1984 онд Цэдэнбал Монголын тєрийн эрхээс зайлуулагдсан цаад жинхэнэ шалтгаан Эрдэнэтийн уулын баяжуулах vйлдвэрээс уг сурвалжтай юм. 1973 оноос эхэлсэн Эрдэнэт

vйлдвэр болон Эрдэнэт хотын нэлээд хэдэн жил vргэлжилсэн бvтээн байгуулалт асар хvчтэй суртал нэвтрvvлгийн дунд болсон юм. Эрдэнэт vйлдвэр ашиглалтанд орсноор монгол хvний дундач орлого 3-4 дахин нэмэгдэнэ гэсэн ухуулга хvмvvст хамгийн амархан ойлгогджээ. Vvнийг 600 тєгрєгийн цалинтай дундаж багш хоёр мянга гаруйг авдаг болно гэх мэтээр нvдэнд харагдтал тайлбарладаг байлаа. Хоёр тал тус бvр 500 сая рубль нийлvvлж тус бvр 50 хувь эзэмшихээр болсон энэхvv аварга vйлдвэрийн зардлын єєрт ноогдох хэсгийг Монгол улс ЗХУ-аас зээлэн бvтээгдэхvvнээр эргvvлж тєлєхєр тохирчээ.
1980 онд vйлдвэр бvхэлдээ ашиглалтанд орлоо. Харин Эрдэнэт Монголд дарамт болж хувирав. Vйлдвэрийн алдагдлыг тєлєхєєр улсын тєсвєєс жилд 40 сая тєгрєг гаргах боллоо. Гэрээ угаасаа “дээрмийн” шинжтэй байсан аж. Тvvхий эдийн vнэ дэлхийн зах зээлийнхтэй ямар ч уялдаагvй, тэгээд ч Монголын талаас тавьсан єр хугацаа болон хvvнд шахагдаж ашиг хvртэх тухай ямар ч яриа байхгvй, харин ч байнгын дааж давшгvй тєлбєрт оржээ. Тєлєвлєгєєний комиссын дарга Содном энэ асуудлыг 1984 оны эхээр дээш танилцуулав. Тvvнийг Гадаад худалдааны сайд Очирбат, Сайд нарын зєвлєлийн орлогч дарга Пэлжээ, Тєв хорооны эдийн засаг хариуцсан дарга Мишигдорж нар дэмжсээр Ерєнхий сайд Батмєнх, улс тєрийн товчооны Моломжамц гэсэн хамгийн дээд эгнээнд хvрч дэмжлэг хvлээлээ.


Сайд нарын зєвлєлийн орлогч дарга Майдар vvнийг єєртєє олдсон маш том боломж гэж харжээ. Тэрээр Ерєнхий сайд болохыг мєрєєддєг байсан юм. Ингээд тэрээр Филатова авгай дээр орон Цэдэнбалын эсрэг маш том нууц хуйвалдаан явагдаж байгаа ба энэ нь Монгол-Зєвлєлтийн найрамдлыг устгах эцсийн зорилготой болох тухай сvржин хов хvргэлээ. Авгайтай нийлэн Цэдэнбалыг ятган асуудлыг яаралтай нэг мєсєн шийдэхээр болжээ. Удахгvй энэ асуудлыг Тєв хороогоор хэлэлцэнэ гэж удирдагч амлав. Мэдээж энэ олон дарга нарыг хусахад тэдэнд Москвагийн дэмжлэг хэрэгтэй. Ингээд хоёр орны шинжлэх ухаан техникийн хамтын ажиллагааны комиссын нарийн бичгийн дарга буюу Майдарын єєрийнх нь гарын хvн Балбарыг Москва руу яаралтай томилжээ. Балбар Москвад ирэн Монголд аймшигт хуйвалдаан болж буйг илтгэн Эрдэнэтийг ашиггvй vйлдвэрлэл гэж vзэж байгаа “хорон санаатнуудыг” илчиллээ. Асуудал тэр дороо єндєр авч Кремлийн хамгийн дээд цэгт очив.
Кремльд цаг агаар єєр болчихсон байлаа. Хєдєєнєєс дуудагдаж ирсэн Горбачев vзэл суртал хариуцсан гол хvн болжээ. Брежневийн босгосон авилгын сvлжээг нураах ажиллагаа гаднаас нь харахад тун тайван юм шиг мєртєє эрчимтэй шургуу vргэлжилж байв. Улаанбаатараас ирж Москвагийн “доодчуудаас” дэмжлэг авсан матаас тvvнд таалагдсангvй. Тэр єєрєє 1981 онд Монголд ирж байдал ямархуу дампуу “брежневжсэнийг” нvдээр харсан тєдийгvй Монголын удирдагчийн орос эхнэр Зєвлєлтийн нэр хvндийг хэрхэн унагаж байгааг биеэр мэдэрсэн нэгэн.Нєгєєтэйгvvр Монголын удирдлагад байгаа энэ олон хvнийг зэрэг нэг амьсгаагаар тvлхэн унагана гэдэг ямар аюул учруулж болохыг ч багцаалсан хэрэг. Ингээд тvvний удирдлагаар сєрєг довтолгооны сценари боловсрогджээ.


Монголын олон удирдагчдыг биш оройд нь байгаа Цэдэнбалыг єєрийг нь зайлуулахаар тэд шийджээ. Vvнд шалтгаан хэрэгтэй байв. Тэр нь Цэдэнбалын мэдрэлтэй холбоотой євчин. Тэрээр єнє эртний юмыг маш тод санах мєртєє дєнгєж сая болсон явдлыг санахаа больчихжээ. Нэг ярьснаа олон дахин давтдагаар барахгvй нэг хvнтэй хэдхэн минутанд хэд дахин мэндлэнэ. Мэдээж тvvний євчин оросуудад саад болоогvй, улс орноо бvрэн захирч Москвад vнэнч байж чадаж байвал бусад нь бага ач холбогдолтой юм. Гэтэл дээд дарга нарыг олноор нь зэрэг унагах болсон нь хяналтаа алдаж буйн дохио, нєгєє талаас орос эхнэрийн авир талцлыг улам хурцатгаж байлаа. Эхнэрийн талаархи шvvмж улам олон болж Цэдэнбалын хамгийн ойрын vнэнч хvрээллээс бараг єдєр тутам гомдол гарах болов. Иймээс л Цэдэнбал Москвад хэрэггvй болжээ.
Халх голын 45 жилийн ойд эргэж ирж оролцоно гэсэн тооцоотойгоор Цэдэнбал 1984 оны наадмын дараа Москвад амрахаар одов. Харин тэнд очингуут нь vнэн хэрэгтээ баривчилсан юм. Амь насанд онц аюултай євчин туссан байна гэсэн онош дор нь гаргаж урт удаан эмчилгээ хэрэгтэй гэлээ. Зєвлєлтvvд энэ мэдээг Хар далайд амарч байсан Батмєнх, Моломжамц нарт мэдэгдэв. Тэд айчихлаа. Даргаасаа сална гэж тэд зvvдлээ ч vгvй байсан. Vнэндээ Филатовагийн хардаж яриад байсан шиг Монголд Цэдэнбалын эсрэг ямар ч хуйвалдаан байгаагvй. Тvvнд, ялангуяа орос эхнэрт нь дургvйцэх vзэн ядал маш их байсан боловч vvнийг илээр эсэргvvцэх хоншоортой хэн ч байгаагvй. Батмєнх, Моломжамц нар энэ мэдээг эргэж очоод нєхєддєє хэлэхээс айжээ. Иймээс тэднийг єєрснєє очиж Улс тєрийн товчоонд наадахаа хэл гэж гэдийв. Зєвлєлтvvд онош тавьсан Чазов эмчийг Улаанбаатар явуулан Улс тєрийн товчоог айлгуулжээ. Зєвлєлтvvдийн заавраар Батмєнхєєр толгойлуулсан товчооны тєлєєлєгчид эргэж Москва орон Цэдэнбалыг “хаан ширээнээсээ татгалзах” санал тавив. Филатова боож vхэх шахан тєлєєлєгчдийг элдэв хангайгаар доромжлон цамнав. Цэдэнбал Моломжамцыг энэ хуйвалдааныг зохион байгуулсан хэмээн заамдан авч зодох гэж оролджээ. Тэр хоёр єєрсдийг нь ингэж “татан буулгаж” байгаатай яагаад ч эвлэрэхгvй байлаа.

Цэдэнбалын оронд хvн олж тавь гэж зєвлєлтvvд шургуу шаардах авч Монголын удирдагчидын айдас салж єгдєггvй. Тэдэнд Цэдэнбалыг ялангуяа Филатоваг Монгол руу буцаахгvй гэсэн баталгаа хэрэгтэй байлаа. Хосууд буцаж ирвэл мань хэд хосоо шахуулна, Лоохуузын туулсан амьдралыг давтана гэдгээ сайн мэдэж байсан хэрэг. Эцэст нь КГБ-ийн дарга Чебриков тийм баталгаа єгчээ. Ингээд намын бvгд хурал хуралдуулан Цэдэнбалыг євчний учир vvрэгт ажлаас нь чєлєєлсєн тогтоол гаргаж оронд нь Батмєнхийг тавьснаа зараллаа. Тэдний хувьд энэ нь єєрсдийнх нь чадамжаас хэтэрсэн зориг зvрх байсан юм.
Цэдэнбал, Филатова нар Москвагийн тvлхvvрийг ашиглахаар хєєцєлдєж гарлаа. Тэд Монгол руу буцаахыг гуйж, Цэдэнбалыг ердєє л намын хvндэт дарга болгоё хэмээн Кремлийг царайчилж эхлэв. Зєвлєлтvvд гаргасан шийдвэр дээрээ бат зогсоно. Мань хоёр зvгээр л буцаад очиход Монголын бvх удирдагчдын шээсийг гоожуулж орвонгоор нь эргvvлж чадна гэдгийг зєвлєлтvvд дэндvv сайн мэдэж байлаа. Иймээс євчнийхєє оношийг улам чангаруулан тайлбарлана. Хожим Цэдэнбалын хvv Зоригийн хэлснээр эмнэлэгт буй євгєн дарангуйлагчийг Чазов биеийг нь улам муутган тамирдуулах тариагаар байнга тарьж байжээ.
Цэдэнбал, Филатова нар бодит байдалтай эвлэрч єгєхгvй удтад биеэ зовоосон юм. Цэдэнбалын толгойд нь 44 жил суусан МАХН-ын бvнд хурал хуралдаж эзнээ зайлуулдаг тэр єдєр буюу 1984 оны 8-р сарын 20-ий єдєр Филатова КГБ-ийн дарга Чебриковтой уулзан єєрийг нь Монгол руу буцаахыг шаардаж, харин євгєн нь гэртээ Зєвлєлтийн Коммунист намын Тєв хороонд єргєдєл бичээд сууж байлаа. “Харанхуй бvдvvлэг, бичиг vсэггvй ядуу монгол малчны хvv Юмжаагийн Цэдэнбал би... суут Лениний эх орон ЗХУ болон тvvний ленинч коммунист намд vргэлж vнэнч байсан бєгєєд эцсийн амьсгалаа хvртэл vнэнч байх болно” гэж тэрээр бичжээ. Гэсэн ч цаадуул нь энэ тангаргыг ч тоосонгvй, єргєдєлийг архивт хадгалжээ. Юутай ч Цэдэнбалыг Монгол руу яасан ч буцаасангvй.
Дєрвєн жил єнгєрч, эмгэн євгєн хоёр бодит амьдралтай нэгэнт эвлэрчээ. Монголын нам тєрийн улирлагчид ч шинэ нєхцал байдалд дасан єєрснєє улс орноо удирдаад явах болсон байна. Хутган vймvvлэгч Майдрыг тэтгэвэрт нь хєєж гаргажээ. Чухам ийм vед Цэлэнбал, Филатова нар 1988 оны намар Улаанбаатарт эргэж ирлээ. Тэр хоёртой уулзсан хvмvvс гэвэл хуучин єєрсєдєд нь vйлчилж байсан vйлчлэгч, зарц, шивэгчин нар. Монголын удирдагчдаас хэн нь ч тэднийг хvлээн авч уулзсангvй. Авгайг дагаж хуйлардаг байсан урлаг спортынхонтой Филатова уулзах гэж оролдсон авч цаадуул нь зугтаагаад олдсонгvй.
1991 оноос монголчууд Эрдэнэт vйлдвэрийн 51 хувийг эзэмших болж, бvтээгдэхvvнээ дэлхийн зах зээлийн vнээр борлуулах боллоо. 2007 оны зэсийн vнээр бодвол энэ vйлдвэр ашиглалтанд орсноосоо хойш нийтдээ 30 шахам тэрбум долларын эргэлт хийжээ. Vvний тун бага хувь нь Монголд ноогдсон юм. Гэвч гэрээ хичнээн дээрмийн шинжтэй байсан гээд Эрдэнэт нь Монгол орны хєгжилд хамгийн том бодитой тvлхэц vзvvлжээ. Энэ гэрээ хийгдээгvй, Эрдэнэт босоогvй байсан бол Монгол орон єнєєдєр тун ч “нарийхан” байх байлаа. Шулуулдаг ч бай, мєлжvvлдэг ч бай Эрдэнэтийг хєєцєлдсєєр байж босгож ирсэн нь євгєн дарангуйлагчийн хойч vедээ vлдээсэн их єв юм.