Манай эриний босгон дээр Төв Азид хөгжин цэцэглэж байсан Кушаны эзэнт гүрний тухай баримт тун бүрхэг. Нутгийн унаган иргэдийг бүдүүлгээр шахан зайлуулж одоогийн Афганистан, Пакистан болон Дундад Азийн нутаг дэвсгэрт суурьшсан тэднийг хаанаас гаралтай, хэн гэдгийг мэдэх арга байхгүй бололтой. Байгуулагдсанаасаа хойш ердөө гурван зууны дараа гэхэд тэд хэзээ ч байгаагүй юм шиг ямар ч ул мөргүй арилсан ажээ. Агуу их Ром, Парфия. Хятадын хүчирхэгжилтэй эн тэнцүү хөгжилтэй байсан эртний энэхүү хаант улсын тухай түүхчид анх XIX зууны дунд үед л мэдсэн байна. Европын эртний эд зүйлийн цуглуулга эзэмшигчдэд үл таних Кушан хэмээх нэрийг давтаж сийлсэн зоосон мөнгөнүүд анхаарал татжээ. Македоны Александрийн эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийн дорнод хэсэг буюу Грек-Бактирийн хаант улсын хөндийгөөр урсах Аму-Дарья мөрний зүүн талд Кушаны хаант улс оршин тогтнож байсныг археологийн олдвор гэрчилж байна. Учгийг цааш нь тайлваас мянган квадрат метр асар том талбайг эзлэн орших, олон үндэстэн, олон соёл иргэншил сүлэлдсэн хүчирхэг засаг захиргааны байсны ул мөр илэрчээ.

Нүүдэлчид нүүдэлчдийн эсрэг

Шинэ эрин эхлэх хүртэлх гурван зууны дотор Төв Азийн болон Алс Дорнодын өргөн уудам тал нутагт газар нутгийн төлөөх “эмгэнэлт жүжиг” тавигджээ. Чин гүрэн өөрийн гол дайсан болох тал нутгийн хүчирхэг нүүдэлчин Хүннү гүрнийг мөхөөхийн тулд бусад жижиг омог аймгуудтай түр зуурын холбоо тогтоон зальт бодлого явуулсан байна. Эхэн үедээ Хятадын энэ бодлогод нь тахар хэлээр ярьдаг таван овог аймаг туслаж байсны нэг нь Юэчжи байв. “Тэнгэрийн доорх цааз бичиг”тээ хятадууд тэднийг “Гуйшуан” /хожим нь Кушан гэх болсон / хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. Гэвч МЭӨ III зууны эцэст Хүннү гүрнийг довтолсноор хувь заяа тэднээс нүүрээ буруулсан юм. Тэд олон тооны хүмүүсийг олзлон авсан бөгөөд тэдний дотор хан хүү Маодунь байжээ. Түүнийг баригдахад хаан эцэг Тоумань нь удам залгагч хүүгээ алдахаас айгаагүйгээр барахгүй алагдаасай гэж хүсэж байсан гэдэг. Гэвч Маодунь олзноос оргон гарч санаа муут эцэг эхийнхээ амийг егүүтгэн Юэчжи аймгийнхны зүрхэнд шар ус хуруулжээ. Гэхдээ заримд нь Маодуний өшөө хорслоос бултах аз таарсан байна. Тэд ийнхүү зугатан гарснаар Азийн нүүдэлчин овгоос Европын суурьшмал амьдралд шилжсэн ажээ. Он жил улирах тусам “Сарны хүмүүс” /Юэчжи гэдэг үгний хөрвүүлэг/ европжиж, грекчүүдийн нэрлэснээр Бактир буюу Дасягийн засаг захиргаанд ууссан ажээ. Гэвч хэдхэн зууны дараа Македоний Александр ямар ч онцлох шалтгаангүйгээр Бактир луу довтлон өөрийн эзэнт гүрний нэгэн муж болгосон байна. Ойролцоогоор МЭӨ 135 онд амьдарч байсан овог аймгуудын тахар хэл одоогийн Афганистан, Узбекстан, Таджикистан улсад хэрэглэгдэж байна. Кушан гүрний талаар Хятадын элч Чан Цянь өөрийн эзэн хаандаа мэдээлэхдээ ” Их Юэчжи нь ойролцоогоор 400 мянган хүн амтай хүчирхэг хаант улс байна. Гэхдээ бүгд мал дагаж нүүдэллэн амьдардаг. Харин нийслэл нь хот гэхээсээ илүү “амбааруудын цуваа” шиг харагддаг” гэсэн байна.

Аралаас Ганга мөрөн хүртэл

Энэтхэгийг бүхэлд нь эзлэн нөлөөгөө өргөжүүлснээр Кушанчууд Персийн булангийн боомт хотуудтай тогтмол наймаа арилжаа явуулах нөхцөл бүрдсэн юм. Энэ түүхэн цаг мөчөөс Кушаны эзэнт гүрний хүчирхэгжлийн эрин эхэлсэн байна. Учир нь Хятадын түүх сударт өгүүлснээр, Энэтхэгийн үржил шимт тал нутгийг гартаа оруулсан нь Кушаны хаант улсыг мандан бадрахад хүргэсэн ажээ, Кушаны төр хүчирхэгжсээр л байлаа. Куджул хаанаас хойшхи дөрвөн хаан төр барьсан хугацаанд л гэхэд газар нутаг нь мэдэгдэхүйц өргөжин тэлсэн. юм. Кушаны хаадын дундаас хамгийн алдартай нь 127 оноос хойш 30 шахам жил төр барьсан Канишка аж. Түүний хаанчлалын үед Кушаны эзэнт гүрэн хамгийн том нутаг дэвсгэрийг эзлэн оршиж байв. 40 орчим насны эрийн дүрийг товойлгон гаргасан эртний нэгэн зоосон дээрх бичгийг тайлан уншвал “Хаадын хаан Кушаны Канишка” гэсэн байсан нь энэхүү төр баригчийн хэр их нэр хүндтэй байсныг гэрчилж байна. Хятадын аялагч Сюань Цаны тэмдэглэлд “Канишка хаан өөрийн бүхий л мэдлэг боловсрол, хүч чадлаа улс гүрнээ өнө удаан жил оршин тогтноход зориулж, өдөр бүр шинэ мэргэдийг ордондоо дуудан ирүүлж Шагжамунийн сургаалиар ном хаялцдаг байсан.” гэжээ. Энэ ярианаас тэрээр сургаал бүхний төлөөлөгчид өөр өөрийн гэсэн итгэл үнэмшилтэй бөгөөд түүнээсээ хэзээ ч ухардаггүй гэдгийг сайтар ойлгосон байна. Ингээд Канишка тэдний хооронд нь “гүүр” тогтоох зорилгоор Буддын шашны хамгийн нөлөө бүхий үзэл сургаалыг баримтлагчдыг нэгэн дор цуглуулах зоригтой шийдвэр гаргажээ. Зар тарсны дагуу Кашмирт 500 төлөөлөгч хүрэлцэн ирсэн ажээ. Гэвч хаан зорилгодоо хүрч чадсангүй. Ярилцлага маш хүнд нөхцөлд болоод зогсохгүй Буддын шашныг “Их хөлгөн” буюу “Махаяна”, “Бага хөлгөн” буюу “Хиняана” хэмээх хоёр үндсэн урсгал чиглэл болон хуваагдахад хүргэжээ.

Их гүрний мөхөл

Канишкагийн дараа төр барьсан Хувишка, Вашишка, Васудэва нарын хаадын үед ч Кушан хүчирхэг хэвээр байлаа. Харин Васудэва хааныг тэнгэрт хальсны дараа буюу ойролцоогоор 225 оны үед гүрэн өрнө, дорно гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсаны улмаас газар нутаг нь бага багаар хумигдаж эхэлсэн юм. Ингэж Хятадын Хань болон Ромын эзэнт гүрнээс ялгаатай нь эртний гурав дахь их гүрэн Кушаны хувь заяа түүхийн хуудаснаас арчигдсан байна. Хэзээ нэгэн цагт бид түүний нууцыг тайлж чадах болов уу?

О.Цолмонтуяа