Дэлхийд Монголыг таниулах хосгvй бvтээлvvдийн тоонд єндєр гэгээн Занабазарын бvтээсэн Соёмбо тэмдэг зvй ёсоор ордог. Эрдэмтэд тvvний нууцыг янз янз бvрээр тайлдаг.

Тэгвэл Соёмбо тэмдгийг тайлсан бас нэг ном хэвлэгдэн гарчээ. Номыг зохиогч, судлаач Д.Энхтєртэй ярилцлаа.

-Та соёмбын нууцыг тайлсан ном гаргасан юм байна. Юу гэж тайлав. Хvндрэлтэй асуудал гарч байв уу?

Гаралгvй яахав. Соёмбын нууцыг тайлах гэж бvхэл бvтэн 10 жил тасралтгvй хєдєлмєрлєлєє. Yvний хvчинд “Мєнхтэнгэрийн нууцаас-1” номыг гаргасан. Манайхан ярьдаг л даа. Соёмбыг зvгээр л бэлгэдлийн чанартай зурмал зураг гэж ойлгодог. Гэтэл яг нарийн судлаад vзэхээр vгvй юм билээ. Соёмбо гэдэг чинь асар их нууцыг єєртєє шингээсэн тєдийгvй бvхэл бvтэн таван шинжлэх ухааныг єєртєє агуулсан, хvний ухамсарт бодитойгоор нєлєєлж чадахуйц далд хvчийг гаргагч дvрс юм билээ.

-Хvний ухамсарт бодитойгоор нєлєєлж чадахуйц дvрс гэлээ. Энэ юу гэсэн vг вэ?

Соёмбо нь мєнхтэнгэр буюу эцэг тэнгэрийн хvчийг єєртєє бvрэн шингээсэн хvний ухамсрын гажуудлыг засагч юм. Ер нь монголчууд тэнгэрийн зургаан шvтээнтэй байсан.

1. Мєнхтэнгэр шvтээн

2. Тэнгэрийн оньс /эх тэнгэр/

3. Хас тэмдэгт

4. Тєгс гэгээрлийн сахиус

5. Есєн хєлт цагаан туг

6. Хар туг гээд энэ зургаа нийлж байж Соёмбо бvрдсэн. Yнэнийг хэлэхэд, Соёмбо нь оноосон нэр биш юм. Тиймээс их сvлд гэж нэрлэсэн.

-Та Соёмбыг зах зухаас нь тайлбарлавал?

Энэ их сvлд бол євєг дээдсээс бидэнд vлдээсэн асар том єв гэж ойлгох хэрэгтэй. Соёмбыг нэг єгvvлбэрээр тайлбарлах боломжгvй. Yvнийг тайлбарлахад маш их цаг хугацаа орно. Ямар ч байсан соёмбын нууц тайлагдсанаар хас тєрийн нууц тайлагдаж байгаа юм. Мєн манайхан соёмбыг зурмал зураг мэтээр ойлгодог. Гэтэл соёмбо нь хvний гараар зурагдаагvй тэнгэрийн хэмнэлээр зурагддаг юм.

-Юу гэсэн vг вэ?

Яг нарийн хэмжээнд vзвэл хvний биеийн харьцаатай тохирч байдаг. Хvн гэдэг чинь єєрєє тєгс харьцаа шvv дээ. Гэтэл одооны соёмбыг судлаад хувилахуйн ухаанд хэмжээд vзэхээр нэг л биш ээ. Гурван толгойтой, нэг ходоодтой сармагчин гарч ирээд байгаа юм. Чи бод л доо гурван толгойтой нэг сармагчин олдсон хоолоо идэхээр боллоо гэхэд булаацалдаад, тvvнээс болж бєєн юм болно биз дээ. Би бодсон л доо, магадгvй єнєєгийн нийгэм доголдолд орж ёс суртахуун алдагдаж байгаа нь vvнтэй холбоотой юм болов уу гэж.

-Тэгэхээр та нийгмийн энэ байдлыг соёмботой холбон тайлбарлах гээд байгаа юм аа даа?

Тийм ээ. Нийгэм доголдолтой байгаа нь ёс суртахууны алдагдалтай холбоотой. Єєрєєр хэлбэл, нийгмийн хєгжлийн 70 хувийг ёс суртахуун эзэлдэг бол, vлдсэнийг нь бусад хvчин зvйл бvрдvvлдэг. Ёс суртахуун алдагдсан газар хєгжил дэвшлийг яриад ч нэмэргvй. Ер нь ёс суртахууны ямар тєвшинд яваагаа харахын тулд євєг дээдсийнхээ оюуны єв рvv харахад хангалттай. Тэндээс л ёс суртахуун гэж ямар байсныг олж харна. Yvний тулд євєг дээдсээс уламжилж ирсэн Соёмбыг хэвээр нь байлгах ёстой.

-Тэгэхлээр соёмбыг єєрчлєх хэрэггvй гэсэн vг vv?

Хvний ухамсарт бодитойгоор нєлєєлж чадахуйц тэр их шvтээнээ цаг vетэйгээ нийцvvлж єєрчилж байгаа нь энэ бєгєєд гурван толгойтой сармагчин дvрстэй болгоод єєрчилчихсєн. Бас тvvнийгээ бэлгэдлийн чанартай гээд байгаа. Энэ дvрс хvний ухамсарт яаж нєлєєлєх вэ. Одоо бид тэргvvндээ ийм хvч залчихаад л байна. Тэгэхээр манайхан соёмбонд энэ мэт хайнга хандалгvй, дээд зэргээр анхаарлаа хандуулаасай гэж бодож байна. Ингэж чадвал нийгэм маань зєв гольдролд орно. Зарим хvн Соёмбо гэхээр туг байсан ч яадаг юм гээд байдаг. Ингэж болохгvй л дээ. Ер нь алдаанаас гажуудал, гашуудлаас туйлшрал, туйлшралаас сvйрэл, vхэл мєхєл бий болдог. Энэ бол тэнгэр газрын хосолсон хууль. Yvнийг эцэг євгєд маань мэддэг байсан тул аливаа асуудалд няхуур ханддаг байсан юм билээ. Энэ дашрамд хэлэхэд, Чингэс хаан дэлхийг байлдан дагуулахад тэр их эрдэм мэдлэг оюун ухаанаа сvлд шvтээнээсээ олж авсан юм.

-Тэгэхээр бєє мєргєл ч бас соёмботой холбоотой гэсэн vг vv?

Yгvй ээ, манайхан Мєнхтэнгэр гэхээр бєє мєргєл гэж ойлгоод, тvvхчид ч ингэж тайлбарлаад байх юм. Уг нь бєєгийн тэнгэр гэж тусдаа 99 тэнгэр байдаг юм ш дээ. Мєнхтэнгэр буюу эцэг тэнгэр бол єєр. Миний хэлэх гэсэн санаа бол бидний євєг цэвэр оюуныг шvтэж чадаж байснаараа хvчирхэг байсан юм. Єєрєєр хэлбэл, эцэг євгєд минь ямар ч мухар шvтлэггvй цэвэр оюуныг шvтэж байсан юм. Ер нь одоо бид vvндээ тєєрєлдчихсєн явж байна. Тvvхийг гуйвуулахад л асар их алдаа гарч ирдэг.

-Та тvvхчдэд бас шvvмжлэлтэй хандаж байгаа юм аа даа?

Манай тvvхчид тvvхээ их гуйвуулдаг. Жишээ нь, бид Гоо марал, бєртэ чоноос vvдэлтэй гэсэн. Гэтэл бодит байдал дээр буга чоно хоёр ямар билээ.

-Энэ чинь домог биз дээ?

Гэхдээ энэ домог нь одооны vзэл ойлголтоор чоно, буга хоёр биш. Єєрєєр хэлбэл, бусад орных шиг хийсвэр сэтгэлгээнээс гарсан зvйл биш. Yvнийг тайлбарлая. Чинутэнгэр гэдэг нь оюун, ухамсар буюу сvнс. Харин гоо марал гэдэг нь байгалийн анхны оч гялбаа, гоо vзэсгэлэнт гэрлийг хэлж байгаа юм. Yvнийг марал од ч хэлэлцдэг. Ингэхээр нэгж ухамсар буюу Чинутэнгэр нь байгалийн нэгж бодит хvчнvvдтэй нэгдсэнээр амьдрал анхлан vvссэн vйл явцыг л гайхамшигтай товчхон, хvн бvрт ойлгогдох хэллэгээр гаргаж аман яриагаар євлvvлсэн нь энэ. Нэг vгээр хэлбэл, энэ бол суу заль ухааны гайхамшгийг хойч vедээ євлvvлсэн бодит домог юм. Ер бидний євєг дээдэс эртнээс суу заль ухаантай ард тvмэн байсан. Yvний тод илрэл нь Мєнхтэнгэр шvтээнээс ганцхан эрvvл энхийг хvсч байсан хариуд соёмбо сvлд бидэнд єгсєн юм.

-Бидний євєг дээдэс юу хvссэнээ мэддэг байсан гэлээ. Сонирхоод асуухад, та Мєнхтэнгэрээс юу хvсэх вэ?

Монголчууд бусад vндэстнээс ялгарах нэг онцлогтой. Тэр нь эрvvл энхийг хvсдэг. Нэг домог байдаг л даа. Эрvvл энх, эд баялаг, аз жаргалыг дууддаг гурван євгєн айлын гадаа очиход гэрийн эзэн гэртээ орохыг урьсан байна. Гэтэл тэр гурав бид зэрэг нэг айлд ордоггvй. Нэгийг нь урь гэжээ. Гэрийн эзэн бодож бодож, эд баялгийг нь урья гэтэл эхнэр нь, vгvй аз жаргалыг урьсан нь дээр гэж. Гэтэл хvv нь наад хоёр чинь хэрэггvй. Эрvvл энхийн євгєнийг урья гэж, хvvгийн хэлсэн ёсоор болж. Гэтэл нєгєє хоёр нь дагаад ороод ирж. Учрыг нь асуухад, бид эрvvл энхийн євгєнийг дагаж явдаг гэжээ. Тэгэхээр эрvvл энх гэдэг хvнд ямар хэрэгтэй, тvvнийг ямар зvйл дагаж явдаг нь тодорхой байгаа биз дээ. Гэхдээ нэг зvйлийг нэмэн хэлэхэд эрvvл энх гэдэг нь ганц биеийн гэж ойлгож болохгvй л дээ. Эрvvл энхийн гэдэг нь

-Биеийн

-Сэтгэлийн

-Оюуны эрvvлийг хэлж байгаа юм.

-Танаас нэг зvйл сонирхохгvй бол болохгvй нь ээ. Манайхан сvvлийн vед Тєрийн сvлд Соёмбо єєрчлєх тухай ярих болж. Yvнтэй та санал нэгдэж байгаа юу?

Yvнтэй санал нэгдэхгvй байгаа. Тєрийн сvлд соёмбыг хvссэнээрээ єєрчлєєд байдаг юм биш. Yvний цаана асар их зvйл байгаа. Бид єєрчлєлгvйгээр бидэнд євєг дээдсээс vлдээж єгсєн тэр их ариун шvтээнийг хэвээр байлгах нь зєв болов уу. Бид тvvнийгээ шvтэж чадах юм бол бид урьдынх шигээ хvчирхэг болно. Єєрєєр хэлбэл, бид найман зууны ємнє дэлхийг байлдан дагуулж байсан шигээ хvчирхэг улс болно гэсэн vг. Тэгэхээр энэ асуудалд дээд зэргээр анхаарлаа хандуулаасай гэж хэлмээр байна.

-Соёмбыг судалж байхад танд ямар мэдрэмж тєрж байв?

Надад хэлэх vг олдоогvй. Соёмбын тэр их нууцыг тайлсны дараа биднийг євєг дээдэс ямар агуу юм бэ гэж дуу алдахад хvргэсэн шvv. Манайхан ярьдаг, Харвардын боловсрол гээд. Гэтэл тvvнээс илvv шинжлэх ухаан энэ сvлдэнд бий юм билээ. Одоо хамгийн гол нь vvнийг бид амьдрал дээр таниулах хэрэгтэй. Ингэж чадвал бид дэлхийг байлдан дагуулж чадна гэж хэлмээр байна.

-Манайхаас єєр ийм бодит шvтлэгтэй улс байна уу?

Дэлхий дээр тэнгэрийн сахиусыг шvтдэг хоёрхон улс байдаг. Yvний нэг нь Еврейчvvд. Тэдний шvтээн нь хоёр гурвалжин зєрєлдсєн байдаг. Энэ бас асар их агуулгатай юм билээ. Магадгvй, еврейчvvд vvнийгээ мэдэж, шvтэж чадсанаараа дэлхийд гайхагдах шинжлэх ухааны том том нээлтvvдийг хийсэн байх.

Эцэст нь хэлэхэд Соёмбо сахиусын эцсийн нууцыг задруулахад соёмбо нь єєрєє эрvvл энхийн євгєн дvрээрээ юм. Yvнийг л бидний эцэг євгєд хvсч байсан. Эрvvл энхийн євгєнийг урьж, залж тогтоож чадвал араас нь юу дагадаг билээ. Аз жаргал, эд баялгийн євгєд шvv дээ. Ямар ч л байсан эцэг євгєдийн хvсэл эрvvл энхийн євгєнийг таньж, зєв гольдоролд оруулж чадсандаа баяртай байна.