Гэнэт сэрсэн хүн мэт "Утаа май, гамшиг боллоо!!!" хэмээн дарга, даамал болгон л хашгиралдах болов."Утаанбаатар" хот болчихлоо хэмээн аль тэртээ 10 гаруй жилийн өмнөөс л нийслэлчүүд халаглацгаах болсон. Жил бүр л утааг бууруулахаар тийм ч төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр боллоо хэмээн шуугиж байгаад хавар болохоор таг чиг болчихдог уламжлал тогтсон. Тэгээд дахиад л хүйтний эрч чангараад ирэхээр хотын утаа болохоо байлаа хэмээн шуугидаг нь улиг болсон. Харин энэ өнгөрсөн хугацаанд улаанбаатарчууд утааны хоронд идэгдсээр эрүүл мэндээрээ хохирсон гамшгийн түвшинд хүрчихээд байна. Энэхүү чимээгүй гамшигт аюулт тахал нь нийслэлчүүдийн эрүүл мэнд, амь насанд шууд нөлөөлж, утаанаас үүдэлтэй амьсгалын замын өвчлөл жил ирэх тусам өсч, олон хүнийг хорт хавдраар өвчлүүлэх үндэс суурийг нь тавьж өгч байгааг эмч, мэргэжилтнүүд сануулж, анхааруулсаар олон өвлийг үдлээ. Харин энэ олон жил ярьж байгаа анхааруулга, сануулгыг төр засаг, эрхэм төрийн түшээд, Улаанбаатар хотын удирдах албаны хүмүүс чихгүй мэт үл тоомсорлож ирсэн. Тэр ч байтугай утааг бууруулах ийм ч, тийм ч төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна хэмээн утаагаар хөлжиж баяжсан албан тушаалтнууд ч бий. Тэдэнтэй утааг хэрхэн бууруулсан, ямар үр дүнтэй ажил хэрэгжүүлсэн талаар эргэж хариуцлага тооцдог эрх мэдэлтэн, алба, газар, яам огт байхгүй байсаар 2011 онд ч нийслэлчүүд утаандаа хахаж цацсаар явна. Ерөнхийлөгч, өнөөдөр нийслэлийн утаа гамшгийн хэмжээнд байна гэж анхааруулсаны дараа утааг тойрсон яриа гарч нийгэм тэр аяараа сэрсэн гэж болно. Утаа бол олон жилийн угшилтай асуудал төдийгүй өнөөдөр гамшигт аюул болж Улаанбаатарыг нөмөрчихөөд байгааг яалтай. Тэгвэл Монгол Улс, эх оронд маань өнөөдөр утаатай адилхан гамшгийн хэмжээнд хүрээд байгаа олон хурц асуудал байна. Зөвхөн олны анхааралд өртөөд байгаа нь л утаа. Хамгийн их аюул гамшиг дагуулсан гамшиг нь байгаль орчны бохирдол, цөлжилт, усны хомсдол гэдгийг монгол хүн бүхэн хэлнэ. Бидний бодлогогүй хийсэн эрсдэлт алхам бүрийн цаана "Монгол хүн" хохирч, хэлмэгдээд байгааг яалтай. Монгол Улсад олон нам, олон ургальч үзэл санаа байж болно. Тэд үзэл бодлоо уралдуулж, ажил хэргийг эхлүүлэх ч ёстой. Харин ганцхан зүйл дээр нэг зүг харж, нэг зорилготой байх учиртай. Энэ бол үндэсний эрх ашиг хэмээх "Монгол хүн" бүхний эрх ашиг, эрүүл мэнд байх ёстой. Монгол Улсын иргэн бүхэнд эх орныхоо өмнө хүлээсэн эрх, үүрэг хариуцлага байдаг. Уул уурхайгаас эхлээд ашиг орлого олох бүх үйл ажиллагаа болон хэн нэгний ашиг сонирхлын өмнө талд нь Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал байх ёстой. Бүхнээс түрүүнд, хөгжлийн тэргүүн зэрэгт М! онгол хүн, Монголын байгаль орчныг эрүүл, саруул байлгахыг л эрхэмлэх нь төрийн засгийн эрхэм үүрэг. Гэтэл өнөөдөр энэ байдал эсрэгээрээ эргэчихээд байна. Тэргүүн зэрэгт байх ёстой эрүүл Монгол хүн ховордлоо. Уул уурхай, алт, нүүрс, эрдэс баялаг бидэнд үсрэнгүй хөгжил авчирна хэмээн өргөн уудам Монгол орныхоо хөрсийг нь эргүүлж, ухаж төнхөн дэлхийн цөлжилтийн төв нутаг болгож орхилоо. Газар нутаг нь цөлжиж, амьдрах нөхцөлгүй болсон нутгийн иргэд төрсөн нутгаасаа дайжиж нийслэл Улаанбаатар хотын хүн амыг 10 жилийн дотор хоёр дахин өсгөлөө. Өнөөдөр Улаанбаатар хотыг XXI зууны орчин үеийн хот гэхээсээ дайжсан хүн амын бөөгнөрөлийн хуаран болгож орхилоо. Монгол Улсын нийт хүн амын тал нь болох нэг сая 200 мянга хол давсан иргэд нь дөрвөн уулын дундах 470 хавтгай дөрвөлжин км нутаг дээр шавааралдан оршин суух болсон. Цэвэр, бохир усны ямар ч сүлжээ байхгүй ил задгай хөрсөндөө бохир бүхнээ шингээж байдаг гэр хороололоор нийслэлээ дүүргэсэн нь үнэхээр хот гэж хэлэх аргагүй болгов. Улаанбаатарын гуу жалга, уул давааг дамнуулан үргэлжилсэн гэр, арзайж сарзайсан банзан хашаагаар хүрээлэгдсэн нийслэлчүүдээс нэн тэргүүнд нялхас нь утаа, тоосонд өртөж амьсгалын замын өвчнөөр өвчилж, эндэх нь эрс нэмэгдсэн. Эмн! элэг т хэвтэж буй хүүхдүүдийн ихэнх нь хоёр сартайгаас тав хүртэлх насны хүүхдүүд. Энэ насны хүүхэд нь биеийн онцлогоос шалтгаалаад агаарын бохирдол, хуурайшилтад амьсгалын замын өвчнөөр илүүтэй өвддөгтэй холбоотой. Ер нь амьсгалын замаар халдвар авч эмнэлэгт хандах хүүхэд жил ирэх тусам өсч байна. Эх нялхсын эрдэм шинжилгээний төв/ЭНЭШТ/-ийн амбулаторид 2004 онд үзүүлсэн хүүхдийн тоо 60 мянга байсан бол 2009 онд 136 мянга гаруй болжээ. Хүүхдийн клиникийн тасагт жилд 2200 орчим хүүхэд хэвтэж эмчлүүлдэг үүнээс 1800 нь амьсгалын замын өвчлөл буюу уу! шигний гуурсан эдийн агшилт, хатгалгаа, цагаан мөгөөрсөн хоолойн эмгэг, уушгины хавдар зэрэг бусад төрлийн эмгэгийн улмаас хэвтэж эмчлүүлдэг. Бага насны хүүхэд, ялангуяа 3-5 насны хүүхэд нь харшлын гаралтай шуухинасан байдалтай, уушгиний завсарын эдийн эмгэг хатгалгаатай ирж байна гэж ЭНЭШТ-ийн Хүүхдийн дотрын клиникийн Амьсгалын зам, суулгалт өвчний эмгэг судлалын тасгийн эрхлэгч Д.Гэрэлмаа хэлж байна. Агаарын бохирдлыг шууд мэдэрч өвчилж байгаа нь энэ балчирхан үрс. Харин хүүхэд, залуус, ахмад буурлуудаас эхлээд нийслэлийн цөөнгүй иргэд агаарын бохирдлоос үүдэлтэй ямар нэг өвчинг тээж яваа нь одоогоор чимээгүй байгаа ч ганц хоёр жилийн дараа илрэх нь гарцаагүй. Үүнийг Улаанбаатарт нүүрлэсэн утааны гамшиг гэхээс өөрөөр юу гэх билээ? Ямар ч хэтийн төлөвлөлтгүй Улаанбаатар хотын ойрын ирээдүй маш бүрхэг байна. Ёстой нөгөө инерцээрээ л хөдөлж байгаа бөгөөд энэ бэрх зовлонгоо дааж ядсан амьтан болчихоод байна. Өргөн уудам нутагтай монголчуудыг нэг дор шавааралдуулан, амь тэмцүүлж байх ашиг сонирхол хаанаас бий болов! Бодох л асуудал. Өнөөдөр харийн үндэстэн дамнасан том компани, корпорциудаас эхлэн олз ашиг хайсан гадаад, дотоодын доншуурчид бидний эзгүйрсэн өргөн уудам газар нутаг, таны өсч төрсөн нутаг усыг тань орвонгоор нь эргүүлж, ухаж төнхөн элсэн цөл болгосоор байна. Нийслэл хотдоо 6-7 аймгийн хүн амтай дүйцэхүйц иргэд шилжин ирсэн. Тэр хэмжээ, цар хүрээгээр бидний нутаг орон эзгүйрч, тэнд хаанахын хэн гэгч дураар дургиж байгааг тааах аргагүй болов. Өргөн уудам газар нутагтай улс орны иргэд өнөө үед хамгийн баян чинээлэг байх боломжтой. Энэ нь бидний хамгийн том бөгөөд таатай нөхцөл, байдал гэж болно. Гэтэл өнөөдөр манай улсын аймаг, сумын төвийн тал нь эзгүйрч, хөдөө орон нутагт нь өвөлжөө, хаваржаа нь эзэнгүйдэж байгааг яалтай. Төрийн бодлогоор орон нутагт өөрийгөө хөгжүүлэх бүх эрхийг нь өгөөд зогсохгүй санхүүгийн дэмжлэг туслалцаа үзүүлж хөхиүлэн дэмжих ёстой. Гэтэл нийслэлээс, Засгийн газраас, УИХ-аас аймгийн төсөв, санхүүг нь хөтөлж, эрхийг нь хязгаарлаж ирсэн нь орон нутгийг эзэнгүйдүүлэх нэгэн том хөшүүрэг болсон. Хүн бүхэн төрсөн орон нутагт нь Улаанбаатар хотод байдаг шиг хөгжилтэй, цахилгаантай, худалдаа үйлчилгээтэй, сургуультай, ажлын байртай байвал заавал нийслэлийг зорих гэхгүй л болов уу. Зам дагаж хөгжил гэдэг. Тэгвэл иргэний хувь, хишиг гэх үргүй зардал гаргаж ард иргэдээ түр зуур амь зогоох төдийгөөр хуурч байхын оронд, нэтэл орныг нь дэд бүтэц, зам харгуйтай, гэрэл цахилгаантай болгоход нь тэрбум тэрбумаар зарцуулж бүтээн босгож яагаад болохгүй гэж. Монголчуудын төрсөн нутаг ус, газар шороо минь, алтан нутаг минь гээд байдаг нөгөө жалга довны үзэл, нутаг амь нь ийм хэврэгхэн гэж үү? Хот бараадаж суучихаад нутаг орноо харж үзэж байна гэж ганц нэг удаа очиж, суварга босгож, уул овоо тахиж, наадам хийж хурдан морь уралдуулж нутаг орноо талхалж байгаагаа эрхэм төрийн түшээд их том үйлс бүтээсэн мэт маадайх болсон нь өнөөдөр хэнд ч сонин биш болжээ. Харин ч нутгийн зон олноо доромжилж, дорд үзэх болсны илрэл бус уу? Таны өсч төрсөн нутгийн гол ус нь ширгэж, хатаж, хээр тал, уул толгод нь цөл! жин гундаж, ой хөвч нь устаж бохирдож, үгүйрэн эзгүйрч байгааг нутгаасаа дайжсан монголчууд минь нэгийг эргэцүүлэн бодох цаг ирлээ. Өвөг дээдэс, аав ээжийн тань унаган нутаг эзэнгүйрчихээд байхад та хотын хүн болох гэж их хотын хог, үнс, утаан дунд ажилгүй, ая тухгүй манаргаж явах ч гэж дээ. Гэхдээ энэ нь өнөөгийн төр засгийн буруу бодлогын үр дагавар. Бас таны ч буруу бий. Нутаг амьтай монголчууд минь! Улаанбаатар хотод аж амьдралаа дээшлүүлэх гэж ирсэн нутаг орноосоо дайжсан иргэддээ боломж олгоё. Нутаг усандаа очихыг хүсч байгаа иргэн, айл өрхөд төрөөс нэг удаагийн мөнгөн тэтгэлэг олгож, илгээлт өвөрлүүлэн явуулах уриаг дэвшүүлэе! Өнөөдөр төрсөн нутгаасаа дайжсан монголчуудад аж амьдралаа өөд татах санхүүгийн эх үүсвэр, ажлын байрыг нь гаргаж өгвөл амьдралаа өөд татчих боломж, хувийн аж ахуй эрхлэх чадвар нь бий болс! он. Ганцхан төрийн дэм, тус чухал байна. Хөдөө, орон нутагт амьдарч байгаа иргэддээ /хээрийн нэмэгдэл гэдэг шиг/ тодорхой тэтгэлэг өгдөг болж урамшуулах ч ёстой. Нутгаа зорьж, төрсөн нутагтаа шинэ зууны хөгжил дэвшлийг аваачиж, ая тухтай, хангалуун сайхан амьдрах хөдөлгөөнийг "Монголоо" гэсэн эх оронч сэтгэлтэй монголчуудын дунд өрнүүлэе. Монгол Улс чинь ганц Улаанбаатар хот гэж боддог сэтгэлгээг өөрчилж, төрсөн нутаг орноо хөгжүүлэх үйлсэд нэгдэцгээе хүмүүсээ! Өнөө үед хүн төрөлхтөн эрүүл, цэвэр орчинд аж төрөхийг хүсэх болсон. Тиймээс ч хаана цэвэр онгон байгаль, цэвэр агаар, ус байна тэнд хүн бүхэн очиж амьдрахыг тэмүүлж, тийм орчин нөхцлийг бий болгох гэж тэмцэж байна. Орчин үед техник технологийн хөгжил асар хурдацтай хувьсан өөрчлөгдөн хөгжиж байна. Тиймэ, мэдээлэл технологийн эрин үед бид аж төрж байгаа гэдгээ мартах ёсгүй. Тиймээс ч хүн төрөлхтөн алс холын эзгүй хээр талд ч орчин цагийн аж амьдралыг цогцлоон бий болгох болов. Харин хамгийн чухал нь эрүүл, цэвэр байгаль орчин, эрүүл хүн! с, хоол, цэвэр ундны ус байхад л өнөөгийн хүмүүсийн урт удаан, амар тайван аж төрөхийн эх үндэс болсон гэдгийг хүн бүхэн мэддэг, мэдэрдэг болсон үе. Тэгэхээр төрсөн нутаг орондоо энэ бүхнийг цогцлоон бий болгох өргөн боломж хүн бүхний өмнө нээлттэй байна. Шинэ зууны хоёр дахь 10 жилийн босгон дээр бидэнд өвөг дээдсээс минь үлдээсэн хүний хэрэгцээт арвин эрдэс баялаг, уудам газар нутаг нь байна. Харин цөөхөн монголчуудын хувьд энэ нөөц баялгаа хэрхэн зөв ашиглаж хөгжих вэ? гэдэг цоо шинэ хөгжлийн гараан дээр ирчихээд байгаа юм. Монголчууд хөгжин бадрах уу? уруудан доройтох уу? гэдгийг шийдэх тун хариуцлагатай торгон зааг дээр зогсож байна. Монгол хүн бүхэн төдийгүй дэлхий дахин Монгол Улсыг мэдэрч, мэдрүүлсэн он жилүүд ирлээ. Бид энэхүү үсрэнгүй шинэ хөгжлийн замыг сонгосон түүхэн зор! илтоо алсын хараатай зөв тодорхойлж хэрэгжүүлэх аваас Монгол Улсын иргэн бүхэн ажилтай, орлоготой, эрүүл энх, элбэг хангалуун амьдрах бүх таатай нөхцөл бий болов. Харин бид хөгжилд хүрэх замыг заасан олон гарцаас хамгийн зөвийг нь сонгох ёстой. Энэ бүх хөгжлийн эхэнд нь Монгол хүн, байгаль орчин, газар нутаг, гол усаа хамгаалалтандаа авах учиртай. Нутаг амьтай монголчууд минь утаа дагуулсан нийслэлээсээ дайжин холдож төрсөн нутаг, усандаа очиж орон нутгаа хөгжүүлэе! Монгол Улсын эдийн засаг ойрын жилүүдэд огцом өсөх нь хэрэгжүүлэх гэж буй томоохон төслүүд болон өөрчлөлт хийхээр төлөвлөсөн ажлуудаа хамгийн ашигтай боломжит шатанд гарч чадах эсэхээс шалтгаална. Хамгийн гол нь бидэнд хөгжил, дэвшилд хүрэх өргөн боломж байна. Д.Өлзийсайхан