуцлага хvлээх чадамжгvй. Тэгэхээр яагаад ч бид хєрєнгийн биржийн зах дээр хєрєнгєє эргэлтэд оруулж ашиг олж чадахгvй байгаа юм. Жишээ нь нэг тэрбум хєрєнгє ашиглалтгvй нэг сар хэвтэж байна гэдэг бол банкны сарын дундаж хvv 1% гэвэл бид сард 10 сая тєгрєг зvгээр л алдаж байна гэсэн vг. Vvнийг алдагдсан боломжийг єртєг гэж vзэн эдийн засагт тооцдог бол Монголд хэн ч хэзээ ч алдагдсан боломжийн єртгийг тооцдоггvй. Тэгэхээр Монголчууд бид хєрєнгєє ашигладаггvй, хvний мєнгєєр ашиг хийнэ гэж бvр ч байхгvй. Харин АНУ-д бол єєрєє бусдын мєнгийг ашиглан компаниуд нь ашиг хийж, зах зээлд ноёлохын зэрэгцээ ард тvмэн нь чинээлэг сайхан амьдарч байна. Тэдний компаниуд нь vндэстэн дамнасан том акулууд, борлуулсан бараагаа бvх улсад зардаг жинхэнэ баялгийг бvтээгчид.

Харин АНУ-ын зах зээл хямарвал эдгээр компаниуд нь алдагдалд орж зах зээлд эзлэх байр сууриа алдахын зэрэгцээ АНУ-аас мєнгєний урсгал ганцхан єдрийн дотор гараад явчих бололцоотой. Тэгвэл юу болох вэ. АНУ дэлхийн зах зээл дээрх байр сууриа алдаж эхэлнэ. Цаашлаад дэлхийн банк, санхvvгийн зах зээл хямралд орох нь одоогийн зах зээлд ноёлогч АНУ-д ямар ч ашиггvй, тvvнээс тэд маш их алдагдал хvлээнэ. Тэгэхээр энэ зах зээлийг аварч гарахын тул АНУ юу ч хийхэд бэлэн байна. Жишээ нь 700 тэрбум ам.долларын байлаут тєлєвлєгєєг Конгресс нь батлахгvй буцаахад ганцхан єдрийн дотор АНУ-ын хєрєнгийн захын vнэт цаасны индекс унаж 1.2 триллион ам.долларын алдагдал хvлээж байх жишээтэй. Тиймээс эдийн засгаа аварч гарахын тулд бvх л боломжтой арга хэмжээг авч байна. Дэлхийн эдийн засаг Монгол улсад нєлєєлєхийн хувьд гэвэл, бид чинь бараг импортлогч орон.

Тэгэхээр дэлхийн банк, санхvvгийн хямралаар бидний импортолдог барааны vнэ буурч, бидэнд харин ч сайнаар нєлєєлж байна. Харин гадаадад байгаа Монголчууд маань ажилгvй болох эсвэл цалин нь буурах эрсдэл байгаа бєгєєд vvнийг байрны vнэ буурснаар нєхєж болох байх. Учир нь тэд ганц байр авах гэж олон жил гадаадад ажилладаг байсан бол байрны vнэ буурснаар энэ хугацааг багасгаж наашлуулах байх.
Мєн энэ эдийн засгийн уналт нь зэсийн vнийг 2 дахин бууруулж манай гадаад худалдааны алдагдлыг ихэсгэж байгаа боловч нєгєє талаар тєр засгийн vнийн єсєлтєєс олсон бэлэн мєнгийг сул тарааж инфляцийг хєєрєгдєн бидний дундчуудыг улам ядуурал руу чангаадгийг хязгаарлаж, мєн тєр засаг нь зардлаа хэмнэхээс єєр аргагvй байдалд хvргэж байна.

Харин бид тєгрєгийн доллартай харьцуулсан ханшийг тогтвортой барьж байх тохиолдолд Монголын зах зээлийн системийг эрvvлжvvлж эхлэх сайхан боломж гарна. Vл хєдлєх хєрєнгийн хєєс хагарах vед л жинхэнэ хямарч эхлэх бєгєєд зэрэгцээд эрvvлжих процесс бас эхэлнэ. Юмны vнэ байвал зохих хэмжээндээ хvрч буух vед л зах зээлд шинэ мєнгє оруулж ирэх хэрэгтэй. Гэхдээ зєв оруулж ирэхгvй бол байдлыг бvр хямрааж мэднэ. Ингээд бодохоор хэрэв бид ухаантай байгаад бас одтой бол хамгийн том хямралаас хамгийн том эдийн засгийн системийн дэвшилт хийж гарч болох юм. Харин тєр засаг маань зєв л нvvх хэрэгтэй, зєв нvvж чадахгvй бол ядаж зvгээр хараад сууж байх хэрэгтэй, зах зээл нь єєрийнхєє дархлаагаар системээ зєв гольдролд нь оруулна байх. Иргэд маань харин хєєс хагарч байр байх ёстой vнэ дээрээ очтол нэг ч байр битгий аваарай