Áÿñàëãàëûí ýðäýì áîë ãàéõàìøèãòàé èõ þì. Ñýòãýëèéí õv÷ ìàø èõ áîëîõîîð äèâààæèíû îðíûã ávòýýæ, ýðëýã òàìûí îðíûã ýâäýæ ÷àäíà.Àëèâàà ávõýí öºì ýíýõvv ñýòãýëä ë áàéãàà þì” ãýæ

òºãñ ãýãýýðñýí èõ áàãø ×èí Õàé íýãýíòýý õýëñýí áèëýý. Òýðáýýð 1987 îíä Òàéáýéí Øèíüäÿíüä íîì òàéëàõäàà “Ãèìàëàéí íóðóóíä èõ îëîí áÿñàëãàã÷ ñóóæ áàéíà. Òýä íýã õî¸ðõîí æèëýýð áÿñàëãàõãvé õýäýí àðâàí æèë, çóóí æèë, ìÿíãàí æèëýýð áÿñàëãàäàã. Òýäíèé çàðèìûíõ íü íàñ àñàíãè ãàëàâòàé ÷àöóó. Òýä áèäíèé îðøèæ áàéãàà äýëõèéí áºìáºðöºã áóé áîëîõîîñ ýõëýýä îäîî áîëòîë àìüäàð÷ áàéãàà þì. Òýä õýäèéãýýð õýäýí ìÿíãà, ñàÿ æèëèéí íàñòàé áîëîâ÷ õîðèí õýä áóþó ãó÷èí íàñòàé þì øèã çàëóó õàðàãäàíà. Òýä ìàø íóóö íîìûí ¸ñ áîëîõ Àðúÿàáàëûí íîìûí öîãöûã õàìãààëæ áàéíà” ãýæ àéëäñàí þì.

Õvíèé áîëîí òvvíèé õºãæëèéí äýýä ìºí ÷àíàðûã òàíüæ ìýäñýíèé víäñýí äýýð ãví ãvíçãèé ñýòãýëãýýíèé õºãæëèéí vð ävíä äýýä áóþó Àðúÿàáàëûí áÿñàëãàë èõ ýðò áèé áîëæ, ýävãýý õvðòýë õàìãààëàãäàí óëàìæëàãäæýý. Áÿñàëãàëûí ìºí ÷àíàð ãýâýë îþóí ñàíààã àðèóñãàõ ÿâäàë þì. Îþóí ñàíàà ãýäýã íü ìèíèé îéëãîæ òîìú¸îëæ áàéãààãààð ýíåðãè þì. Ýíåðãèéã öýâýðëýíý, ýð÷èì õv÷íèé òºâøèíã äýýøëvvë¬íý, õºãævvëíý ãýñýí õî¸ð ñàíàà vväýí ãàð÷ áàéíà. Òýãýõýýð õvíèé õºãæèë ãýäýã áîë ýíåðãèéí õºãæèë þì. Yvíòýé ävéövvëýí áîäâîîñ áÿñàëãàíà ãýäýã áîë ººðèé㺺 õºãævvëíý ãýñýí vã þì.
Îëîí áÿñàëãàëûí ìºí ÷àíàð íü ýöñèéí vð ävíä ÿìàð òºâøèíä õvð÷ î÷èõ âý ãýäãýýðýý ÿëãàãäàíà. ßíç ávðèéí àðãààð áÿñàëãàæ áîëíî. Àëü ÷ áÿñàëãàë ñýòãýëèéã àðèóñãàõ, îþóíûã õºãævvëýõ çýðãýýð òîäîðõîé øàòàíä õvíèéã ººä òàòàõ íü çàéëøãvé. Ãàãöõvv àëü øàòàíä õvðòýë õºãævvëæ áîëîõ âý ãýäýã íü áÿñàëãàëûí àðãààñ, ÿìàð äýñýä õvð÷ ãýãýýðýõ âý ãýäýã íü áàãøèéí äýñýýñ õàìààðíà.

À.Ýéíøòåéíèé îíîëîîð áîë áèä õºãæëèéí ºíäºð òºâøèíä õvðñíýýð ýíýõvv ìàõàí áîäü áîëîõ ìàòåðèéã ãýðýëä, ãýðëèéã áóöààãààä ìàòåðèä õóâèðãàõ áîëîëöîîòîé áîëäîã. ×óõàìäàà ýíåðãèéí ýíýõvv õóóëèéã áèå äýýðýý õýðýãævvëñýí õvíèéã ãýãýýðñýí õví, ýíýõvv véë ÿâöûã ãýãýýðýë ãýíý. Îäîî öàãò áèä ãóðâàí õýìæýýñò ñýòãýëãýýíèé äîòîð ãóðâàí õýìæýýñò åðòºíöºä àìüäàð÷, ñýòãýæ áàéäàã. Îäîî, ºíãºðñºí, èðýýävé ãýñýí ãóðâàí öàã äýýð áèä ñýòãýí áîäîæ àæ òºðäºã ãýñýí vã. Áèäíèé àìüäðàë ÷ ýíý ãóðâàí öàãòàé øóóä õàìààðàëòàé. Õví ººðºº ýäãýýð ãóðâàí öàãèéí ávòýýãäýõvví þì. Ýíåðãèéí õóóëèéã áèå äýýðýý õýðýãævvëñýí õví ãýäýã ìààíü þó áîëîõ âý ãýâýë ýíý ãóðâàí õýìæýýñò ñýòãýëãýýíýýñ öààø íýâòðýí ãàð÷ ÷àäñàí ãýñýí vã þì. Ñàíñðûí îëîí õýìæýýñ ðvv íýâòðýýä ãàðàõààð åðòºíöèéí áóþó ôèçèê âàêóóìä îðæ áàéãàà þì. Ýíý âàêóóìä ºíãºðñºí, îäîî, èðýýävé ãóðâàí öàã íýã äîð îðøèæ áàéäàã. ßìàð ÷ ôèçèêèéí, òåðìîäèíàìèêèéí õóóëü òýíä véë÷èëäýããvé. Ávõ þì, ávõ öàã õóãàöàà íýã äîð ó÷ðààñ ávãäèéã õàðæ, ñîíñîæ, ìýäýð÷, òàíèëöàæ áîëíî. Èéì àóãàà þì ðóó îðæ áàéãàà õýðýã þì.

Èéì õýìæýýíä ººðèé㺺 õºãævvëñýí õví ë òýð àóãààä õvð÷ ÷àäíà. Òýðõvv ôèçèê âàêóóìûã ýävãýý òîðñèîí îðíûã 纺ã÷ ãýæ vçýæ áàéãàà áà èíãýñíýýð åðòºíöèéí áèåò íü öàõèëãààí ñîðîíçîí õv÷, òàòàëöëûí áóþó ãðàâèòàöèéí õv÷, àòîì áà òvvíèé áè÷èë õýñãvväèéí õîîðîíä véë÷ëýõ ñóë áà õv÷òýé õàðèëöàí véë÷ëýëèéí õv÷ ãýñýí äºðâºí õv÷íèé íºëººíä îðøèíî ãýõ vçýëä íýìýëò îðæ, ýä ávãä íýã ýõ vvñâýðòýé, òýð íü ôèçèê âàêóóìä véë÷ëýõ òàâ äàõü õv÷ áóþó òîðñèîí îðîí ãýæ vçýæ áàéíà. ̺í õèé, øèíãýí, õàòóó, ïëàçì ãýñýí áîäèñûí äºðâºí òºëºâ äýýð âàêóóì /òîðñèîí/ ãýñýí òàâ äàõü òºëºâ áàñ îðøèæ, ýäãýýð íü áèå áèåäýý õóâèðàõ áîëîìæòîé þì. Îíöãîé áóþó òîðñèîí îðíû ìàòåðè íü óõàìñàð /ñvíñ/ áîëîõûã îíîëûí ôèçèê íýãýíòýý çºâøºº¬ðººä áàéíà. Ôèçèê âàêóóìä àñàð èõ ýíåðãè àãóóëàãääàã áà 1 ñì2 ýçëýõvví äýõ íÿãòðàë íü àòîìûí öºìèéí íÿãò /1014 ã/-òàé õàðüöóóëàõàä òºñººëøãvé èõ áóþó 1095 ãðàìì ýð÷èì àãóóëàãääàãèéã òîãòîîæýý.

Òýíä õvðýõèéã äîðíî äàõèíû ãví óõààíä “õîîñîí ÷àíàðûã îíîõ” ãýæ íýðëýäýã. Ýíý òºñººëøãvé îð÷íûã ×èí Õàé áàãø òîäîðõîéëîõäîî, õýðýâ äàâõàðëàí ºìñºæ áàéãàà áèëýãò öîãöûí õóâöñàà ávãäèéã íü òàéëæ õàÿâàë ñvíñ ìààíü ívöãýðíý. Òýð våä ñvíñ ìààíü íýã õýñýã ãýðýë áîëîí õóâèðààä ívä, ÷èõ, õàìàð, õýë, áèå, ñýòãýë ãýæ vãvé áîëíî. Ýíý íü òóñ ºíäºð çýðýãò õvðñíèéã õàðóóëæ áàéãàà þì. Èéì ñvíñ õààÿàãvé îðøèíî. Äèâààæèíä áàéíà, ýðëýã òàìä áàéíà, çàìáóóëèíãèéí îðîíä ÷, Áóääàãèéí îðîíä ÷ áàéíà. Òýð våä “õîòîë çîõèëäîã÷” áîë õóâèðíà. Àðúÿàáàë áîëæ õóâèðíà” ãýæ Òàéâàíüä 1988 îíä òàéëñàí íîìîíäîî àéëäñàí áàéäàã. Ýíýõvv òºâøèíä çºâõºí áÿñàëãàëûí àðãààð ñvíñíèé õºãæ뺺ð õvð÷ áîëîõîîñ áóñ ìýäëýãýýð áîë îéðòîõ ÷ áîëîìæãvé þì. Èéíõvv äýýä áÿñàëãàëûí ýöñèéí äví íü õví ººðèé㺺 íýýæ îëîõ ÿâäàë þì áàéíà. Îþóí ñàíààíû õóâüä ÿâàãäàæ áàéãàà ávõýí íü ýíåðãèéí òºâøèíä áîëæ áàéãàà çvéë. Áÿñàëãàíà ãýäýã íü îþóí ñàíààíû õºãæëèéí véë ÿâö þì áîë öààä óòãààðàà ýíåðãèéí, óãòàà ñvíñ áóþó öºì ýíåðãèéí òºâøèíä áîëæ áàéãàà ïðîöåññ þì. Óëìààð ýíý ávõýí íýãýí çýðýã ôèçèê áèå áóþó ýñèéí òºâøèíä áîëæ áàéíà ãýñýí vã. Ýñèéí óäèðäëàãà, õºòºëáºð áîëæ áàéíà ãýñýí õýðýã.

Áèäíèé áèå 70 òðèëëèîí ýñýýñ ávòäýã. Òýð 70 òðèëëèîí àìüä áèåòèéã óäèðäàõ õºòºëáºðèéã áèä áÿñàëãàëàà𠺺ð÷ëºí õºãævvëæ áîëäîã ãýñýí vã þì. Èéì ó÷ðààñ áÿñàëãàë ãýäýã áîë ñvíñýý òºäèéãvé ôèçèê áèåèéã õºãævvëýõ õýëýõèéí àðãàãvé àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé äàäàë þì. Õvìvví áýýð çóóí çóóíààð õýðýãævvëæ èðñýí ãàéõàìøèã þì. ªä㺺 õví òºðºëõòºí äýëõèé íèéòýýðýý áÿñàëãàõ ãýæ õè÷ýýõ áîëñîí íü ÷ vvíòýé õîëáîîòîé. Áÿñàëãàë íü òóõàéí õóâü õví ººðòºº, ººðèéíõºº òºëºº îþóíû èõ õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ áàéíà ãýñýí vã þì. Ýíåðãè áîë þóíû òvðvvíä ìýäýýëëèéí vð äàãàâàð, véëäëèéí vð äví ãýæ îéëãîæ áîëíî. Ýíý ìýäýýëýë áóþó véëäýë íü áèå, õýë, ñýòãýëèéí øàëòãààíòàé.

Áèåýðýý õýí íýãýíä ÿìàð íýãýí õîõèðîë ó÷ðóóëñàí, õýí íýãíèéã õîðëîñîí áîë òýð ãýìò ýòãýýä ÿë ñîíñîæ, øîðîíä ñóóæ áàéíà. Õàðèí õýë àìààðàà, òóõàéëáàë, õýâëýë ìýäýýëëýýð, ìºí ñýòãýëýýðýý õýí íýãíèéã õîõèðîîñîí íü áîë íàðàíä òàéâàí ÿâæ áàéíà. Òýãýõýýð ýðvvãèéí õóóëèàð ávõíèéã çîõèöóóëàõûí àðãàãvé áàéõ íü. Õàðèí ýíåðãèéí õóóëü ýíý ÿâàà õèéãýýä äàðàà íàñàíä ávõíèéã çîõèöóóëàõ áà vvíèéã ìýä÷èõâýë õví ººðºº ººðèé㺺 õÿëáàðõàí óäèðä÷èõíà. Ýíåðãè õÿìðàõûí õýðýýð óëñ îðîíä ÷, õóâü õvíä ÷ çîâëîí ãàìøèã ívvðëýíý. Ìàòåðèàëëàã çvéë òàðõèíä îâîîëîîñòîé, ìàòåðèàëëàã çvéëýýð ñýòãýë íü ÷èõýýñòýé õví õààíàõûí õýí ÷ ÿëãàëãvé ýíåðãèéí õÿìðàëòàí þì. Ýíý íü ãàé òvéòãýðèéí vväèéã íýýäýã òvëõvvð þì. Ýíåðãè õÿìàð÷, áîõèðòîæ äîðîéòîõûã áóçàðòàõ ãýíý. Yvíèéã áàñ àä õîðëîë ÷ ãýäýã. Àëòíû îðäîîñ õóâü àëü ãýýä ãóäìàíä áàðõèð÷ áàéãàà÷ëàí íýã èéìýðõvv ìàòåðèàëëàã ñýòãýõvé, õvñëýí ávõýí íü øóíàë ãýý÷ îéëãîëòûí íýã õýñýã áºãººä òýð ÷èãýýðýý ñºðãvv ýíåðãèéí Ẻãíºðºë ó÷ðààñ òóõàéí óëñ îðíû òºäèéãvé äýëõèéí ýíåðãèéã õÿìðààõ, õîðëîõ àþóëòàé.

Íýã þìûã õî¸ð ººðººð õvëýýæ àâàõûã îäîîãèéíõîîð vçýë áîäîë ãýäýã. Ýíý íü ýåðãvv, ñºðãvv ýíåðãè ãýñýí vã. Ýäãýýð ýíåðãè õàðøèëäñàíààñ /vçýë áîäîë óðàëäóóëàõ ãýäýã/ çàðèìäàà óëñ îðíûã õîõèðîîäîã. Õýí õvíãvé vçýë áîäëîî ýíý ÿðèëöëàãààð îíîøëîîä vçýýðýé. Õàðèó íü çºâ ãàð÷ áàéãàà ãýäýãò èòãýýðýé. “Ñàéí ñàíààíû vçvvðò òîñ” ãýõ áóþó “ñàíàà ìóó áîë çàÿà ìóó”. Äîðíî äàõèíû ýíåðãèéí õóóëü èéì þì.

Õvìvvíèé àìüäðàë õî¸ð õýñãýýñ ávòäýã þì áàéíà ë äàà. Ýõíèéõ íü ýíý íàñíû /ìàõàí áîäèéí/, óäààõü íü äàðàà íàñíû áóþó ñvíñíèé àìüäðàë. Ýíý íàñàíäàà ýíý õî¸ð àìüäðàëààð çýðýã àìüäàð÷ áîëäãèéã ãýãýýðñýí ìÿíãà ìÿíãàí õví àìüäðàëààð íîòîëñîí çvéë òóë vvíòýé ìàðãàõ íü èëvvö þì. Ýíý òºâøèíä õvðýõèéã ãýãýýðýë ãýäýã. Ýíý áèå ìààíü õààíààñ vvñýëòýéã ìýäâýë íýëýýä þì òîäîðõîé áîëîõ íü. Ýíý àñóóëòàä òåðìîäèíàìèêèéí I õóóëèéí íýã áà ãóðàâäóãààð çààëò õàðèó õýëíý. Ýíý íü ýíåðãèéí áèåò áîëîõ õvìvví /øóóä óòãààðàà ýíåðãè/ îðãvé õîîñíîîñ áèé áîëîõãvé ãýñýí íýãävãýýð çààëò. Òýãâýë þóíààñ vvñýëòýé âý ãýõýýð “ýíåðãè íü óñòàæ vãvé áîëîõãvé /õî¸ðäóãààð çààëò, òýãýõýýð õví óñòàæ vãvé áîëîõãvé íü/ , ãàãöõvv íýã õýëáýðýýñ íºãºº õýëáýðò øèëæèíý /ãóðàâäóãààð çààëò/ ãýñíýýñ vçâýë õví ÿìàð íýã ýíåðãèýñ vvñýõ òóõàé çààëò þì /ýíý íü ýíåðãèò áóñàä àëèâàà áèåò íýã àäèë õàìààðíà/. Ýíä ÿðèãäàæ áóé ýíåðãè õèéãýýä ýíåðãèéí öºì áóþó õàìãèéí ãîë àìèí õýñãèéã ñvíñ ãýäýã.

Òýãýõýýð õvìvvíèé vvñýë ñvíñ ãýý÷ ýíåðãèòýé õîëáîîòîé áàéõ íü. Äýýðõ õóóëüä çààñàí÷ëàí õvìvví /ýíåðãè ó÷ðààñ/ óñòàæ vãvé áîëîõãvé áîëîõîîð õvìvvíèé õî¸ð äàõü àìüäðàë áàéõ áà ýíý íü ñvíñíèé àìüäðàë þì áàéíà. Ýíý íàñ äóóñàõàä ÿàõ âý, þó áîëîõ âý ãýõýýð “õýëáýðýý ººð÷èëíº” ãýñýí õóóëèéí çààëò áîëæ áàéíà. Ýíä ýíåðãè õýðõýí øèëæèõ õýëáýðèéí òóõàé ÿðèãäàæ ýõýëæ áàéíà. Ýíý øèëæèëòèéí õýëáýðèéã õvìvví áýýð ýíý íàñàíäàà õèéñýí ñàéí áóþó ìóó véëýýðýý íýãýíò øèéä÷èõñýí áàéäàã. Ñàéí véë íü ýåðãvv ýíåðãèéí óòãàä, ìóó véë íü ñºðãvv ýíåðãèéí óòãàä òóñ òóñ õàðãàëçàíà. Íàñ äóóñàõàä ñàÿ véë÷èëæ ýõýëíý. Ýíý õóóëèéí öààøäûí véë÷ëýë íü òàíû ýíý íàñàíä ÿìàð véë /ýíåðãè/ õóðààâ ãýäãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Ñàéí ñýòãýëýýð ñàéí véë õóðààæ àðâèæóóëñàí áîë ñàíàà àìàð áàéõ íü. ªíäºð äýýä òºâøíèé ýíåðãèéí äàâòàìæèíä àÿíäàà î÷èæ íèéëýõ íü. Yvíèéã äèâààæèíãèéí äýýä õýëáýðýýð îéëãîäîã. Äèâààæèí ìààíü áèäíèé äýýð îðøèí áàéãàà, õvìvvíèé õvð÷ äýýøèëæ áîëîõ òàâàí èõ åðòºíöèéã õýëíý. Ýõíèéõ íü àñóðè åðòºíö áºãººä ýíý íü 120 ãàðóé äýä åðòºíöººñ ávòäýã áàéíà.

Ýíãèéíýýð 120 ãàðóé ýíåðãèéí äîëãèîíû òºâøèí ãýæ áàãöààëæ áîëîõ þì. Ýäãýýð äîëãèîíû õýëáýëçëèéã äàâæ ãàðòàë ººðèé㺺 /ñvíñýý/ õºãævvëáýë õî¸ðäóãààð åðòºíöºä õvðíý. Ýíý íü áàñõvv îëîí äýä åðòºíö /äîëãèîí/-ººñ ávòäýã þì áàéíà. Ýíý÷ëýí öààøèõ îëîí äýñèéí åðòºíöèéã Áóðõàíû îðîí ãýíý. Õàðèí ýíý íàñàíäàà “ñàíàà ìóóò ÿâàí õàòíà” ãýã÷ õóóëèàð ÿâ÷èõâàë ýíý íàñ äóóñàõàä áàãà, áîõèð ýíåðãèéí º÷vvõýí äîëãèîíû õýëáýëçýëä òàòàãäàæ ýívvõýíä óíàõ íü ýý. Yvíèéã òàì ãýõ áºãººä 22 ìóóõàí äîëãèîíû òºâøèíòýé ãýäýã. Àíõààðóóøòàé íýã ìàø ÷óõàë çvéë ãýâýë “ýíåðãè óñòàæ vãvé áîëîõãvé” òóõàé äýýðõ õóóëèéí õî¸ðäóãààð çààëò þì. Ýíý íàñ äóóññàíû äàðàà ãóðàâäóãààð çààëòûí äàãóó ñîíãîãäîí áàéðëàõ ãàçàðòàà õî¸ðäóãààð çààëò ¸ñîîð îëîí çóó, ìÿíãàí æèë /íýãýíò óñòàæ vãvé áîëîõãvé õîéíî/ ñvíñíèé àìüäðàëààð àìüäàðíà ãýñýí vã. Òèéì áîëîõîîð ìºíõèéí äèâààæèí áóþó òàìûí òóõàé îéëãîëò áèé áîëæ, òvðvv våèéíõýí ìààíü þóã ýðõýìëýæ, þóíààñ àéæ ýìýýæ, óõàìñàðòàé àìüäàð÷ ÿâñíû ó÷èð òàéëàãäàæ áàéãàà íü ýíý.

Æèðèéí íºõöºëä õvíèé òàðõèíû äîëãèîíû äàâòàìæ áåòòà õýëáýðòýé áóþó ñåêóíäýä 17-22 äàâòàìæòàé áàéäàã íü ýíýõvv ìàòåðèàëëàã åðòºíöèéí véë òàðõèíä õóóëáàðëàãäñàíûõ þì. Ýíý íü õýðöãèé, òvðýìãèé, àìüòàí àäãóóñíû øèíæòýé, ýð÷èì õv÷ íü ñàíñðûí ýíåðãèéí äîîä òºâøèíä áàéæ îþóí óõààíû äýýä òºâøèíòýé õîëáîãäîõ ÿìàð ÷ áîëîìæãvé ãýñýí vã þì. Äóðûí íýã àãøèíä õvíèé òàðõèíä çóóí ìÿíãààñ íýã ñàÿ õèìèéí óðâàë ÿâàãäàæ áàéäàã íü ìàòåðèàëëàã åðòºíöèéí ìàòåðèàëëàã véë àæèëëàãààíû çîâëîíã ºãvvëæ áàéãàà õýðýã þì. Õvíèé ñàíñàð îãòîðãóéí äýýä îþóí óõààíòàé õîëáîî òîãòîîõ áîëîìæ íü áÿñàëãàëûí ÿâöàä òàðõèíû õýìíýë àëüôà òºâøèíä íýã ñåêóíäýä äîëîîí óäààãèéí äàâòàìæòàé, äàëàéö íü íýãýí æèãä áîëñíîîð áîëîìæ íýýãäýæ, òåòà òºâøèíä äàâòàìæ íü äºðºâ áîëòëîî áàãàñàí, äàëàéö íü îãöîì áóñ ñèíóñîèä õýëáýðèéã ävðñëýõ våä õîëáîî òîãòîîæ, äåëüòà òºâøèíä õýëáýëçëèéí äàâòàìæ áîëîí äàëàéö íü áàãàñ÷ òàðõèíû áè÷ëýãèéí ãðàôèê íü øóëóóíûã ävðñëýõ våä ávðýí õîëáîãäîíî.

Ýíý áàéäàë öààøèä ãvíçãèéðýí ëàâøðàõûã ñàìàäè àãóóëàõ áóþó ººðèé㺺 îãîîðîõ ãýíý. Ñàìàäèä îðîõûí íýã æèøýý áîë ºíººãèéí øèíæëýõ óõààíû vçñýí “ýâýðòýé òóóëàé” áîëîõ ÎÕÓ-ûí Áóðèàäûí õàìáà ëàì Èòãýë áàíäèäûí íàñ áàðñíààñ 75 æèëèéí äàðàà íèéòýä èë ãàðãà¬ñàí òvvíèé øàðèë þì. Óíòàæ áàéãàà õví øèã òvvíä võëèéí øèíæ òýìäýã îãò áàéãààãvé áàéíà. Yvíèéã ººðèé㺺 îãîîð÷ ñàìàäèä îðøèõ ãýæ íýðëýäýã áà áÿñàëãàëûí ìàø òîì vð äví þì. Áóðõíû óõàìñàðò àâòàí îðøèæ áàéãàà ävð ãýñýí vã. Óõàìñðààðàà ººðèé㺺 çàõèðàõûí vëãýð æèøýý íü ýíý þì áàéíà. Èéì áàéäàëä õví ìÿíãà ìÿíãàí æèëýýð ÷ õýâèéí îðøèõ áîëîìæèéã ýðòíèé ìýðãýä, áÿñàëãàëò ãýãýýíòívvä îëæ îëîí çóóíû òóðø õýðýãævvëñíèé íýã æèøýý íü ýíý þì. Òýãýõýýð äýëõèéãýýðýý õîøóóð÷, ó÷ðûã íü õàðààõàí òàéëæ ÷àäàõãvé ìóõàðäààä áàéãàà òýð Èòãýë õàìáà ãýý÷ íü áÿñàëãàëûí ºíäºð äýñýä õvðñýí, ñvíñíèé õºãæëèéí ºíäºð òºâøèíä õvðñýí õví áîëîõ íü ýý.

Ìýäðýëèéí véë àæèëëàãààíû ºíººãèéí ñóäàëãààíààñ vvíèé ýñðýã áàéäàë áèé áîëæ. Òóõàéëáàë, òàðõèíû öàõèëãààí áè÷ëýãèéí våä àëüôà õýì áàéõãvé áîëîõ, ýñâýë æèæèã ávëãvvä áàéäëààð ãàðàõäàà äàâòàìæ íü ýðñ öººðºõ, òåòà, äåëüòà äîëãèîíóóä òàðõèíû õýñãvväýýð òàðõìàë èëðýõ, ºíäºð àìïëèòóä /äàëàéö/-òàé áåòòà äîëãèîí ávëýã ávëãýýð èëðýõ íü òàðõèíû õvíä ºâ÷èí áàéãààã ãýð÷èëíý ãýñýí íü ýíåðãèéí õÿìðàëûã vçvvëæ áóé õýðýã áºãººä ýíä ñýòãýöèéí õvíä àðõàã õýëáýð /ãàëçóó/-ã ävðñýëñýí áàéæ áîëîõ òàëòàé. Ó÷èð íü, àëüôà õýì àëãà áîëæ, òåòà, äåëüòà äîëãèîí òàðõìàë èëðýõ ýíý våä òóõàéí ºâ÷òºí ìàòåðèàëëàã àìüäðàëààñ òàñàð÷ ººðèéí “áè”-ãýý îðõèí äýýä ìýäýýëëèéí ñàíòàé õîëáîãäñîí áàéõ ¸ñòîé. Ýíý våèéí “äýìèéðýë” íü víýí õýðýãòýý õàìãèéí víýí çºâ ìýäýýëýë áàéõ ó÷èðòàé. Õàðàìñàëòàé íü, ºâ÷òºí áýýð óõàìñðàà öààø óäèðäàõ áîëîìæ¬ãvé òóë ávõ þì vvãýýð äóóñ÷ áàéíà. Îäîî ýì¬÷èëãýýíä íü ýì, òàðèà ãýõýýñýý çºâ ìýäýýëýë ãàäíààñ îðóóëæ óäèðäàæ ãýìýýíý ñàéæðàëûã îëîõ ìàãàäëàë èõñýõ þì.

Äàðààãèéí vçýãäýë áîë õvíèé õî¸ð òàë òàðõèíû áàðóóí íü çvvíýýñýý äóòóó õºãæñºí ÿâäàë þì. ÀÍÓ-ûí èõýíõ ìóæèéí õví àìûí äóíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð õvìvvñ öàãèéíõàà 70 õóâèéã çvví òàðõè àæèëëóóëàõ çvéë, åð人 30 õóâèéã íü áàðóóí òàðõè àæèëëóóëàõ çvéëä çàðöóóëäàã àæýý. Ýíý íü ìàòåìàòèê, õýë, ëîãèê, äví øèíæèëãýý çýðãýýð õýò õººöºëäñºíèéõ ãýæ ýðäýìòýä vçñýí áºãººä áàðóóí òàë òàðõèíû véë àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ ävðñëýë, ºíãº, õºã àéçìûí ìýäðýìæ áàãà õºãæñºí áàéíà. Ïðîôåññîð Îðèñòåéí áàðóóí òºë áºìáºëãèéã çvvíèé òºâøèíä àâàà÷èõ òóðøèëòààðàà íýã òàðõè íºãººòýé㺺 íèéëýí àæèëëàõàä véëäëèéí vð äví íü òîîöîîëæ áàéñàí øèã õî¸ð äàõèí áóñ õàðèí 5-10 äàõèí íýìýãääýãèéã òîãòîîñîí áàéäàã. Ýíý vçvvëýëòèéã áÿñàëãàëààð áèé áîëãîæ áîëíî ãýñýí vã. Òàðõèíû ñóäàëãààíû ººð íýã ìýäýýãýýð õvìvví /áàñ äåëüôèí, õàëèì/-ä õîæóó vvññýí õî¸ð òàë áºìáºëãèéí äýýä áóþó óõàìñàðëàã÷, îþóíëèã øèíý òàðõè /àíàãààõûí õýëýýð òºâ äîîä òàðõèíû õýñýãò õóâèðñàí àòèðààò õàâõàã/ íü îþóíû vvðãèéã ãvéöýòãýäýã áºãººä äîîä òàðõè áóþó óõàìñðûí íºëººíä àæèëëàäàã çºí÷, ñýòãýë õºäëºëèéí õóó÷èí òàðõè íü ºäºð òóòìûí véë àæèëëàãààã óäèðäàæ, áèåèéí õýì, öóñíû äàðàëò, õèìèéí òýíöâýð, õîîë áîëîâñðóóëàëò, ñýòãýë õºäëºëèéã õÿíàæ áàéäàã. Õóâüñëûí ÿâöàä äîîä òàðõè íü äîîä òºðºëò àìüòíû õóâüä íî¸ðõîã÷ áàéäàëòàé áîëñîí ãýæ vçäýã. Õàðèí áÿñàëãàëààð äýýä áóþó óõàìñðûí òàðõè íü äîîä òàðõèà õºòëºõ áîëîìæ ávðäýõ þì.

Ýíýòõýãèéí éîã÷ Ñâàìè Ðàìà 1970 îíä Êàíçàñûí Ôîíä Ìåíèíèæåðò áîëñîí îþóí óõààíààð áèåèéã óäèðäàõ ýðäýìòäèéí òóðøèëòàä îðîëöîæ òàðõèíû äîëãèîí, àìüñãàëûí õýì, àðüñíû õàðèó véëäýë, çvðõíèé àæèëëàãàà, áèåèéí äóëààíûã õÿíàæ, öóñíû ýðãýëòýýñ çvðõýý ñàëãàæ, áèåèéí áàðóóí çvví õýñãèéí äóëààíûã ñîëüæ ººð÷èëæ vçvvëñýí þì. Òàéâàí áºãººä ãèïíîç /õàãàñ óíòàà/-ûí òºëºâ íü äýýä, äîîä òàðõèíû õîîðîíä ÷ºëººòýé õóðäàí õîëáîãäîõ áîëîìæ áèé áîëãîäîã áàéíà. Ýíý vð ävíä áÿñàëãàëààð õvðýõ áîëîìæòîé þì. Ïðîôåññîð Ðîçåíöâåéãèéíõààð õýðâýý òàðõèé㠺人æ /ìýäýýæ çºâ ºäººõ õýðýãòýé/ áàéâàë íàñíààñ vë õàìààðàí òàðõèíû òîðíû òýìòðvvëä ñýðòýí áèé áîëæ, òàðõèíû õîëáîîñûã íýìýãävvëäýã áàéíà. Áÿñàëãàëûí våä òàðõèíû öóñàí õàíãàìæ 35 õóâèàð íýìýãääýã õèéãýýä Íüþ-Éîðêèéí òåëåôîí õàðèëöààíû êîìïàíèéí àæèë÷èä ºäºðò õî¸ð óäàà 15-20 ìèíóò áÿñàëãàñíààð ávòýýìæ íü èõýññýíèéã òîãòîîñîí áàéäàã.

Àòëàíòèäèéí áîëîí òvvíýýñ ºìíºõ våèéí õvìvvñò áàéñàí ãóðàâäàã÷ ívä áóþó áèëãèéí ìýëìèé äîòîãøèëæ øèðãýõäýý òîëãîéí îðîé /çóëàé/-ãîîñ äîîø áîñîî ÷èãëýëä ãóðàâäàã÷ ìýëìèéãýýñ àðàãø õýâòýý ÷èãëýëä îãòëîëöîõ öýãò áîðãîöîé áóë÷èðõàé áîëæ òîãòñîí ãýæ çàðèì ýðäýìòýä vçäýã.
Ýíý áóë÷èðõàé íü ãýðýëä ìýäðýìòãèé ýñvväòýé áîëîõûã ñóäëàà÷èä òîãòîîñîí áºãººä ýäãýýð ìýäðýã ýñvvä íü íväíèé òîðëîãèéí àäèë õàðàõ ÷àäâàðòàé ó÷ðààñ ÷óõàìõvv ýíý ÷àäàâõèéã íü áÿñàëãàæ õºãævvëñ¬íýýð õvìvvíèé ãýðýë ìýäðýõ ÷àäàâõèéã õºãævvëýõ áàñ íýã áîëîìæ áèé áîëæ áîëîõ þì. Óã áóë÷èðõàé íü äààâàð áîëîâñðóóëàëòûã õÿíàæ, óäèðäàæ ÿâóóëàõààñ ãàäíà ñèìïàòèê ìýäðýëèéí òîãòîëöîîíä õýò à÷ààëàë vvñýõýýñ ñýðãèéëæ, öóñíû äàðàëò óíàõ, çvðõíèé õýì óäààøðàõààñ õàìãààëäàã áàéíà. Áÿñàëãàë õèéãñäèéí öóñàíä ýíýõvv áóë÷èðõàéí ÿëãàðóóëäàã äààâàð áîëîõ ìåëàòîíèí èõýñäýãèéã áàñ òîãòîîñîí. Ñýòãýöèéí ºâ÷òºíä ýíý äààâàð æèðèéí õvíèéõýýñ áàãàñäàã. Ìåëàòîíèíû ÿëãàðàëò èõñýõýä õví òàéâøèðäàã. Ãîëëàíäûí ýðäýìòýä ýíý äààâðààñ çàëóóæóóëàõ véëäýëòýé ýì õvðòýë ãàðãààä áàéãàà. Ýíý vväíýýñ áÿñàëãàë íü ýðvvëævvëýõ íºëººòýé þì. Ãýõäýý áÿñàëãàëûí ãîë àñóóäàë áîë ýðvvëæèõ ìýòèéí ôèçèê áèåèéí õvðýýíèé áàãàâòàð vð ävíä õvðýõ ÿâäàë îãò áóñ, õàðèí ñvíñíèé ýíåðãèéã õºãævvëýõ ÿâäàë þì. Ñvíñíèé õºãæëèéã õàíãàõ íü áÿñàëãàëûí õàìãèéí ãîë çîðèëãî, ãîë vð äví ìºí. Ñvíñèéã ìàòåðèàëëàã õvëýýñíýýñ íü ÷ºëººëæ ñýòãýëãýýíèé õvðýýíä õºãævvëýõ íü ñvíñíèé õýðýãöýý þì. Yvíèéã áÿñàëãàëààð õèéäýã þì áàéíà.

Åðòºíöèéí õvíèéõ ìàãàäãvé 90 ãàðóé õóâü íü øóãàìàí ñýòãýëãýý þì. Øóãàìàí ãýäýã íü îðîëò, ãàðàëò íü ìýäýãäýæ áàéíà ãýñýí vã. Áÿñàëãààä òà ýðvvëæèíý ãýõ æèøýýòýé. Ãýòýë áÿñàëãàë ìààíü ººðºº èéì íýã øóãàìàí õàìààðàëä õàðúÿàëàëãvé, îðîí çàéí ñýòãýëãýýíèé àñàð òîì véë ÿâö þì. Õàðèí õví áîëîõîîð øóãàìàí ñýòãýëãýýòýé õýðíýý øóãàìàí õàìààðëûí õàìãèéí ãîë õóóëèéã ìàðòñàí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, áèå ìàõáîäèéí áîëîí ñvíñíèé ýíåðãèéí áàéäàë íü õvìvvíèé áèå, õýë, ñýòãýëèéí véëòýé øóóä ïðîïîðöèîíàëü õàìààðàëòàéã óìàðòæýý. Ýíý íü õvíèéã õví-ðîáîò áîëãîñîí áàéíà. Òèéìäýý ÷ XIII, XXI çóóíûõàí õî¸ð ººð õvìvvñ þì. ªìíºõºä íü øóãàìàí áóñ ñýòãýëãýý àìüäðàëûí ávõ õýëáýðò òóóøòàé íýâòýðñýí áàéæ ë äýý. Ãýòýë ºíººãèéí õvíèé òàðõè, êîìïüþòåð õî¸ð õî¸óëàà êîìïüþòåð þì áàéíà. Òvðvv våèéíõ íü àðàé äýýð áàéæ. Êîìïüþòåðèéí õºãæëèéí ävíä áàãòààìæèéã íü 1 ìì çàéã 1000-ààñ îäîî 1 ñàÿ áîëòîë øàõàõ áîëîìæòîé áîëëîî. Õàðèí áèä ººðèéí êîìïüþòåð /òàðõè/-èéã èíãýæ àøèãëàâàë ñvíñíèé õºãæëèéí ºíäºð òºâøèíä õvðíý. Êîìïüþòåðò àòîìûã àòîìîîð íºõºæ áàãòààìæèéã èõýñãýæ áàéãàà áîë õvìvvíä èéì õýðýãöýý áàéõãvé, áàéãààãàà çºâ àøèãëà÷èõâàë áîë÷èõ íü òýð. Êîìïüþòåðèéí ìýäýýëëèéã íýã ÷èãëýëä íýâòðvvëýõ àñóóäëûã øèéäñýí íü õàðèí õvíýýñ äàâóó þì. Õvìvví ýíý ñóë òàëàà ººð÷èëæ àíõààðëàà øóëóóòãàæ, “áè”-ãýýñ áàãà ÷ áîëîâ ñàëæ õàãàöàæ ÷àäâàë ñóë òàëàà õàðèí ÷ äàâóó òàë áîëãîæ áîëîõ íü.

Áÿñàëãàëààñ èéì òèéì vð äví ãàðíà ãýæ øóóä õýëæ õîðõîéñóóëàõ àðãàãvé þì. Èõýíõ çvéëèéí õàðèóã áèä òºñººëæ ìýääýã øóãàìàí ñýòãýëãýýíèé véëäýëòýí þì. Ýíý íü ºíººãèéí øèíæëýõ óõààíû ãîë àðãà, èõ õîöîðñîí çvéë. Ýíý íü ºíººãèéí ávõ õºãæëèéí, òvvíèé äîòîð õvìvvíèé õºãæëèéí ÷ºäºð òóøàà þì áàéíà. Äýýä áÿñàëãàë ãýäýã íü áèëãèéí ìýëìèéã íýýõ àæèëëàãàà þì. Áóñàä àðãààð ãýãýýð÷ áîëîõ ÷ ãýãýýðëèéí äýñ äîîãóóð vëäýíý.
ªíººãèéí øèíæëýõ óõààí ávõýëäýý ìàõàí áîäèä òºâëºðñºí ó÷èð ìóõàðäñàí õýðýã. Ýíý íü ãåíèéí vvñýëòýé ôèçèê áèå, ìàõ, öóñíû ñèñòåì òºäèé þì. Òvð íàñòàé, òîðäëîãî àâàõ áîëîìæãvé ñèñòåì þì. Òèéì áîëîõîîð ãåí /óäàìøèë/-èéí êîäûã ávðýí íýýãýýä ÷, õvíèéã õóâèëààä ÷ vð ävíãvé õýâýýð áàéõ áîëíî. Èéì øàëòãààíààð ºíººäºð õví òºðºëõòºí îíîñîí ôèëîñîôèãvé, íèéãìèéí çºâ îíîë õóóëüãvé, õvíòýé õîëáîîòîé ávõýí áàéãàëèéí õóóëèàñ ãàäóóð ÿâàãäàæ, ýíý õºãèéí òîãëîîìîíäîî óëàéð÷, ìàòåðèàëëàã çvéë óðóó võýëäýí òýìvvëöãýýæ, ávð àëàëäàæ áàéãàà õýðýã. Èíãýæ ìàòåðèàëëàã åðòºíöèéí áóþó çàõ çýýëèéí õóóëèéã õvíèé íèéãìèéí õóóëü ìýòýýð àéõàâòàð òàøààðñàí õýðýã. Yvãýýð õvìvvíèé víýí òºðõ, ìºí ÷àíàð äóóñ÷ áàéãàà þì. Èíãýæ õví-ðîáîòûã õî¸ð çóóíû ºìíººñ ávòýýæýý. Òýð öàãààñ õví ñýõýë àâàõ òýíõýëãvé, ºíäðººñ øèäñýí ÷óëóó øèã äîðîéòîæ áàéíà. Yvíèéã äîðíû ñóðãààëüä “öºâvví öà㔠ãýæ íýðëýæ.

Ýíý áàéäëààñ ãàðàõ ãîë àðãà çàì íü áÿñàëãàë ãýãýýðýë, óõààðàë þì. Ìîíãîëä ãýõýä ë îþóí ñàíààíû äýýä áÿñàëãàëààð 14000 ãàðóé õví áÿñàëãàæ áàéãààãèéí 70 õóâü íü çàëóó÷óóä þì. Ýíý òîî ñvvëèéí õî¸ð æèëä áèé áîëñîí õýðýã. Yvíèé öààíà ¸ñ ñóðòàõóóíû öýâýð àðèóíûã äýýäýëñýí ãàéõàìøèãòàé ÷àíàð öîãöëîí ávðýë¬äýæ áàéãàà þì. Íààíàäàæ ë èéì áàãààñàà àðõè, òàìõè, ìàõ çýðýã áóçàð èäýýíýýñ õîë àìüäàð÷, àìüòíû àìü òàñëàõ, õóäàë õýëýõ, õóëãàé õèéõ, ñàäàð ñàìóóí ÿâàõ, õîðò áîäèñ õýðýãëýõ çýðÃ