Улс орныхоо ирээдvй болсон, хөх толботой vрсээ өнчин, өрөөсөн, хаягдмал, гээгдмэл гэх шалтгаанаар бид харийнханд vрчлvvлж сууна. Vхтэл vр харам гэдгvйсэн бил vv. 2.7 саяхан хvн амтай, хvн амаа өсгөхийн тулд их хэмжээний хөрөнгө зарж байна хэмээн сайрхах төртэй бидэнд харь нутаг руу хvvхэд “экспортлох” шаардлага бий гэж vv.“Хvvхдийн сайн, сайхан амьдралын төлөө” гэж манай эвэртэн туурайтнууд хэлэх дуртай. Тэгвэл өнөөдрийн байд лаар гадаадын иргэнд vрчлэгдээд буй 210 хvvхэд гэдэс цатгалан, мөрөн бvтэн, хайр халамжаар дутахгvй өсөж байна гээд ам бардам хэлчих хэн нэгэн бий юv. Манай улс 1998 онд Олон улсын Гаагийн конвенцод нэгдэж, хvvхэд vрчлэх эрхтэй орон болсон. Хэдий тийм ч юугаа ч мэдэхгvй балчир vрсийг асран хамгаалах vvрэг бvхий байгууллага /НХХЯ, ХЗДХЯ/ нь Монголдоо vрчлэгдэх боломжгvй гэсэн шалтгаанаар гадаадын иргэнд vрчлvvлсээр.

Уг нь төрсөн эх орон нь Монгол Улс шvv дээ. Гэтэл төөрөг тавилан энэ гээд харь нутгийг зорих тэдгээр хvvхдvvд дэндvv өрөвдмөөр биш гэж vv. Хэдий Монгол Улсын Харьяатын тухай хуулийн арвангуравдугаар зvйлийн 1,2,3- т “Гадаадын иргэн vрчлэн ав сан Монгол Улсын харьяат хvvхдийн төрсний гэрчилгээ тухайн хvvхдийг 16 нас хvртэл хvчин төгөлдөр байх бөгөөд насанд хvрээд харьяаллаа өөрөө сонгох эрхтэй” гэж заажээ. Гэвч эх орон нь нvvр буруулж, харь нутаг руу илгээсэн тэдгээр хvvхэд эргээд энэ улсыг сонгох нь юу л бол. Тэгээд ч гадаадын иргэнд vрчлэгдсэн хvvхдvvдийн 90 орчим хувь нь 0-6 насныхан байдаг аж.
Өнөөдөр дэлхийн монголчууд нэгдэн, нийлэх талаар хэлэлцэж суухад харин бид яс махны тасархайгаа энэ мэтчилэн дөрвөн зvг найман зовхистод илгээсээр. Дээрх 210 хvvхдийн 150 нь АНУ-ын иргэнд vрчлэгдсэн бол бусад нь герман, франц, канад, англи, белги, недарланд, австрали аав, ээжтэй болжээ. Vрчлэгдсэн хvvхдvvдийг эргэж, тойрох асуудлыг ГИХАЭГ хариуцдаг ч хөрөнгө мөнгөний бололцоогvйгээс энэ асуудал хаягдсан гэхэд болно. Харин энэ тал дээр хvvхдийн эрхийг хамгаалах байгууллагынхан ямар байр суурьтай байдаг талаар нь Монголын хvvхдийн эрхийн vндэсний төвийн тэргvvн П.Цэвээнтэй ярилцлаа.
-Хvvхдийн эрхийг хамгаалдаг ажилтны хувьд гадаадын иргэнд хvvхэд vрчлэх асуудалд хэрхэн ханддаг вэ. Миний бодлоор манай улс шиг цөөхөн хvн амтай орон гадагшаа хvvхэд vрчлэх шаардлага байхгvй юм шиг санагдах юм?

-Гадаадын иргэнд хvvхэд vрчлэх нь огт болохгvй зvйл биш л дээ. Өнөөдөр НХХЯ, ГХЯ, ГИХАЭГ-ын хамтарч гаргасан журмаар гадаад хvvхэд vрчлэгдэж байна. Харин энэ журмыг эргэн харж, өөрчлөх шаардлага бий. Өөрөөр хэлбэл, гадаадын иргэнд хvvхэд vрчлэх асуудлыг маш нарийн хуульчлах шаардлагатай байна.
-Харь орныг зорьж буй хvvхдvvд Монголдоо vрчлэгдэх боломжгvй хvvхэд байдаг талаар ГИХАЭГ, НХХЯ-ныхан хэлж байна. Дотооддоо vрчлэгдэх боломжгvй гэж чухам юуг хэлээд байгаа юм бол?
-Дээрх байгууллагуудын гаргасан журамд Монголдоо vрчлэгдэх боломжгvй хvvхдийг гадаад vрчлvvлнэ гэсэн байгаа. Vvнийг би ч гэсэн ойлгохгvй байна. Бат гэдэг хvvхдийг ямар vндэслэлээр дотооддоо vрчлэх боломжгvй гэж хэлж байгаа юм бvv мэд. Хэн ч vрчилж авахгvй болохоор нь тэгж хэлээд байна уу гэдэг нь бvрхэг. Тийм учраас гадаадын иргэнд хvvхэд vрчлэх асуудлыг нарийвчлан хуульчлах шаардлагатай. Vvний дараа хvvхдийг харийн иргэнд vрчилбэл буруудах зvйл байхгvй л дээ.

-Гадаадад vрчлэгдсэн хvvхдvvдийг эргэж тойрох асуудал манай улсын хувьд vнэхээр хvндхэн асуудлын нэг. Тэднийг жил бvр ГИХАЭГ-аас эргэж байх ёстой ч зардал мөнгөгvйгээс чаддаггvй гэх юм.
-Гадаадад vрчлэгдсэн хvvхд vvдийн хойноос тавих хяналт шалгалт маш нарийн байх хэрэгтэй. Манай улсын хувьд маш муу гэдгийг хэн ч мэднэ. Би тvрvvн хэлсэн дээ, маш нягт нямбай хууль хэрэгтэй байна гэж. Гэтэл өнөөдөр гадаадын иргэнд хvvхэд vрчлэх асуудлыг НХХЯны хэдэн ажилтан суугаад л “За энэ хvvхдийг Жонд vрчлvvлье” гээд шийдчихэж байна. Уг нь энэ асуудал дээр мэргэжлийн баг ажиллаж, бvрдvvлж байгаа материал нь хvvхдийн эрхийг бvрэн хамгаалсан нөхцөлтэй байх ёстой юм.

-Тvvнчлэн нэгэнт хvvхэд vрчлvvлсэн юм бол хойноос нь зайлшгvй хяналт тавих ёстой. Хяналт тавьж байна, эргэж тойрлоо гэж манайхан ярьдаг. Хэн очоод ирэв гэхээр дарга л очоод ирсэн байдаг. Гэтэл дарга хvн өнөөдөр тухайн хvvхдийн амьдарч байгаа нөхцөлд vнэлгээ хийдэг хvн мөн vv.

Vнэхээр дарга, сайдууд эргэхээр явсан бол нийгмийн ажилтан, сэтгэл зvйч, хvvхдийн эрхийг хамгаалах байгууллагын ажилтан гээд мэргэжлийн бvрэлдэхvvнтэй явах ёстой. Ийм бvрэлдэхvvнтэй яваагvй, дээр нь тухайн айлдаа хам хум орж харчихаад “Гадаад vрчлэгдсэн хvvхдvvд дажгvй сайн өсөж байна” гэж хэлж байгаа нь эргэлзээтэй. Гэтэл энэ нь хvvхдийг сайн сайхан амьдарч байна гэх баталгаа болж чадахгvй шvv дээ. Тиймээс дээрх бvрэлдэхvvнтэй мэргэжлийн баг vрчлvvлэхээс авахуулаад л цаашид тавих хяналтад анхаарч хариуцлагатай ажиллах ёстой юм.

-Таны бодлоор гадаад vрчлэгдсэн хvvхдvvдэд тавих хяналт ямар байх ёстой вэ?
-Хvvхдийг vнэхээр ямар нэгэн дарамт шахалтгvй, сайхан амьдарч байгааг мэдэхийн тулд дор хаяж долоо хоног хамт байх хэрэгтэй. Тvvнээс биш байшин сав, ор, дэрийг нь харчихаад өө сайхан амьдарч байна гэж хэлж болохгvй. Тэр хvvхэд өнөөдөр сургууль, цэцэрлэгт хамрагдаж чадаж байна уу, гэртээ эзэн нь юм шиг тухалж байна уу, аав, ээжийгээ хvлээн зөвшөөрч байна уу гээд бvгдийг ажиглаж байж дvгнэлт гаргах учиртай. Тvvнээс биш амьдарч байгаа байшинг нь харчихаад “Өө сайхан амьдарч байна лээ” гэж хэлж байгаа дарга нартай би л хувьдаа санал нийлдэггvй.

-Өнөөдрийн байдлаар 210 хvvхэд гадаадын иргэнд vрчлэгдсэн байна. Тэд яагаад монгол хvvхэд сонгов. Vvнд юу нөлөөлж байна вэ?

-Манай улсад гадаадын хөрөнгө оруулалттай асрамж, халамжийн төв болон эзэнгvй хvvхдvvд олон байна. Vvнтэй холбоотой болов уу. Өөрөөр хэлбэл, гадаадын хөрөнгө оруулалттай асрамжийн төвvvдээр дамжиж гараад байна уу гэж ажиглагддаг. Тиймээс хvvхдэд анхаарах хяналтыг сайжруулах хэрэгтэй.
-Манай улсаас хvvхэд vрчилж авч байгаа гадаадын иргэдийн 95 хувь нь европчууд байх юм.
-Монгол хvний дасан зохицох чадвар, сэтгэлгээний онцлог, аливаад хандах хандлага, хvч чадал нь европчуудыг монгол хvvхэд сонгоход нөлөөлж байж болох юм. Нөгөө талаас Европийн хvн амын насжилт өндөрсөж, хөгжлийн эрин vе нь Ази руу шилжиж байгаатай холбоотой болов уу гэж хувь хvнийхээ зvгээс боддог.

-Гадаад vрчлэгдсэн хvvхд vvдийн талаарх мэдээлэл олон нийтэд цаг тухайдаа хvрдэггvй. Тиймээс иргэд гадаадад vрчлэгдэж байгаа хvvхдvvд хvний болоод эд эрхтний наймааны золиос болдог гэж яридаг, та ч бас сонссон байлгvй.

-Уг асуудлыг ийнхvv хар талаас нь харж байх хэрэгтэй. Яагаад гэвэл өнөөдрийн байдлаар гадаадын иргэнд vрчлэгдсэн 210 хvvхдийн хэдэд нь ГИХАЭГаас vнэлгээ хийв. Аягvй бол 10-20-д нь л байх. Ингэхээр л асуудалтай. Гэтэл цаана нь vлдсэн 190 орчим хvvхдэд хяналт тавьж чадахгvй хаяснаар өнөө хvvхдvvд маань байхад янз бvрийн асуудалд орохгvй гэх баталгаа байхгvй. Европийн орнуудад өсвөр насныхны цусыг хэрэглэж, донорын шугамраа ашигладаг гэсэн яриа байдаг шvv дээ. Vvнийг vгvйсгэх газаргvй. Манайхан ийнхvv vрчлэгдсэн хvvхдvvддээ хяналт тавьж чадахгvй байж хvvхдийн эрvvл мэнд 100 хувь сайн байна гэж хэн нэгэн хэлж байгаа бол нийгмийн өмнө хариуцлага хvлээх хэрэгтэй. Тиймээс төрийн болон төрийн бус байгууллагууд эдгээр хvvхдvvдэд хяналт тавьсны vндсэн дээр бодитой мэдээллийг олон нийтэд өг. Тиймгvй бол ард тvмнийг буруу зvйл ярьж байна гэж шvvмжлэх хэрэггvй.

-ГИХАЭГ-аас хvvхдvvдээ эргэж тойрч чаддагvй учир vрчилж авсан аав, ээжийг нь жил бvр хvvхдийнхээ тухай мэдээллийг дvрс бичлэг, гэрэл зураг, захидалаар мэдээлж байхыг шаарддаг юм билээ. Гэхдээ иймэрхvv байдлаар vнэн зөв мэдээлэл ирдэг гэхэд миний хувьд бол эргэлзэж байна. Харин таны хувьд?
-Vрчилж авсан эцэг, эхээс ГИХАЭГ-аас шаарддаг тэр мэдээллийг би нэг удаа харж байсан. Жилдээ хоёр удаа гэрэл зураг бас бус зvйл явуулдаг юм билээ. Би vvнийг зvгээр нэг мэдээ л гэж ойлгож байгаагаас бус яг хvvхдийн нөхцөл байдалд хийсэн маш сайн vнэлгээ гэж бодохгvй байна гэв.

Манай улс гадаад vрчлэгдсэн хvvхдvvддээ ингэж л хандаж байна. Тэднийг эргэж тойроход хөрөнгө мөнгө гаргахгvй байгаа нь Монгол Улсын төр 210 иргэнээ хөсөр хаяж байгаагаас ялгаа юу байх вэ. Мэдээж энэ тоо 210-аар зогсохгvй нь ойлгомжтой. Хамгийн эмгэнэлтэй нь vзэл бодлоо илэрхийлж чадахгvй “хэлгvй” балчир vрсийг өөрсдийн дураар харийн хvнд vрчлvvлчихээд ардаас нь хайхрахгvй орхиж байгаа нь төр төмөр нvvрээ ямархан хvмvvст гаргаж байгаагаа эргэж хэрэх цаг болсон санагдана