ßðóó ñýòãýã÷  

Èëòãýõ óðëàã àëáàí õààã÷äàä áүð ÷ õýðýãòýé. Õүíýýð þì õèéëãýõ öîðûí ãàíö àðãà áàéäàã. Ýíý áîë þì õèéõ õүñëèéã íü òөðүүëýõ ÿâäàë.
Õүñëèéã íü òөðүүëýõýä óðàìøóóëæ, èòãýë õүëýýëãýæ øàãíàäàã àðãà áàéäàã. Үүíèé äîòðîîñ óðàìøóóëàõ àðãà õàìãèéí èõ үð äүíòýé. Óðàì ãýäýã óóö õóãàëàõòàé äүé栠î÷äîãèéã àëáàí õààã÷ áүð ñàíàæ ÿâáàë çîõèíî.
Áàéãóóëëàãûí àæèëëàãñàäûí 90% íü óðàì õóãàëñàí үãíýýñ áîëæ ãîìäîëòîé ñýòãýë äóíäóóð áàéãààãàà ÿðüäàã. ×èí ñýòãýëýýñýý öàãèéã íü îëæ õýëñýí үã үíý õөëñíөөñ ÷ үíýòýé. Ã’үүíýýñ ãàäíà óóëçàëò, çөâëөëãөөí, õóðàë öóãëààí óäèðäàõ, áàÿð ¸ñëîëûí àðãà õýìæýý öýíãүүí õөòëөõ õүí ãàäíààñ õàéæ ýðýõ áèø àëáàí õààã÷ áүð өөðñäөө õөãæөөæ õөòөëæ ÷àääàã áàéõ ¸ñòîé. ×àäàõ ÷àäàõäàà өíäөð òүâøèíä õèéæ ñóðñàí áàéâàë çîõèíî. Өìãөөëөã÷èä, õóóëü÷äûí өìíөө áàðèõ ãîë çýâñýã áîë èëòãýõ óðëàã. Өðíèéí øүүõèéí óðàí үã íü èëòãýõ óðëàãèéí өâөã ýöýã íü áàéñàí.  Ã•үíëýã èðãýíëýã íèãүүëñýíãүé, үëýìæ ñýòãýëèéí үíýí үã, óðàí ÿðóó үã ÷óõàìõүү ýíäýýñ ë öóóðàéòàæ áàéõ ó÷èðòàé. Õýðýãòýíä îíîîñîí ÿëûã íü óõàìñàðëàòàë íü õýëæ ÷àääàã õóóëèéíõíààðàà áèä áàõàðõàõ áîëíî.
ßðèàíû óðëàã, õàðüöààíû óõààíûã õîñëóóëàí ýçýìøýýãүé õүí áèçíåñìåí áèø. Ó÷èð íü үã ÿðèàíûõàà õү÷ýýð ë íàéäâàðòàé òүíøòýé áàéæ ÷àäíà. Өðãөí çàõ çýýëèéã íýýõ ýñýõ íü òàíû ÿðèõ õàðüöàõ õîñîëìîë ÷àäâàðààñ øàëòãààëíà. “Ìýðãýä ãàðàõ îðîí äýýæ áè÷èã”-ò èëòãýõ óðëàã áîë õàðüöààíû ñî¸ë äàõü ÷àäâàðûí øүòýí áàðèëäëàãà áөãөөä ÿðóó ñîíñãîëîíòîé ÿðèõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõ øèíæ áîëíî. Õàðüöààíû ñî¸ëûí óñàíä үíäñèéã íü äýâòýýãýýä ýãøìýë ãàçàð ìýò áîëãîîä ÿðèõ ÷àäâàðûí үðèéã öàöâààñ èëòãýõ óðëàãèéã õÿëáàð ýçýìøèæ áîëíî ãýæýý.
Ýíý áүãäýýñ үçýõýä õүí çүòãýë ñýòãýë ãàðãàæ áàéæ ýçýìøâýë çîõèõ ýðäìèéí íýã-èëòãýõ óðëàã ãàðöààãүé ìөí. Îð÷èí үåä õóäàëäàà, үéë÷èëãýý íýí өðãөææýý. Үéë÷ëүүëýã÷ýý óãòàí àâàõààñ, үäýí ÿâóóëàõ õүðòëýõ õóãàöàà òàíû àìüäðàë, õóâü çàÿàã ÷ øèéäýæ ìýäíý. ßìàð ÷ áàéñàí îðëîãî òүíøëýëèéã ÷èíü ëàâòàé øèéäíý. Õүíèéã ãàäíààñ íü, õàðàãäàõ áàéäëààñ íü ÿëãàâàðëàí õàíäàæ ë áîëîõãүé. Àâáàë àâ, áàéâàë áàé ãýñýí ñýòãýëãýý òàíûã ìóõàðëààä çîãñîõãүé, áүð õîîñðóóëíà.
Õýíèéã ÷ áîëîâ áàÿðëàí óãòàæ, áàÿðëóóëàí үäýæ áàé.
Èíãýæ ÷àäâààñ òýð ýíý óäàà þó ÷ àâààãүé, þó ÷ ÿðèàãүé ÷ íýã ë өäөð òàíààñ, çөâõөí òàíààñ ë õóäàëäàí àâ÷ çөâõөí òàíòàé òүíøëýõ ãýæ èðýõ íü ìàãàä.
Áàéíãûí үéë÷ëүүëýã÷ ãýäýã áàéíãûí íàéðñàã õàðüöàà. Þó үíýí áý? Ýíý үíýí. Íýã үéë÷ëүүëýã÷ýý àëäñàíààñ õî¸ð àæèëòàíàà õàëñàí íü äýýð. ÃŒөí үéë÷ëүүëýã÷ ñàéõàí ààøòàé, ÿëäàì áàéâààñ үéë÷ëýã÷ áàðààíûõàà үíèéã áóóëãàäàã íü õóóëü. Þó үíýí áý? Ýíý áàñ үíýí. Õî¸óëàà ÿëäàì ýëýãñýã õàðüöâààñ àâ÷, өã÷ áóé áàðààíû үíý öýíý ¸ñòîé þó ÷ áèø.
Ìýäëýã
Õүíä óñ àãààð õýðýãòýéí àäèë àìüäðàëä ìýäëýã õýðýãòýé.
Èëòãýë ÿðèàíä èíãýâýë ñàéí òýãâýë òààðíà, èéì ë áàéõ ¸ñòîé ãýñýí òîãòñîí äүðýì æîð áàéõãүé, áàéõ ÷ àðãàãүé þì. Ãýâ÷ àíõààðàë òàòñàí àìüä èëòãýë ÿðèà íü àìüäðàëä õýðýãæèõäýý çүé òîãòîëò óõàãäàõóóí áүõèé íàðèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîäîã. Íýãýíò íàðèéí òîãòîëöîîòîé áîëîõûí õóâüä өөðèéí çàð÷èì, òүүíä òàâèãäàõ øààðäëàãóóä үéë÷èëäýã.
Èëòãýõ óðàí ÷àäâàðûí үíäñýí çàð÷èì íü ìýäëýã. Ìýäëýã áîë õү÷ ìөí ãýäýã. Õү÷òýé èëòãýã÷ өөðòөө èòãýëòýé áîëäîã. Èòãýë îëñîí èëòãýã÷ õààíà ÷, õýäèéä ÷, õýíèé ÷ өìíө, ÿìàð ÷ ñýäâýýð àéõ þìãүé èëòãýæ ÷àääàã.
Àéäàñ áîë ìýäëýããүéí үð äàãàâàð. Ìýäëýãòýé õүí үã õýëæ ÿðüæ èëòãýõ ÿâäëàà өөðèéí áàÿð áàÿñãàëàí áîëãîîä çîãñîõãүé æèíõýíý àç æàðãàëàà áîëãîæ ÷àääàã. Õàðèí ýíý àç æàðãàë áîëñîí ìýäëýãèéã õààíààñ ÿàæ îëæ àâàõ âý? ßìàð øààðäëàãà òàâèãäàõ âý? õүí áүð ìýäëýãòýé õү÷òýé áàéõûã áîääîã, õүñäýã. Ãýâ÷ õүí áүðèéí ñàíàñíààð áîëäîããүé. ßàãààä? ßàãààä ãýâýë Â… áàéíãà óíøäàããүé, ìýäýõèéã õүñäýããүé, çîðèóëæ öàã ãàðãàäàããүé.
Óíø – ìýä – çîðèóä öàã ãàðãà
Þóíû өìíө ìýäëýãòýé áîëîõ äàðààõ åñөí àðãûã ýçýìø:
-    Ã‘óð. Ñóðãàëòàíä ñóó
-    Ã‘óð÷ ìýäñýíýý áèå äààæ õөãæүүë.
-    Ã“íø áàñ äàõèí óíø.
-    ÃˆÃ«Ã½Ã°ÃµÃ¨Ã© õàðàãäàõ үíýíèéã îëæ ìýä.
-    Ã€Ã­ÃµÃ Ã Ã°Ã Ã« ìýäðýìæèéí òóðøëàãàòàé áàéæ ñóð.
-    Өөð áóñàäòàé õàðèëöàõäàà ìýäëýã îëæ àâ.
-    ÃƒÃ Ã­Ã¶Ã Ã Ã°Ã Ã  áàéæ áîäîæ, ñýòãýæ үç.
-    ÃÃ³Ã±Ã¤Ã»Ã£ ñîíñîæ ìýäëýãýý íýì.
-    Ã‡Ã®Ã°Ã¨Ã³Ã¤ öàã ãàðãà.
Îþóíû äàëàé áîëñîí íîìòîé íөõөðëөõ. Õүí òөðөëõòíèé õөãæëèéí òүүõýíä íîìîîñ өөð þó үëäýæ, þó ýñ үëäñýíèéã òîîöîõîä àìàðõàí.
Åãèïåòèéí Ïèðàìèä, Õÿòàäûí öàãààí õýðýì, Ýíýòõýãèéí Òàæ Ìàõàë ãýýä åðòөíöèéí ãàéõàìøèãóóä үëäñýí íü áèé. Ýíý íü äààí÷ öөөõөí. Äîëîî ãýæ õóðóó äàðàí òîîëäîã. Òýãâýë үã, үãèéí õү÷ýýð үëäñýí ãàéõàìøèãèéã òîîëîâ÷ үë áàðíà.
Àøóã õààíû áàéãóóëñàí Ïàòàëèïóòðà õîòîîñ өíөө þó ÷ үëäñýíãүé. Õàðèí Àøóã õààíû õýëñýí үã íü үëäýæ өíөөäөð ÷ õýëýãäñýýð áàéíà. Òýãýõýýð үã ãýäýã íóðæ óíàäàããүé, óðñààä ÿâ÷èõäàããүé, õóó÷èðäàããүé, ãàë òүéìýðò øàòàæ óñòäàããүé, õàðèí ÷ óëñ үíäýñíèéõýý áàõàðõàë áîëñîí үëãýð äîìîã àìàí çîõèîë, àÿ äóó ñî¸ë óðëàãò áèåæèí ìөíõөð÷, õүìүүíèé îþóíû ìàíëàé íîì ñóäàðò øèíãýäýã àæýý.
Ìýäýýëëèéã íýã óíøààä áîëëîî ãýæ үçýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé. Øààðäëàãà õàíãàõãүé. Íîìûã àíõ óíøèõàä øèíý òàíèëòàé ó÷èðäàã. Àõèí òүүíèéã óíøèõàä õóó÷èí íөõөðòýéãýý óóëçñàí ìýò áîëäîã.
Õýä äàõèí óíøèæ, íÿãòàëæ, õóó÷èí ìýäýõ àíä íөõөðòýéãýý çөâëөëäөæ áàéõ øààðäëàãàòàé. Èíãýõ íü өíãөö ìýäëýãýýñ òîäîðõîé ìýäëýãò, òîäîðõîé ìýäëýãýýñ ãүí ìýäëýãò ýöýñò íü íөөö ìýäëýãò øèëæäýã. Óíøèõûí çýðýãöýý äýðãýäýý öààñ үçýã áýëýí áàéëãàæ çààâàë òýìäýãëýë õөòëө. Èíãýñíýýð çàéëøãүé õýðýãòýé áàðèìò, îãíîî çýðãèéã äàõèí õàéõ øààðäëàãàãүé áîëíî.
Øèíý ìýäëýãýýð îþóí óõààíàà öýëìýý.
Øèíý ìýäëýã íü èëòãýã÷ õүíä çàéëøãүé øààðäëàãàòàé. Èëòãýã÷ õүí þóíû өìíө áèå äààæ èëòãýë ìýäýýëýë áýëòãýõ õýðýãòýé. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë, òөñөë øàëãàðóóëàëòûí çөâëөãөөí çýðýãò îðîëöîæ, áóñäûã ñîíñîæ, óðàí óíøëàãà, èëòãýëèéí òýìöýýíä õү÷ýý үçýõ õýðýãòýé. Óñàíä ñýëæ ñóðàõ ãýæ áàéãàà õүí ýðýã äýýð ñóóãààä áàéâàë õýçýý ÷ ñýëæ ñóðàõãүé.
Íүäýíäýý èëýðõèé áүõíèéã ìýääýã ãýæ áүү áîä. Õàðñààð áàéæ õàðäàããүé, ñîíññîîð áàéæ ñîíñäîããүé, ìýäñýýð áàéæ ìýääýããүéãýý ìýä. Õàðàãäàõ áàéäàëä áèòãèé õóóðò. Íàð äýëõèéã òîéðîõ ìýò үçýãäýõ àòàë үíýíäýý äýëõèé òîéð÷ ýðãýäýã. Òàéâàí áàéäàëä áүү àâò, áүõ þì õөäөëãөөíèé õү÷èíä îðøèí òîãòíîäîã. Íүäýíä èë áàéãàà үíýíèéã îëîõãүé áîë äàëä áóéã ÿàõàí ìýäðýõ
Èëýðõèé õàðàãäàõ үíýíèéã îëæ ìýä
Áèå ìàõáîäü íü ìýäðýìòãèé. Õàëàõ, õөðөõ, өâäөõөө ìýääýã öî÷ðîìòãîé. Îþóí óõààíàà èéì ë ìýäðýìæ àíõààðàëòàé áîëãî. Àíõààðàë ìýäðýìæèéã ãөëèéëãөæ áîëîõãүé. Óõààíòàé õүí èëýðõèé áàéãàà áóñäûí òóðøëàãààñ ñóð÷ óõààæäàã. Óõààí ìóóòàé õүí өíãөðñөí õîéíîî өөðèéí áүòýëãүéãýýñ ñàíàà àâäàã ÷ òóðøëàãàæäàããүé.
Àíõààðàë ìýäðýìæèéí òóðøëàãàòàé áàéæ ñóð.
Өөð áóñäûí ñàéí ñààð õî¸ðûã ÿëãàäàã áàé. Òàíèõ òàíèõãүé õүìүүñòýé õàðèëöàõäàà þóã ìýäýæ áîëîõ òóõàé ÿìàãò áîä. Ñàéíûã äàãàâàë ñàðíû ãýðýë òóñäàã. Өөðò áàéõãүéãýý өðөөëөөñ ìýäýõèéã õè÷ýý. Äîëîîí ÿìààòàé àéëä ñүү áèé äîãëîí өâãөíèé õàð óõààíä ýðäýì áóé.
Өөð áóñàäòàé õàðèëöàæ ìýäëýã îëæ àâ.
Ìýäñýíýý ñàéòàð òóíãààí íÿãòàëæ áîäîõ õýðýãòýé. Èíãýõãүé ÿàãààä òýãýâ ãýäãèéã áîä. Ñàéíûã äàãàâàë íàðíû áèø ñàðíû ãýðýë ãýäãèéã áîäîæ үçñýí үү? ×óõàì þóã àâàõ, ãýýõýý øèéäýæ áàé. Íýãýíò øèéäñýí áîë àìüäðàëä õýðýãæүүëæ ñóð. Áөөí, öөөí õүíòýé ÿðèàä үç. Õýðõýí õүëýýæ àâ÷ áàéãààãààð íü өөðèéãөө äүãíýæ áîëíî. Ìýäëýãýý àìüäðàëààð áàòàëãààæóóë. Àìüäðàëààð áàòàëãààæñàí ìýäëýã õýçýý ÷ ìàðòàãääàããүé. Ìýäëýãèéíõýý õýðýýð õүíèé îþóí óõààí áîëîâñîðäîã. Áîëîâñðîõ òóñàì õүí óëàì èðãýíëýã-íèãүүëñýíãүé ñýòãýëòýé áîëæ èõèéí èõèéã õèéæ áүòýýäýã. Ãàíöààðàà áàéõäàà òөðñөí áîäëóóä үíýòýé. Ýãýë áîð áîäëóóäûí öààíà îëîí îëîí ãýðýëò ñàíààíóóä áèé.
Ãàíöààðàà áàéæ áîäîæ, ñýòãýæ үç.
Ìýäëýãòýé áàéõ íýã ãîë øààðäëàãà áóñäûã ñîíñîõ ÿâäàë. Ñàéí ñîíñîæ ÷àäàõ íü ñàéí ÿðèëöàã÷ áîëäîã òөäèéãүé ñàéí ìýäëýãòýé ãýãääýã. Õýä õýä óíøààä îéëãîîãүé çүéëýý ãàíö óäàà ñîíñîîä îéëãîõ ÿâäàë ÷ áàéäàã. Õүíýýñ ñîíñîõ íü îéëãîîãүé çүéëýý ëàâøðóóëàí ãàçàð äýýð íü ìýäýæ áîëäîã äàâóó òàëòàé. Áóñäààñ ñîíñîæ ìýäëýãýý íýì.
Öàã ãàðãà, çîðèóä öàã ãàðãà
Èëòãýã÷ õүí өөðòөө áîëîâñðîõ öàã өäөð òóòàì ãàðãàõ ¸ñòîé.
Өäөðò ÿäàæ 10-15 ìèíóò өөðèéíõөө ìýäëýã áîëîâñðîëä çààâàë öàã ãàðãà. 15 ìèíóò ãýäýã áàãà õóãàöàà áèø. Ñàðûí äàðàà 450 ìèíóò áóþó áүòýí íýã өäðөөð ìýäëýãýý äýýøëүүëñýí ãýñýí үã. Æèëä 12 өäөð 100 öàã çàðöóóëàõ íü 4 æèëä 50 өäөð áîëíî. Ýíý íü 2 æèë òóòàì ìýäëýã äýýøëүүëýõ ñàðûí äàìæàà òөãñөөä áàéíà ãýñýí үã.
Òàâ, çóðãàà, òàâü, æàðàí íàñàíäàà ñóðàõ áîë þó ÷ áèø. Êàíàäûí Òîðîíòîãèéí èõ ñóðãóóëèéã 93 íàñòàé өâãөí àìæèëòòàé òөãñ÷ ñýòãýë ñóäëàà÷èéí äèïëîìîî ãàðäàí àâ÷ýý.
Ýðäýì ìýäëýã ãýäýã íü өíäөð óóëûí îðãèë ìýò, óóëàíä àâèðàõàä áèå ÷àðìàéíà. Ýðäìèéã ñóðàõàä óõààí ÷àðìàéíà. Óóëûí îðîéä õүðâýë îð÷èí ãàçðûí үçýñãýëýíòýé áàéäàë òîäîðõîé õàðàãäàíà. Үүí ëүãýý ýðäìèéã ñóðâàë õàìàã þìíû ó÷èð ñàéõàí ìýäýãäýíý /Àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñүðýí/
Îë栠àâñàí ìýäëýã үíýí үү? ýðãýëçýýòýé þó? ãýäãèéã öààøèä ãүíçãèéðүүëýí ìýä. Îþóí óõààí íü õөãæñөí èëòãýã÷èéí ÿðèà ÿìàãò òîâ÷ òîä îíîâ÷òîé áàéäàã. Ýíãèéí áîëîîä ÿðóó ñàéõíààð ñîíñîãääîã.
Èëòãýõ óðëàãèéí үÃ¥ үåèéí îíîë÷èä ìýäëýãòýé áàéõ çàð÷èì øààðäëàãûã èëòãýõ óðëàãèéí үíäýñ áîëãîí òàâüæ èðñýí. Àéäñààñ àíãèæèð÷ èòãýëòýé áîëîõ çàì áîë ìýäëýã. Ýðäýì ìýäëýãèéíõýý õү÷ýýð ãàéõàìøèãèéã áүòýýñýí àëäàðòíóóäûã òîîëæ áàðøãүé.

Íýýëòòýé ìýòãýëöýýíèé õîëáîÁ.Ãýðýë