Òàâàí ñóìíû ñóðãààë Ìîíãîë÷óóäûã àóãàà áîëãîíî

Øèíý÷ëýãäñýí: 2007-05-13 15:36:42 ÓÁ


Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî - Ñîíãîìîë ýõ
  
Òàâàí ñóì áîë áèäíèé ýâ íýãäëèéí áýëãýäýë áèëýý. Ìîíãîë÷óóäûí íýãäñýí õү÷ äýëõèéí òүүõýíä õîñãүé áàéñàí.

Óëñ үíäýñòíýý ñýðãýýí ìàíäóóëààä çîãñîëãүé, õүí òөðөëõòөíèé çөð÷èë äàéñàãíàëûã àðèëãàæ, äàÿàðûí ýíõ àìãàëàíã òîãòîîæ, áóëòààð õөãæèí öýöýãëýõ íөõöөëèéã áүðäүүëæ áàéñàí àóãàà үÃ¥, àëòàí çóóí áóé.
ÃŒөíõ Õөõ Òýíãýðòýý øүòýæ, Áóðõàíû õóóëèíä çàõèðàãäàæ, ýâ íýãäëýý ñàõèæ, õү÷ýý íýãòãýí çîðüæ òýìöýæ áàéõ үåäýý ìîíãîë÷óóä èõ àðä òүìýí, Ìîíãîë óëñ äýëõèéí ãүðýí áàéñàí þì. Ìîíãîëûí ýçýíò ãүðýí øèã òèâ òèâä ñүðýý áàäðóóëæ, îëîí õү÷èðõýã óëñ òүìíèéã çàõèð÷ ÷àäñàí íü ýðòíèé Åãèïåò, Ãðåê, Ðîì, õîæóó öàãèéí Àðàá, Ôðàíö, Àíãëè, ÕÕ çóóíû Ãåðìàí, Îðîñ, Àìåðèê àëü íü ÷ áóñ áèëýý. Çөâõөí ìîíãîë÷óóä ë õүí òөðөëõòөíèé òүүõýíä õàìãèéí õү÷èðõýã íü áàéñàí.

Áàðàã áүõ äýëõèé ìîíãîë÷óóäûí ýñðýã õàíäñàíààð õү÷ ñóëðàõ íýãýí íөõöөë áүðäñýí. Ãýõäýý ë ýâ íýãäýë àëäàðñàí íü äîðîéòëûí õàìãèéí ãîë íөõöөë áîëñîí þì. Õààä íî¸ä õàãàðàí òýìöýëäýæ, ýãýë îëîí ýðõøýýãäýí äàãàñíààð Òýíãýð Áóðõàíààñàà õîëäîæ, ýð÷ õү÷ýýð ìөõөñäñөí áèëýý. Үð äүíä íü өíөөãèéí ìîíãîë÷óóä õàìãèéí èõ õîõèð÷ õýëìýãäýæ, äàðëàãäàí íóõ÷óóëæ, õóâààãäàæ áóëààãäñàí àðä òүìíèé íýã áîëæýý. Ìîíãîë÷óóäûí ýìãýíýë åâðåé, àðìÿí, êүðäèéí òүүõòýé ë ýí çýðýãöýõ àæ.

ÕÕ çóóí-áàãà àðä òүìíүүäèéí ýìãýíýëèéí çóóí. Åãèïåò, ðîì, àññèð, àðàá, ñåëüæóê, îñìàíû òүðýìãèéëýëä àâòàæ, áîîë÷ëîãäîæ, ýõ îðíîîñîî õөөãäөæ, äýëõèé äàÿàð òàðñàí æүүä íàðûã óëñ áүðä õàæèãëàí õàâ÷äàã àñàí áà Ãåðìàí 6 ñàÿ åâðåéã øóóä óñòãàñàí íü ýíý àðä òүìíèé áàðàã õàãàñ íü áèëýý. Ýðòíèé òүүõ ñî¸ëò àðìÿíóóä äóòàõãүé òîîíû áóëààí ýçëýëä өðòөæ, äýëõèéí I äàéíû үåä Îñìàí ãүðýí óëñûíõ íü ãîë õýñýã áîëîõ Áàðóóí Àðìÿíûã ãàçðûí õөðñíөөñ àð÷èíà ãýýä õÿäàõàä áîãèíî õóãàöààíä àðä èðãýäèéíõýý òàëûã áóþó 2 ñàÿ õүíýý õөíөөëãөñөí þì. Өөðèéí òөð óëñòàé ìàíäàæ áàäàð÷ ÿâñàí êүðäүүä өíөөäөð 20 ñàÿóëàà ÷, äөðâөí óëñàä õóâààãäàí áóëààãäàæ, òýð áүðä õàâ÷èãäàí ãàäóóðõàãäàæ, àéìàãëàí óñòãàõ áîäëîãîä õýëìýãäñýýð ÿâíà. Ýíý àðä òүìíүүäèéí ýìãýíýëèéã äýëõèé äàÿàð ìýääýã. Õàðèí ìîíãîëûíõûã ë ìýääýããүé.

Ìîíãîëûí ýçýíò ãүðýí óíàõàä ìîíãîë÷óóäûí æèíòýé õóâü íü àëñ íóòãóóäàä õөäөëøãүé ñóóðüøèæ, өөð øàøèíä îðæ, õàðüæèæ õîöîðñîí. Ìîíãîë íóòàãòàà áàéñàí íü õýìõýëäýí òýìöýëäýæ, ×èíãèñèéí өìíөõ үÃ¥ øèã õîîðîíäîî äàéòàæ ýõýëñýí. Õààä íî¸äûí óäàì óãñàà, óëààí øàðûí øàøèí, îéðä õàëõ ãýýä ë ñàíààíä îðæ áîëîõ áүõíýýð õóâààãäàí èðãýíèé äàéí өðíүүëñýýð Ìàíæèéí õү÷èðõýãæèëòýé çîëãîñîí. Õү÷ýý íýãòãýëãүé äàéíàà үðãýëæëүүëñýýð áàéñíûã àøèãëàí ìàíæóóä 1636 îíä Өâөð Ìîíãîë, 1696 îíä Õàëõ, 1758 îíä Çүүíãàðûã ýðõýíäýý îðóóëæ, ýíý үåñ îðîñóóä Áóðèàäûã áóëààñàí þì.

1911 îíä Àð Ìîíãîë òóñãààð òîãòíîõ áàéäëûã îëæ, óëìààð Àëòàé, Õÿíãàí, Õөõ íóóð, Áàéãàëü íóóðûã áàãòààñàí, ìîíãîë÷óóäûí óíàãàí íóòãóóäûã íýãòãýñýí óëñàà áàéãóóëàõ äàéíûã õèéæ, çîðüñîíäîî áàðàã õүðñýí áèëýý. Өâөð Ìîíãîëûí äèéëýíõèéã ÷өëөөëæ, ìîíãîë÷óóäûí èõýíõèéí èòãýë äýìæëýãèéã õүëýýæ, çàñàã çàõèðãààíäàà õàìðóóëæ áàéñàí þì. Ãýâ÷ 1913 îíä Îðîñ, Õÿòàä õү÷ õàâñðàí Ìîíãîëûí ýñðýã òýìöñýíýýð Áîãä õààí ÷өëөөëñөí íóòãóóäààñ öýðãýý òàòàæ, Õÿòàä Өâөð, Òîðãóóä Ìîíãîëûã, Îðîñ Áóðèàä, Öàãààí Îéðäûã è÷ãүүð ñîíæóóðãүé áóëààí àâöãààñàí. 1914 îíä Àð Ìîíãîëûí õýñýã, Áîãäûí ìýäëèéí íóòàã Òàãíà Óðèàíõàéã Îðîñ òүðýìãèéëñýí þì.

Ìîíãîëûí ýõ îðîí÷èä 1919 îíä Íàðìàé Ìîíãîëûã áàéãóóëíà ãýæ òýìöñýí ÷ ìөí ë èõ ãүðíүүäèéí õү÷èíä ìөõөñäөâ. 1921 îíä ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä Àð Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã áàòàòãàæ, áîëüøåâèêóóä õè÷íýýí ýñýðãүүöýæ áàéñàí ÷ Ìîíãîëûã íýãòãýõ áîäëîãûã үðãýëæëүүëæ, Өâөð Ìîíãîë, Áóðèàä, Áàðãà,Òîðãóóä, Õàëèìàã, Öàãààí Îéðä ãýýä ìîíãîë÷óóäûí áүõ íóòàãò үéë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéâ. Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí õàìãèéí ãîë çîðèëãî íü Ìîíãîëîî íýãòãýõ үéëñ áàéñàí þì.

1945 îíä ÁÍÌÀÓ Өâөð Ìîíãîëûã õàðèéí äàðëàëààñ àíãèæðóóëàõààð äàéíä õөäëөâ. ×өëөөëөõ çîðèëãîî áèåëүүëñýí àõàí äүүñòýý Өâөð Ìîíãîëûí ïàðëàìåíò íýãäýõ õүñëýý èëýðõèéëñýí áè÷ãèéã өðãөëөө. Ìàî õү÷èðõýãæòýë áóþó òàâèàä îí äóíäàðòàë áүõ ìîíãîë÷óóä íýãäýõ áýëòãýëýý õèéæ áàéâ. Ýíý àæèëä Ñòàëèí ñààä òîòãîð ó÷ðóóëæ áàéñàí ÷ ãýëýý, àëñäàà ìîíãîëûí ÑÑÐ áàéãóóëæ óëñäàà íèéëүүëýõ áîäîëòîéãîîð ÁÍÌÀÓ-ä “îðîñûí”, “õÿòàäûí” ìîíãîë÷óóäûã áîëîí ìîíãîë íóòãèéã íýãòãýõ õóâèëáàðûã àâ÷ үçýæ áàéëàà. Ãýâ÷ áàéäàë õàìãèéí ìóóãààð ýðãýñýí.

Өíөөäөð ìîíãîë÷óóäûí äөðөâíèé íýã ë ãàäíû ýçýðõëýýñ àíãèä óëñ áàéãóóëàí ñóóæ áóé íü áèäíèé ýíý Ã’өâ Ìîíãîë óëñ þì. Áүõ ìîíãîë÷óóäûã íýãòãýõ ãýæ øàíòàðøãүé òýìöýæ áàéñíû òөëөө áîëüøåâèêóóä Àð Ìîíãîëûí ýõ îðîí÷äûã óñòãàõ, õүí àðäûã áөөíөөð õөíөөõ, îþóíû ãåíîöèä ÿâóóëàõ çýðýã îëîí õàðãèñëàëûã үéëäñýí. 1990 îíîîñ õîéø Çөâëөëòèéí äàãóóë áàéõàà áîëüñîí ÷ Ìîíãîë óëñ õàðèéí äàðàìòûã ýäýëñýýð èðýâ. Áóñàä íü õàìàã ýðõýý õÿçãààðëóóëæ, óóñãàõ áîäëîãûí çîëèîñ áîëæ, õàâ÷èãäàí ãàäóóðõàãäàæ, øàíàëàí çîâæ áàéíà.
Ìîíãîëäîî íýãäüå ãýæ áàéíãà òýìүүëæ èðñýí өâөð ìîíãîë÷óóä Õÿòàäûí õàðúÿàíä ӨÃŒӨÇÎ ãýãäýí îðøèæ áóé. ÕÕ çóóíä õýäýí ÷ óäàà àðä íèéòýýðýý Àð Ìîíãîëä íýãäýõ õүñëýý èëýðõèéëæ, 30-ààä îíä ßïîíû òóñëàìæààð Õÿòàäààñ àíãèæðàí òóñãàé óëñûã áàéãóóëæ áàéñàí òýä ìөí ÷ èõ õàðãèñëàë õÿäëàãûã үçñýí äýý. Õÿòàäûí çàñàã ÁÍÌÀÓ-ä íýãäýõ ãýëýý ãýæ өøèðõөí, àéìàãëàí õөíөөõ, õÿòàä÷èëàí óóñãàõ, ýëäýâ òóðøèëòûí çîëèîñ áîëãîõ áîäëîãûã òýäýíä òóëãàæ, өâөð ìîíãîë÷óóä үүíèéã үë õүëöýí òîìîîõîí áîñëîãî õýäýíòýý ãàðãàæ, ýñýðãүүöëèéí àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëñààð èðýâ.

Òóñãààð òîãòíîëûí òөëөө òóóøòàé òýìöýã÷ îéðäóóäûí óäàì òîðãóóä ìîíãîë÷óóä Øèíý õÿçãààð, Õөõ íóóð çýðýã өðãөí óóäàì íóòàãò òàðõàí àìüäàð÷ áàéíà. Ìîíãîëûí ýçýíò ãүðíèé ýðèíä áîëîí õîæóó үåä Õÿòàäûí îëîí íóòàãò ñóóðüøñàí ìîíãîë÷óóäûã íýìáýë ÁÍÕÀÓ äàõü óãñàà íýãòíүүä ìààíü 6 ñàÿ øàõàì áîëîõ àæýý.
Îðîñ, ÒÓÕÍ-ä 1 ñàÿ îð÷èì ìîíãîë÷óóä áóé þì. Òýäíèé òîìîîõîí áүëýã íü 400 ãàðóé ìÿíãàí áóðèàäóóä áèëýý. Òýä Ìîíãîëîî íýãòãýõ үçýëòýé íýðò çүòãýëòíүүäèéã òөðүүëæ, 1920-èîä îíä ýëýã íýãòíýý äàãàõ өðãөí òýìöëèéã өðíүүëæ, Õàëõàä îëíîîðîî íүүäýëëýí èðæ áàéâ. Ñòàëèíèñòóóä Áóðèàäûã õýäýí õýñýã õóâààæ, íóòãèéí õàãàñûã õүí àìòàé íü áóñàä ìóæèä өã÷, ñýõýýòíүүäèéã ïàíìîíãîëèñò õýìýýí õÿäàæ, çîí îëíûã áөөíөөð õîðîîí õàðãèñëàæ áàéñàí þì. Өíөөãèéí áóðèàäóóäûí òîî ҮII çóóíû õýìæýýíä áàéãàà íü ÿìàð õýðöãèé áîäëîãî ÿâàãäñàíûã õàðóóëíàì (ҮII çóóíààñ õîéø îðîñóóä 30 äàõèí өñ÷ýý).

200 ìÿíãà îð÷èì õàëèìàã Îðîñ, ÒÓÕÍ-ààð íýã òàðñàí áóé. ÕҮII çóóíû ýõýýð ÿçãóóðòíû çөð÷ëөөñ áîëæ òîðãóóäûí 50 ìÿíãàí өðõ Èæèë ìөðөíä î÷èæ ñóóðüøñàíû çàëãàìæëàã÷ òýä þì. Õàëèìàãóóä áàñ ë ìîíãîë÷óóäòàéãàà íýãäýõèéã õүñäýã òýìöäýã áàéñàí. Үүíä õèëýãíýñýí Ñòàëèí õàëèìàãóóäûã Ñèáèðü äàÿàð òàðààí öөëæ, íóòãèéã íü çýðãýëäýý ìóæóóäàä õóâààí өãñөí. Ýíý íü õàëèìàã÷óóäûã үëäýõ ìөðãүé óñòãàõ ãýñýí îðîëäëîãî áàéñàí þì.
Îðîñ 1914 îíä Àð Ìîíãîëîîñ Òóâàã ýðýý öýýðãүé áóëààñàí. Ìîíãîëûí òөðөөñ Òàãíà Óðèàíõàéã ýðãүүëýí өãөõèéã óäàà äàðààëàí øààðäàæ áàéñàí òóë Çөâëөëò Îðîñ Òàííó-Òóâàãèéí ÁÍÓ ãýäýã òóñãààð òîãòíîñîí óëñ áàéãóóëàãäëàà ãýõ÷èëýí õóóð÷ ìýõëýõèéã õè÷ýýæ áàéñààð 1944 îíä õàâñàðãàí íýãòãýñíýý ýöýñëýí çàðëàñàí.

ÕÕ çóóíä òóâà÷óóä 1911, 1921 îíû Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òýìöýëä îðîëöîæ, îðîñóóä òóñãààð óëñ áîëãîíî ãýõýä èõýä äóðãүéöýí íýã áóñ óäàà Àð Ìîíãîëòîé íýãäýõ áîñëîãî õөäөëãөөí өðíүүëæ áàéëàà. Өíөөãèéí òóâà÷óóä ìөí 200 ìÿíãà îð÷èì. 1864 îíä Ìàíæ óëñ Îðîñûí äàðàìòàíä àâòàæ, Ìîíãîëûí èõ õýìæýýíèé íóòãèéã íàéð òàâèí өãñөí. Òýð íóòãèéí õýñýãò 1922 îíä Îéðäûí àâòîíîìèò ìóæ áàéãóóëàãäñàí àãààä, 1948 îíä Ñòàëèí Óóëûí Àëòàéí ÀÌ õýìýýí íýðèéã íü өөð÷èëæ, óóãóóë ìîíãîë÷óóäàä îéðä õýìýýõ үãèéã öààçëàí õîðèãëîæ, îðîñ÷ëîõ, òүðýãæүүëýõ áîäëîãûã õýðýãæүүëñýí þì. Áóñäààñ äóòàõãүé õýëìýãäñýí, өөðñäèéãөө öàãààí îéðä ãýäýã 60 ìÿíãàí ìîíãîë÷óóä áөãëүү õîöðîãäìîë áàéäàëä àæ òөðæ áàéíà.

Àôãàíèñòàíä ìîíãîë÷óóäûí òîì áүëýã áóé. Èõ áàéëäàí äàãóóëëûí äàðàà ñóóðüøñàí ìîíãîë÷óóäûí óäàì þì. Õàçàð ìîíãîë÷óóä õýìýýí өөðñäèéãөө íýðëýõ òýä Õàçàðàæàò ãýõ óëñûã áàéãóóëæ ÿâæýý. Ã’үðýìãèéëýã÷äèéí óäàì, өөð үíäýñ óãñààòàé, øèèò øүòëýãòýé ãýãäýí ãàäóóðõàãäàæ, àôãàíû ýöýñ òөãñãөëãүé äàéíû õөëä íýðâýãäýæ, òүìýí çîâëîíã àìñ÷ èðñýí àæ. Øàøíû õèéðõýã÷ òàëèáàí÷óóä òýäíèé ýñðýã îíöãîé õàðãèñ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéæýý. 2 ñàÿ õàçàð ìîíãîë áàéíà ãýñýí òîîöîî áóé. Èñëàìûí øàøèíò ãýæ òýäýíä áèä ýãäүүöýõ ÿâäàëãүé þì. Áèä ÷ óíàãàí øүòëýãýý õàðèéí øàøíààð ñîëüñîí áèëýý.

Өөð óëñóóäàä ÷ îëîí ìîíãîë áóé. Îðîí áүõýíä ìîíãîë÷óóä áèé. Ñүүëèéí үåä Ã’өâ Ìîíãîë ãàäààäàä áîîë÷óóä, öàãàà÷èä ãàðãàõ òàëààð өíäөð òүâøèíä õүðëýý. Áèä òàðæ áóòðàõ òóñàì ë äîðîéòîæ ìөõíө. Õàðèí íýãäýæ íèéëáýë ñýðãýí ìàíäàíà. Өíөөäөð çýâñãèéí õү÷ýýð ìîíãîë íóòãóóäûã ÷өëөөëөõ áîëîìæ íýãýíò үãүé áîëæýý. Áүõ ýëýã íýãòíýý Ã’өâ Ìîíãîëä íүүëãýí èðүүëýõ ãàíö ë çàì үëäýýä áàéíà. Äàÿàð÷ëàë ãýäýã íü áèäíèé õóâüä äàÿí äýëõèéí ìîíãîë÷óóäàà íýãòãýõ ãýñýí óòãààð ë õýðýãæèõ ¸ñòîé. Öàã àëäàëãүé ìîíãîë÷óóäàà óðèí çàëöãààÿ!
Îðîí áүõíèé ìîíãîë÷óóä íýãäýãòүí ãýæ ÿâáààñ Òýíãýðèéí òààëàëä íèéöýæ, àóãàà èõ ýð÷ õү÷èéã õүðòýíý. ÕÕI çóóí òàðæ áóòàðñàí àëèâàà үíäýñòíèé íýãäýí íèéëýõ çóóí áîëîõ òөëөâòýé áàéíà. Ìîíãîë÷óóä үүíýýñ ààíàé õîöîðâîë үõëèéí íүãýë òýð áîëîõ áүëãýý.

Õîëãүé öàãò, ãàçàð íóòãèéã äýëõèéí õүí àìä õàðüöóóëàí òýãø õóâààíà ãýæ òîì ãүðíүүä óóëãàëàõ ìàãàäëàëòàé áàéíà. ×èíãýõýä áèä àðâàí ñàÿóëàà áîë÷èõñîí áàéâàë óëñàà õàäãàëàí ìөíõæèíө. Өíөөãèéí áàéäëààðàà өäөð õîíîãèéã àðãàöààæ áàéâààñ õî¸ð ñàÿ ìîíãîëûã Óëààíáààòàðûí íýã äүүðýãò õàø÷èõààä ë áóñäûã áóëààõààñ ñèéõãүé. Åâðåé÷үүä Ñèîí óóë ðóóãàà үõýí õàòàí òýìүүëñýýð, çóóí óëñààñ öóãëàæ Èçðàèëèà áàéãóóëñàí. Ìîíãîë÷óóä Áóðõàí Õàëäóí ðóóãàà àìüäðàëûí çîðèëãî áîëãîí çүòãýñýýð Õàìàã Ìîíãîëîî áàéãóóëàõ öàã èðëýý. Îðä îðäîîð íүүí èðæ, Òýíãýðýýñ ñî¸ðõñîí Ìîíãîë óëñàà ñýðãýýí ìàíäóóëàõ íü өíөөãèéí ìîíãîë÷óóäûí үүðýã, íýð òөðèéí үéë õýðýã, àâðàë, àç æàðãàë þì.

Ìîíãîë÷óóäûí ýíõèéí çàìààð íýãäýõ ãàíö áîëîìæ íü Ã’өâ Ìîíãîëä øèëæèí ñóóðüøèõ ÿâäàë ìөíөөñ ìөí. Àìüäðàõ óëñ ãүðíýý ñîíãîõ íü õүíèé íààä çàõûí ýðõ. Ãàäíààñ ñóóðüøèã÷èéã àâàõ íü ÷ òóõàéí óëñûí ë ìýäýõ õýðýã. Õөðø ãүðíүүä áàãà үíäýñòíèé àñóóäàë áàãàñíà ãýæ íýãäýõ áîäëîãûã áàÿñàí äýìæèõ ìàãàä..
Ñүүëèéí үåä ìàíàé өãөөìөð áàÿëàã îðä ãàçðóóäûã õàðèéíõàí õîâõ ñîðîõ òөëөâòýé áîëîîä áàéãàà. Òýãâýë òàë òàëààñ çîðèõ àõàí äүүñ óóë óóðõàéí ìýäëýã, àæèëëàõ õү÷ýýð õàíãàæ, îðãèëñîí áүòýýí áàéãóóëàëò óëñ îðîíä өðíөæ, Òýíãýðýýñ çàÿàò áóÿí õèøãèéã өөðñäөө õүðòýíý.

Ãàãöõүү Ã’өâ Ìîíãîëûí õóóëü ýðõ çүéí үíäýñ ë үãүéëýãäýæ áàéãàà áóñ óó. Ìîíãîë òóóðãàòíûã ýíõèéí çàìààð íýãòãýõ õóóëü өíөөäөð áèäýíä õýðýãòýé áàéíà. Õóóëü ãàðâàë ìîíãîë÷óóä èðýõäýý ë èðíý. Óëñ îðîí ìààíü äýëõèéí áóóðàéí íýã òóë Èçðàèëèéí ýõýí үåèéí áàéäëààð õүëýýæ àâàõààñ өөð çàìãүé. Òýãýõýä øèëæèí ñóóðüøèã÷èä öөëä ìàéõàí áàðèàä ñóóæ áàéâ. Ãýõäýý ìàéõàíòíóóä ãýõýýñ èëүү өì÷òөíүүä îëíîîð èðæ, óëñ îðíû õөãæèëä íýìýð áîëîõ íü äàìæèããүé áèëýý.

Áүõ ìîíãîë÷óóä íýãäâýýñ Òýíãýðýýñ ñóðãàñàí Òàâàí ñóìûí үëãýð áèåëëýý îëæ, áèä äèéëäýøãүé áàò áөõ, ÿëàãäàøãүé õү÷ ÷àäàëòàé áîëæ, öýíãýëèéí ìàíëàéä õүðýõ áүëãýý. Ìîíãîëûí õàìãèéí ñàéõàí ìөðөөäөë, ýðìýëçýë, òýìöýë, èðýýäүé òýð áîëîé. Ýâ íýãäýëòýé áàé ãýñýí Òýíãýðèéí çàðëèãèéã äàãàâààñ ìàíäàíà, çөð÷âөөñ ñөíөíө. Ìîíãîë÷óóäûí ýâ íýãäëèéí àóãàà õү÷ áèäýíä àãààð óñ øèã үãүéëýãäýí áóé. Òèéìýýñ Òýíãýðèéí çàðëèãàà äàãàæ, ìîíãîë÷óóäûã íýãòãýõ үçýë áîäëûã өðãөí äýýäëýãòүí. Ýâ íýãäëèéí òýìöýëä õóâü íýìðýý îðóóë. Ã’үүíèé òөëөө Òýíãýðòýý ìөðãөæ çàëáèð. ÕÕ çóóíû õàìãèéí ýìãýíýëò àðä òүìýí ìîíãîë÷óóäûíõàà òүүõèéã ìýäýæ, ìýäүүë. Äýëõèé íèéòèéã Ìîíãîëä øóäàðãà õàíääàã áîëãîõûí òөëөө ÷àðìàé.

Îðä îðäîîð íүүí èðæ, îðîí áүõíèé ìîíãîë÷óóä íýãäýæ, Áóðõàí Õàëäóí óóëàà òàõèæ, Õàìàã Ìîíãîë óëñàà áàéãóóëæ, òàâàí ñóì øèã ýâ íýãäýëòýé áîëæ, óëñ ãýðýý ñýðãýýí ìàíäóóëàõ òýð öàãèéã áèøðýí øүò, õүñýí ìөðөөä, óðèí äóóä. Ìîíãîë òóóðãàòíûã ýíõèéí çàìààð íýãòãýõ õóóëü ãàðãàõûí òөëөө äóó õîîëîéãîî өðãө. Õèëèéí ÷àíàä äàõü ýëýã íýãòíèéõýý ñî¸ëûã õүíäýòãý.