Ìîíãîë Óëñ õýçýý ÷ Õÿòàäòàé íýã ãýð áүëä áàéãààãүé  
© 2007, ÁÀÀÁÀÐ
© 2007, Өäðèéí ñîíèí
Ìîíãîë Óëñ àíõ óäàà òóñãààð òîãòíîëûíõîî өäðèéã òýìäýãëýõ ãýæ áàéíà. Èéì ñàéõàí ñàíàà÷èëãà ãàðãàæ õóóëü÷ëóóëñàí Åðөíõèéëөã÷èä òàëàðõóóøòàé.

Óëñûíõàà ìàãàäãүé õàìãèéí ÷óõàë òýìäýãëýëò өäðèéã áàðàã çóóí æèëèéí äàðàà àíçààðëàà. Õîæóó ÷ ãýñýí ÿàõàâ äýý! Óã íü ÷ ýíý өäðèéã 1912-1922 îíä үíäýñíèé áàÿð áîëãîí òýìäýãëýäýã áàéæýý.

Ìîíãîëûí õî¸ð òýìäýãëýëò өäðèéã өíөөãèéí õÿòàäóóä õүëýýí çөâøөөðөõ äóðãүé áàéäàã íü 1206 îíä Èõ Ìîíãîë Óëñûã òóíõàãëàñàí, 1911 îíä Ìîíãîë Óëñ òóñãààð òîãòíîñîí ÿâäàë áèëýý. 1912 îíû Öèíõàéí õóâüñãàëûã äàëèìäóóëàí ìîíãîë÷óóäûí õîéä õýñýã íü îðîñóóäûí îðîëöîîòîéãîîð òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàñàí ãýæ òýä үçäýã. Ýíäýýñ үүäýýä Õÿòàäûí îëîí үíäýñòíèé íýã áîëîõ ìîíãîë÷óóä 1206 îíä Õÿòàäûí íýã øèíý äèíàñòèéã үүñãýñýí ãýæ òýä ìýòãýäýã. Èéìýðõүү òàéëáàð æèë èðýõ òóòàì óëàì õү÷ýý àâ÷, ýõ ãàçðûí Õÿòàäûí àëáàí ¸ñíû òүүõýíä àëáàí ¸ñîîð õү÷ òүðýí îðæ èðëýý.

Õÿòàäûí îð÷èí үåèéí òүүõ ñóäëàëä Þàíü äèíàñòèéí òóõàé òóí áîëãîîìæòîé ÿðüäàã áàéñàí. Þàíü äèíàñòèéí õүðýýã өíөөãèéí Õÿòàä óëñûí õүðýýíä õàìðóóëàí äóíä ñóðãóóëüä үçäýã áàéëàà. Ìýäýýæ Þàíèéã Õÿòàäûí òүүõýýñ õàñàõ àðãàãүé, ÿàæ ÷ үçýýä ýíý áîë Õÿòàäûí òөð, Õÿòàäûí òүүõ. Õàðèí óäèðäëàãà íü õàðü ìîíãîë÷óóä áàéñàí. Ã’үүãýýð áàðàõãүé õàíü õÿòàä õүíèéã äөðөâäүãýýð çýðýãëýëä áàãòààäàã áàéëàà. Íөãөө òàëààñ ìөíөөõ ìîíãîë÷óóä íü íàéðàìäàëò õөðø àæ. Èéìýýñ íýëýýä áîëãîîìæòîé, èëүүòýé “ìàðêñèñò” ìàÿãòàéãààð òàéëáàðëàäàã áàéñàí þì. Õÿòàä óëñ çàõ çýýëä îðîõûí õýðýýð çàäãàéð÷ “õàãàñ àëáàí áóñ” áàéäëààð òүүõèéí òàéëáàð ýëáýã ãàðàõ áîëëîî. Þóí òүðүүí òýä ×èíãýñèéí үåèéí òүүõèéã Õÿòàäûí òүүõèéí íýã õýñýã ãýæ óëàéì öàéì çàðëàõ áîëîâ.

Õÿòàäóóä өөðñäèéãөө çóíãî ãýäýã. Ýíý íü äóíäàä óëñ ãýñýí үã. Õÿòàäóóä äýëõèéí òөâä ñóóäàã, òîéðîîä çýðëýã áүäүүëýã õүìүүñ àìüäàðäàã ãýñýí íýí ýðòíèé áàðäàìíàëààñ ýíý íýð үүäýëòýé áîëîâ óó. Ãýõäýý 1912 îíû Öèíõàéí õóâüñãàë õүðòýë өөðñíèéãөө õýçýý ÷ àëáàí ¸ñîîð Äóíäàä óëñ ãýæ áàéñàíãүé. Õÿòàä óëàìæëàëààð óëñàà äèíàñòèàð íýðëýäýã, îí òîîëëîî ÷ õààíààñàà ýõýëäýã. Ñүí, Ìèí, ×èí ãýõ ìýòýýð äèíàñòè áîëãîí өөðèéí íýðòýé áàéñíàà Öèíõàéí õóâüñãàëààð íөãөө õèéñâýð îéëãîëò Çóíãî-ãîî àëáàí ¸ñíû áîëãîæýý. Õÿòàä óãñààòíûã өөðñíөө õàíü үíäýñòýí ãýíý. Ýíý íü ýðòíèé Õàíü äèíàñòèéí íýðýýñ үүäýëòýé. Èíãýõýýð Çóíãî ãýñýí òîäîðõîé áóñ îéëãîëòîä áàãòàõ áóþó áàãòààæ áàéãàà áүõ õүíèéã çóíãî õүí, õÿòàä óãñààòíàà õàíü õүí ãýæ ÿëãàõ áîëæýý. Õÿòàäûí òүүõ ñóäëàë òүүõýí õóâèðàëä îðæ ×èíãýñ õààí óìðûí çýðëýã, õàðèéí òүðýìãèéëýã÷ ãýãäýæ áàéñíàà îäîîíîîñ òýðýýð ìîíãîë óãñààòàí áîëîâ÷ çóíãî õүí áîëæ õóâèð÷ áàéãàà áà үүíýý äàãààä ×èíãýñèéí Õÿòàäàä õèéñýí àÿí äàéí íü ãàäíû äîâòîëãîî áèø, ýõ îðíîî íýãòãýõ ãýñýí íýãýí îìãèéí õөäөëãөөí, óëìààð èðãýíèé äàéí áîëãîí өөð÷èëæ áàéíà. Èíãýýä íýã ë ìýäñýí ×èíãýñ õààí íü Þàíü äèíàñòèéã үíäýñëýã÷ áîëâîé.

Өíөөãèéí õÿòàäóóäûí ýíý ëîãèêîîð ÿâáàë Îðîñ óëñûã үíäýñëýã÷ íü áàñ ×èíãýñ õààí áîëíî. ҮÃ¥ үåèéí òóðø Îðîñ íü îëîí үíäýñòíèé íýãäýë áàéëàà. Òýãýõýýð îðîñóóä ÷ өөðèéíõ íü ìîíãîë õýìýýõ íýãýí îâîã óãñààòàí õү÷èðõýãæèæ ìàòþøêà Ðîññèÿ-ãàà íýãòãýñýí ãýæ äàéð÷ áîëíî. Үíýõýýð ÷ èíãýæ áè÷èæ áàéãàà. Ôîìåêî, Íîñîâñêèé ãýýä òүүõ òàéëáàðëàã÷èä áóé áîëñîí. Ñÿíüáè áîë îäîîãèéí Ñåðáè, Ìîíãîë ãýäýã áîë “ìîãë” áóþó ÷àäàâ ãýñýí ïîëüø үã, өðãөìөë õүү Àëåêñàíäð íü “áàòÿ” ãýæ äóóääàã áàéñàí òóë Áàò õààíû íýð үүñ÷ýý ãýõ ìýòýýð òýä òàéëáàðëàí íîì õýâëүүëæýý. Èë õààäûí äèíàñòè áîë Ïåðñèéí òүүõèéí íýãýýõýí òîì õýñýã. Èíãýõýýð ×èíãýñ Ïåðñèéí òүүõèéí øèíý õóóäñûí àâòîð áîëæ Àõìàäíàæèä Ìîíãîëûã өөðèéí ãýæ íýõýõ ýðõòýé áîëîõ íü. Ýíýòõýãèéí Èõ Ìîíãîë Óëñûã ×èíãýñèéí өâөã Áîäîí÷èð ìýðãýíýýñ ãàðàëòàé Ã’өìөð õààíû óäìûíõàí áàéãóóëñàí áîëîõîîð îð÷èí үåèéí Ýíýòõýã ×èíãýñýýñ ãàðàëòàé ãýýä õèëýý Áàéãàë äàëàé õүðòýë өðãөòãөíө ãýæ áîëîõ íü ýý äýý. Ã’өâ Àçèéí øèíý òóòàì áóé áîëñîí áүõ îðíóóä ýíý ëîãèêîîð õөөâөë Ìîíãîëûã өөðèéí ñàëøãүé íýã õýñýã ãýæ áóëààöàëäàõ ýðõòýé áîëæ áàéíà. Åð íü òýãýýä Ìîíãîëîîñ þì үëäýõ íü үү?

Ìîíãîëûí òүүõ÷äèéí õàðàëãàí, õýò үçýë ñóðòàëæñàí òàéëáàð õàð àÿíäàà үүíä òàøóóð áîëæ áàéãàà þì. Õóáèëàé áîë ìîíãîë үíäýñòýí, ×èíãýñ õààíû à÷ õүү. ×óõàì òýðýýð Õÿòàäûí Ñүí äèíàñòèéã ñөíөөæ îðíîîñ íü Þàíü äèíàñòèéã áàéãóóëæ өөðөө õààí øèðýýíä íü ñóóñàí. Þó ÷ ãýæ òàéëáàðëààä Þàíü áîë ãàðöààãүé Õÿòàäûí íýãýí òөð. Èíãýõýýð Õóáèëàé áîë Õÿòàäûí õààí. ҮÃ¥ үåèéí õÿòàä äèíàñòèóä óìàð çүãýýñýý áàéíãûí àþóëä îðøèæ áàéëàà. Õóáèëàé үүíýýñ àíãèä áàéãààãүé. Äүү Àðèãáөõ áîëîí òүүíèé óäìûíõàí Õóáèëàéí Õÿòàä ãүðýí ðүү çóóí æèë óóëãàëæ áàéñàí þì. Õÿòàäûí áүõ õààäûí íýãýí àäèë Õóáèëàé õààí óìðûí àþóëààñ ýìýýæ, õîðèã àðãà õýìæýý àâ÷ áàéëàà. Ìàíàé òүүõ÷èä õÿòàäóóäòàé Õóáèëàéã áóëààöàëääàã. Ýíý íü Þàíü ãүðíèéã өөðèéí ãýæ áóëààöàëäàæ áóé õýðýã. Õÿòàäûí өíөөãèéí òүүõ÷èä ÷óõàì үүíèéã ë çөâøөөðөөä áàéãàà þì. Òèéìýý, Þàíü áîë Õÿòàäûíõ ÷ ìөí, Ìîíãîëûíõ ÷ ìөí ãýæ áóé õýðýã. ßàãààä ãýâýë Õóáèëàé íü õàíü үíäýñòýí áèø, ÿàõ àðãàãүé ìîíãîë óãñààòàí, ãýõäýý íýãýíò äóíäàà Þàíüòàé ó÷ðààñ õààí íü çóíãî õүí áîëæ áàéíà. Íýãýíò Õóáèëàé çóíãî þì áîë ×èíãýñ çóíãî. Èíãýõýýð ×èíãýñ áîë Þàíü äèíàñòèéã үíäýñëýã÷ ìîíãîë óãñààòàé çóíãî õүí. Ìàíàéõíû òүүõýíä õàíäàõ õàíäëàãûí ëîãèê ãàðãàëãàà ýíý áîë÷èõîîä áàéãàà áèç? ßã үүãýýð íü өíөөãèéí Õÿòàäûí òүүõ÷èä õàíäàæ áàéíà. Îëîí õýëýýð áè÷èæ õýâëүүëñýí Õÿòàäûí õààä õýìýýõ òîâõèìîë, çóðàãò õóàíëè Áýýæèíãýýð íýã çàðæ áàéíà. Þàíü äèíàñòèéã үíäýñëýã÷ ìîíãîë öóñòàé çóíãî õүí-×èíãýñèéí çóðàã òýíä íàìòàðòàéãàà õүíäòýé áàéð ýçýëæ áàéíà. Äýëõèéã ýçýëñýí çóíãî õүí ãýäýã íîì ñàÿâòàð Áýýæèíä õýâëýãäýæ áýñòñýëëýð áîëæ áàéñàí. Òýð çóíãî õүí íü õýí ãýý÷? ×èíãýñ õààí øүү äýý! Ìàé, èéì ë õàðèó ãàð÷ èðëýý äýý, òүүõ÷èä ãóàé.

Ìîíãîë үíäýñòýí áîë çóíãî õүìүүñ þì ãýñýí õî¸ð äàõü ãàðãàëãààíû ýõèéã ìөí ë ìàíàé òүүõ÷èä ãàðãàæ èðæýý. Ìàðêñèçìûí îíîë, Ëåíèíèé òàéëáàð ¸ñîîð äàðëàãäàí áîîë÷ëîãäñîí àðä òүìýí ãýíýò ñýðæ äîòîîäûí áàÿä íî¸ä, ãàäààäûí êîëîíè÷ëîã÷äûã ñýãñýð÷ õàÿàä êàïèòàëèçìûí àíãàëûã íýâò äүүëýí öààíà íü ãàð÷ ãýðýëò ñîöèàëèçì êîììóíèçì áàéãóóëààä óíàäàã àæãóó. Äîòîîäûí äàéñàí ÷ ÿàõàâ áýëýí, ôåîäàëûí õàðèëöààò óëñ áîëîõîîð íî¸í, ëàì õàà ìóíäàõ áèëýý. Ãàäààäûí êîëîíè÷ëîã÷äûí ýðýëä õàòëàà. Êîëîíè÷ëîã÷èä íü õÿòàäóóä áîëæ òààðàâ. Èíãýýä êîëîíèéí äàðëàëààñ 1921 îíû äîëäóãààð ñàðûí 11-íèé өäðèéí үä äóíäàä ÷өëөөëөãäâөé.

Ãýòýë үíýíäýý õÿòàäóóä òүүõýíäýý Ìîíãîëûã ýçýëæ áàéãààãүé. Ìýäýýæ õî¸ð ìÿíãà ãàðóé æèëèéí òүүõýíä өíөөãèéí Ìîíãîëûí íóòàã ðóó õàëäñàí íýã áóñ òîõèîëäîë áèé. Ó Äè õóàíäè, Õó Äè õóàíäè íàð íүүäýë÷äèéã öîõèæ íóòãèéã íü ýçýëæ áàéñàí àâ÷ ãàçàð òàðèàëàíä íýí òîõèðîìæãүé, õîò áàëãàä îãòîîñ үãүé ýíý ãàçðûã äàðóé îðõèí ãàð÷ áàéëàà. Íүүäýë÷èä ãàíö õөðөíãө áîëîõ ìàëàà àâààä äàéæ÷èõñàí ó÷èð àëæ õàøðààÿ ÷ ãýýä õүí áàéñàíãүé. Ìèíãèéí үåä õÿòàäóóä îðæ èðæ Õàðõîðóìûã ñүéòãýñýí òîõèîëäîë áèé. Өөð þì áàéõãүé þì ÷èíü þóãàà ÷ ñүéòãýõ áèëýý. Ãåíåðàë Ñүé Øүæàíãààð òîëãîéëóóëñàí öýðýã Íèéñëýë Õүðýý, Õèàãòûã ýçýëñýí 1920 îíû ÿâäàë áîë áîäèò ãàíö ýçýðõèéëýë íü áàéõ. Òýãýýä ÷ òýð үåä îëîí õóâààãäñàí áàéñàí Õÿòàäûí àëèéã íü ÷ òөð ãýæ õýëýõ àðãàãүé áàéñàí, Ñүé áîë çөâõөí íýã áүëýãëýëèéã òөëөөëæ áàéñàí ó÷èð Áàðîí Óíãåðíèé íýãýí àäèë áèå äààñàí åðäèéí àâàíòþðèñò áàéëàà. Êîëîíè÷ëîë ãýäýã áîë ýçëýí òүðýìãèéëýýä òýíä íü ñóóðüøààä àâàõûã õýëíý. Õÿòàäóóä þóòàé ÷ ÕÕ çóóíààñ өìíө өíөөãèéí Ìîíãîë Óëñûí íóòãààð áîäîõîä õýçýý ÷ ìîíãîë÷óóäûã êîëîíè÷èëæ áàéãààãүé. Íýãýíò êîëîíè÷ëîîãүé áîëîõîîð Õÿòàäûí äàðëàë ãýæ ëàâòàé Ìîíãîëûí õóâüä õýçýý ÷ áàéãààãүé! Ã’үүõèéí áàðèìò үãүéñãýýä áàéõàä çààâàë өөðñäèéãөө õÿòàäóóäàä äàðëàãäàæ, äýýðýëõүүëæ, øýýñ áààñûã íü çөөæ ÿâñàí þì øèã ÿðèàä áàéõ õýðýã áàéäàã ë þì áàéõ äàà?

Óãñàà ãàðâàëûí õóâüä ìîíãîë÷óóäòàé íýí îéð ìàíæ íàð XҮII çóóíààñ ãýíýò õү÷èðõýãææýý. Òýä ýõëýýä өìíөä Ìîíãîëûã өөðòөө äàãóóë áîëãîí àâñàí. Äàðàà íü Áýýæèíã ýçýëæ Ìèí óëñûã ñөíөөãөөä Õÿòàäûí Ìàíæ ×èí äèíàñòèéã áàéãóóëæýý. ×óõàì ýíäýýñ Äîòîîä Ìîíãîë áóþó “ìàíàé ìîíãîë”, Ãàäààä Ìîíãîë áóþó “ìàíàé áèø ìîíãîë” ãýñýí íýð òîìú¸î áóé áîëæýý. Өíөөãèéí Ìîíãîë Óëñ íü òүүõýí óòãààðàà Áýýæèíãèéí çүãýýñ âýé ìîíãó áóþó Õÿòàäàä õàìààãүé, òýäíèé áèø Ìîíãîë þì. Ìîíãîë, ìàíæ öóñòàé Êàíøè õààí 1696 îíä Äîëîííóóðò Õàëõûí èõýñòýé õýëýëöýý õèéæ Ãàäààä Ìîíãîëûã өөðèéí âàññàë áîëãîæýý. Âàññàë, êîëîíè÷ëîë õî¸ð íü òýñ өìíөө îéëãîëò.

Ñîëîíãîñ íü 1910 îíä ÿïîí÷óóäàä ýçëýãäýõ õүðòëýý áàñ ë Ìàíæ ×èíãèéí âàññàë áàéñàí. Ñîëîíãîñûã õÿòàäóóä òүүõèéí õóâüä ìîãîòãîæ өөðèéí áàéñàí ãýæ õýçýý ÷ õýëäýããүé. Òýãñýí ìөðòөө ÿàõààðàà Ãàäààä Ìîíãîëûã àëäàãäñàí íóòàã ãýæ үðãýëæ ãîíøãîíîæ áàéäàã þì áý?

Õîæèì Îéðäûã ýçýëæ àâñíû äàðàà 1762 îíä Äîëîííóóðûí ãýðýýã áàðèìòæóóëàí õóóëü÷èëñàí þì. Үүãýýð ìàíæ íàð ìîíãîë÷óóäûã õÿòàä үíäýñòíýýñ õàìãààëàõ үүðýã àâ÷ýý. Õÿòàäûí ñóóðüøèë, êîëîíè÷ëîëûã òàñ õîðèãëîí õóóëü÷èëñàí áàéíà. Õÿòàä, ìîíãîë õүìүүñ ãýðëýõ áàéòóãàé òîõèîëäëîîð ÷ áýëãèéí õàðèëöààíä îðîõûã öààçëàí õîðèãëîîä õàòóó øèéòãýë îíîîëäóóëñàí áàéõ þì. Ýíý õóóëü äөíãөæ 1907 îíä ë õү÷èíãүé áîëæýý. Èõýíõäýý âàññàë óëñ äàãàæ áóé ãүðýíäýý òàòâàð òөëäөã. Ãýòýë ìàíæ íàð áîëîí ìîíãîë÷óóäûí òîõèðñíîîð Ãàäààä Ìîíãîë íü Ìàíæ ×èí óëñàä òàòâàð ÷ áàðàã òөëäөããүé áàéæýý. Õàðèí ÷ ýñðýãýýð Õàëõ Îéðäûí áүõ íî¸ä ìÿíäàãòíóóä æèë áүð Ìàíæèéí õààíààñ àñàð èõ áýëýã àâäàã áàéæýý. Ìîíãîëîîð äүүðýí үíýò ÷óëóóí õөөðөã õóðèìòëàãäñàíû öààä ó÷èð ýíý. Ìàíæ íàð Õîâä, Õүðýýíä àìáàí õýìýýõ òөëөөëөã÷, Õèàãòàä Îðîñòîé õóäàëäàà õèéõ ãààëèéí òөëөөëөã÷, Óëèàñòàéä öýðýã õàðèóöñàí òөëөөëөã÷ õýìýýí çөâõөí ìîíãîë, ìàíæ öóñíû öөөí õүí òîìèëîëòîîð ñóóëãàäàã áàéæýý. Үíýíäýý Ãàäààä Ìîíãîëûí ìàë÷èí àðä íàñààðàà òýð ìàíæ õүìүүñèéã íü îëæ õàðààãүé. Õÿòàä õóäàëäàà÷èä ãàíö æèëèéí âèçòýéãýýð íàéìàà õèéäýã áàéñàí òóë àõóéí øààðäëàãààð ìàéìàà÷èí õÿòàäóóäûã ë ãàíö íýã õàðàà áèç. Õÿòàä õóäàëäàà÷èí Ìîíãîëä èðæ àæèëëàõ íü õàòóó õÿíàëòòàé áàéëàà. Çөâõөí íýã æèëèéí âèç өãөõ áà ñóíãóóëàõ áîëáîë өөðèéí áèåýð ýðãýæ Áýýæèí îðæ çөâøөөðөë àâíà. ßëüãүé çөð÷èë ãàðãàâàë äàõèæ èðýõ ýðõãүé áîëîõ òөäèéãүé òýíäýý øèéòãýë õүëýýíý. Èéì êîëîíè÷ëîë áàéäàã þì óó? Èíãýõýýð үíýíäýý ìàíæ íàð Ãàäààä Ìîíãîëûã өөðèéí õàìãààëàëòàä àâñàí õýðýã. ×óõàìäàà õÿòàäóóäààñ õàìãààëæ òóñãààðëàñàí áàéíà. Îð÷èí үåèéí óëñ òөð ñóäëàëä үүíèéã ïðîòåêòàðàò ÷ ãýæ íýðëýäýã. Äàëèìä õýëýõýä Ãàëäàí áîøèãòûã öîõèñîí, õîæèì Îéðäûã ýçýëñýí Ìàíæ ×èíãèéí öýðýã ãýã÷ íü үíýíäýý áàðàã äàí ìîíãîë÷óóäààñ áүðäýæ áàéñàí àæ.

1907 îíä Ãàäààä Ìîíãîëûã îíöãîéëîõ õóóëü õү÷èíãүé áîëñíîîð õÿòàä ñóóðüøèã÷èä òүүõýíäýý àíõ óäàà îëíîîð îðæ èðñýí áàéíà. ×óõàì үүíýýñ үүäýæ ë 1911 îíû òóñãààð òîãòíîëûí õөäөëãөөí үүññýí þì. 1911 îíä ãàäààäûí êîëîíè÷ëîã÷äîîñ ýõ îðíîî ÷өëөөëөөãүé, ãàäíû âàññàë ýðõèéã ýâäýæ áèå äààñàí ñòàòóñàà òóíõàãëàæýý. Õөөæ ÿâóóëñàí Ñàíäî àìáàí ÷ õàðèéí òөëөөíèéõ ë áîëîõîîñ ìîíãîë õүí áàéñàí þì øүү. 1912 îíä Õîâäûã ÷өëөөëñөí íü Õÿòàäûí øèíý Åðөíõèéëөã÷ Þàíü Øèêàéí çààâðààð Ìîíãîëîîñ ÿâæ өãөõãүé áàéñàí àìáàíûõíûã çàéëóóëñàí õýðýã. Áîãä õààí Ñàíäî àìáàí ðóó ýë÷ èëãýýæ “Áýýæèíä Ìàíæèéí õààí àþóëä îðñîí òóë ãàäààä ìîíãîë÷óóä áèä àëü Äîëîííóóðûí õýëýëöýýãýýð õүëýýñýí үүðãèéíõýý äàãóó òүүíèéã õàìãààëàõ õýðýãòýé òóë çөâøөөðөë îëãîíî óó” ãýõ óòãàòàé õýë õүðãүүëñýí àæ. Àìáàíààñ õàðèóã өãөõ ãýòýë ìîíãîë÷óóä çîðèóä õàðèóã íü àâàëãүé áóëò÷èõæýý. Èíãýýä ìàðãààø íü “Õàðèó өãөөãүé ó÷èð Äîëîííóóðûí õýëýëöýý õү÷èíãүé ãýñýí үã. Èéìýýñ Ìîíãîë Óëñ өөðèéí òóñãààð òîãòíîëûã áèå äààí çàðëàõ ýðõòýé áîëëîî” ãýñýí óòãàòàé ìýäýãäýë õèéæýý.

1911 îíû ÿâäëûã ìóøãèí ãóéâóóëàõ, àíãè÷ үçýë ñóðòàë÷ áàéäëààð òàéëáàðëàõ íü à÷ õîëáîãäëûã íü áóóðóóëæ áóé òөäèéãүé òүүõýí óòãûã íü àëäàãäóóëæ áóñäûí өíãөëçëөãò õóâü íýìýð áîëæ áàéíà. Ìîíãîë÷óóä, òýð äóíäàà õÿòàäóóäûí “ìàíàé áèø ìîíãîë” ãýæ íýðëýäýã Ãàäààä Ìîíãîë áóþó өíөөãèéí Ìîíãîë Óëñ õýçýý ÷ Õÿòàäûí äàðëàëä áàéãààãүé, õýçýý ÷ òýäíèé óëñûí íýã õýñýã áàéãààãүé. Èéì äîìîã çөâõөí Ìîíãîëûí ìàðêñèñò òүүõ÷èä, Þàíü Øèêàéãèéí õîâäîã ñàíààðõàë, өíөөãèéí õÿòàä òүүõ òàéëáàðëàã÷äûí ìóøãèí ãóéâóóëàëòààñ үүäýëòýé. Өäãөө өðíөäèéí ÿìàð ÷ ñóðàõ áè÷èã, òîëüä 1911 îíä Ãàäààä Ìîíãîë Õÿòàäààñ òóñãààðëàñàí ãýæ áè÷äýã. Өөðөөð õýëáýë Õÿòàäûí íýã õýñýã íü ýõ ãàçðààñàà ñàëààä òóñãààðëàæ îðõèñîí ãýñýí óòãàòàé. Үүíèéã өíөөãèéí õÿòàä òүүõ òàéëáàðëàã÷èä èøëýõ òөäèéãүé òүүõýí үíýí áîëãîí àøèãëàæ áàéíà. Ìîíãîëûí ìàðêñèñò òүүõ÷èä, Õÿòàäûí өíөөãèéí òүүõ òàéëáàðëàã÷èä õî¸ðûí òàéëáàðëàæ áóé õýëáýð íü ë өөð áîëîõîîñ öààä óòãà ñàíàà íü íýãä÷èõýýä áàéãààä õàìàã çîâëîí áàéíà. Ãýòýë òүүõèéí ëîãèê øàë өìíөө áàéñàí þì øүү!

Åð íü Ìàíæèéí үåèéí Ìîíãîëûí òүүõèéã äàõèí íÿãòëàí ñóäàëæ үíýí ìөíèéã íü ãàðãàõ öàã áîëæýý. Ã’үүõèéã ìóøãèí ãóéâóóëæ òàéëáàðëàõ íü ýðãýýä èéì õîðòîé àæãóó. Ìîíãîë Óëñàà ñýðãýýæ òóñãààð òîãòíóóëñàíäàà áàÿðëàñàí Áîãä õààí òóñãààð òîãòíîëûí áýëãýäýë áîëãîí íàÿí òîõîé Ìèãæèä Æàíðàéñèãèéã áîñãîñîí òөäèéãүé Ãåðìàí, Õÿòàäàä òóñ áүð òүìýí Àþóø áóðõàí çàõèàëóóëàí õèéëãýæ áàéæýý. Ìàíàé ìàðêñèñò òàéëáàðëàà÷èä үүíèéã “òýìáүүòýé òөâä ñîõîðñîí íүäýý àðãàëóóëàõ ãýæ àðä òүìíèé õөðөíãèéã ñүéòãýñýí” ãýæ ñóðàõ áè÷èãò îðóóëæýý. Äîðíî äàõèíû óëàìæëàëä òóñãààð òөð íü õàòàí, òүøìýë, çààí ãýýä äîëîîí ýðäýíýòýé áàéõ ¸ñòîé òóë Áîãä õààí үүíýý ãүéöýëäүүëýõ ãýæ ãàäíààñ çààí õóäàëäàæ àâñíûã çóãàà öýíãýëèéí çîðèóëàëòòàé ãýæ ìàíàé ë òүүõ÷èä ìóøãèí ãóéâóóëæ ýõýëñýí. ßïîíû ñóðàõ áè÷èãò òүүõèéã íü ãóéâóóëëàà ãýæ õÿòàä, ñîëîíãîñ÷óóä ÿìàð òîì óëñ òөðèéí äîíñîëãîî үүñãýäýã áèëýý? Ãýòýë áèäýíä өíөөãèéí õÿòàä òүүõ òàéëáàðëàà÷äûí өөäөөñ õýëýõ þì áàéõãүé. Ó÷èð íü ëîãèêîîð íü ÿðèõ þì áîë ÿã èæèë çүéë íîìíîäîã, òүүíýý өөðèéí үíäýñíèé ñóðàõ áè÷èãòýý õàä÷èõñàí ó÷ðààñ òýð. Þóí Ìàíæèéí үÃ¥ áàéòóãàé åðäөө õîðü õүðýõãүé æèëèéí өìíө áîëñîí, ãýð÷үүä íü àìüä áàéãàà үéë ÿâäëûã ýñðýãýýð íü ãóéâóóëæ áè÷ñýí Ðîññàáèãèéí øèíýõýí íîìûí òàëààð ÷ ìîíãîë÷óóäàä ãîìäîë áàéõãүé ë áàéíà. Ãóéâóóëãûí ýõ ñóðâàëæ Óëààíáààòàðààñ ãàðàëòàé øүү äýý!

Àëòàé ÿçãóóðûí ìàíæ үíäýñòýí өäãөө óóñàí àëãà áîëñîí. Èéìýýñ Êàíøèãèéí òóõàé õÿòàäóóä þó ÷ õýëæ áîëíî. Үãүé ãýæ ìýòãýõ ìàíæ õүí áàéõãүé áîëñîí. Õàðèí Ãàäààä Ìîíãîëûí õүí àðä òүүõýý үíýí áîëãîæ, òүүõýý өìөөð÷, òүүõýý õàðèéí êîëîíè÷ëîëîîñ ÷өëөөëìөөð áàéíà. Íýã èõ ñүðõèé ìàðêñèñò áîëîîäîõ ãýñýí ÷èíü ýõ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûí òүүõèéã õàðëóóëæ ãóòààñàí áîëæ áóé õýðýã ë äýý. Íàéðóóëñàí õîð ýçíýý õîðäóóëàõãүé áàéíà ãýæ үãүé. Ìîãîé ë áèøýýñ õîéø!