ЭХ ОРНОО ХАЙРЛАХ СЭТГЭЛ МИНЬ СЭРЭГТҮН

      Эх оронч сэтгэл, үзэл бодолтой олон хүн Монголд байсан. Одоо ч мэр сэр байгаа л байх. Түүх гэдэг өөрөө хэрэгтэйг нь олон түмэнд үлдээж хэрэггүйг нь цаг хугацаатайгаа хамт авч оддог ажээ. Дэлхийн талыг морин туурайгаараа тамгалж, тойгтойг нь сөхрүүлж, толгойтойг нь бөхийлгөж асан тэртээ 13-р зууны үйл хэргийг бид хичнээн жил нэхэн нэхэн санав. Түүгээр хооллож, түүгээр нэр төр олж, түүгээр бас өөрөө өөрийгөө гайд унагаж байсан нь түүхэнд ч, энэ цаг үед ч бэлхэн бий.

Одоогоос 20-иод жилийн өмнө бид тэр түүхийг ярих эрхгүй байлаа. Тэр ч байтугай бодох ч аргагүй байв. Ардчилал хэмээх үнэт эрдэнэ цагаан морин жилийн эмээл дээр салхи татуулан давхин ирж, олон жил үгээ хориулж, үйл хэргээ цагдуулж байсан монголчуудад эрх чөлөө хэмээх гэрэл гэгээг авчирсан. Энэ салхи дэлхий нийтийг эрт цагт хамарсан ч монголд ноёлсон социализмын хана хэрмийг нэвтэлж чадалгүй 1921 оны үед буцаж байсан билээ.

Ардчиллын буянаар бид үгээ хэлэх эрхтэй болж, өөрийн гэсэн хөрөнгөтэй болсон. Түүний хишгээр бид дэлхийн бусад улстай мөр зэрэгцэн давхих болсон юм. Энэ бол асар их баялагтай Монгол улсыг алс холын америк тив, арслангийн нутаг африк тив, хөгшин гэгддэг европт таниулсан юм. Ингэж таниулахад Их эзэн Чингис хааны минь байгуулсан гавъяа их хэрэг болсныг бид мэднэ. Тэгэх тэгэхдээ энэ омогшлыг гадаадад яваа ахан дүүс, элэг нэгтнүүд маань биеэрээ мэдэрсэн бөлгөө.

Монгол орон байгалийн асар их баялагтай гэдгийг бид өнөөдөр бүрнээ мэдэрч байна. Эх орны минь дов толгод бүхэн дороо эрдэнэс агуулаагүй ч тухайн нутаг усныхаа зон олонд хүндлэгдэн, тахигдаж байдаг нь олон.

Өгөөж буяныг нь эдэлж хэрэглэж ирсэн бидний монголчууд өдгөө цагт олзонд хэт шунаж, эх орныхоо элэг зүрхэнд нүхэлж, газар лусаа ч хайхралгүй баялгийг нь цөлмөх болжээ. Газар тариалан эрхлэлгүй, хуучин газраа атаршуулж, хүнснийхээ бүтээгдэхүүнийг гадаадаас авах болов. Бид тариалан эрхлэх талбайгүйдээ айлаас царайчилж, болсон болоогүй хүнс хэрэглэж байгаа юм биш. Харин хийе гэсэн сэтгэл, зүтгэлгүй байгаад л учир байна. Шинийг санаачлаад хийе гэхээр төр засаг нь дэмждэггүй, хийх гэж байгаа хүнээ элдвээр харддаг ийм орчинд ямар ч чадалтай эрдэмтэй хүн ажил хийх аргагүй. Бид яагаад эрдэм номтой хүмүүсээ гадаадад алдаад, тэд маань эх нутгаа элгээ бэтгэртэл санан санан харь улсад ажиллаж амьдраад байна вэ. Амьдрал гэдэг шалгуур учир. Тэд маань тэрхүү шалгуурт унаж, шавар шавхайтай хутгалдахгүйн тулд эх нутгаа орхин гадаадад явна. Эх орноо хайрладаг түүнийхээ төлөө үхэж ч чадах сэтгэлтэй хүн нь эх орноо харьд худалдан хөлжиж байгаа бусдаасаа олон байгаасай.

Эх орон газар нутгийн тухай өгүүлснийх ам дамжин уламжлагдсан эртний домгуудыг нэхэн дурдсу. Өвөг дээдэс маань эх орныхоо нэгэн уулыг үхрийн ширээр хэмжиж манжаас авч байсныг, Давст нуураа ч мөн адил уран ухаанаараа авч үлдэж байсан гээд олон домог бий. Домог дотор үнэн бий гэдэг. Худал гэхийн аргагүй үнэн байдаг. Тэр нь бидний өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн аман яриа, үлгэр домог буй за. Бурханаас хүртэл нутгаа харамласан чин зоригтнууд дэлхийд хэр олон бол оо.

      Нутаг усаа аргадан тахих нь өнгөцхөн харахад шашины зан үйл мэт байвч, энэ нь үр хүүхдүүддээ эх орноо гэсэн чин сэтгэлийг төлөвшүүлдэг ач холбогдолтой. Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын нутаг Улаан цутгалан гэж үзэсгэлэнт газар буй. Хүн бүхэн мэдэх байх аа, Орхон гол олон бээрийн газрыг эцэж цуцалгүй туулсаар энэ газар хүрхрээ болон доошилдог. Тэгвэл өвөг дээдэс маань энэ газартаа жил бүр өргөл өгдөг байсан. Энэ бол саяхны л явдал. Сайн л бол зуун жилийн өмнөх. Их гарын мөнгөн ембүүг хэдэн арваар нь өргөж тахидаг байжээ. Монголчууд тэгэхэд яадгаа алдсан баян байгаагүй. Харин ч ядуу байсан. Айл бүрт мөнгөн ембүү байгаагүй атал эх нутгаасаа тэд эд хөрөнгөө харамлаагүй. Ядуус нь хөдөлмөрлөж олсон хэдийгээ засаг ноёндоо тушааж, ноёд баячууд нь эх нутгаа гэсэн сэтгэлээр энэ газарт мөнгөн ембүүгээ харамгүй сэтгэлээр өргөдөг байсан. Цаахна нь байдаг Тэрхийн цагаан нууранд нутгийн зон олон мөн л идээ будаа, эд хөрөнгөө өргөдөг байлаа. Лус савдагаа аргадаж, эх орноо амар тайван байлгахыг хүсч, хүслээ шивнэн өргөдөг байв. Хангайнхан сарлагаа уулнаас буулгахдаа ашигладаг суран дүүгүүрийнхээ үзүүрт мөнгөн ембүүгээ уяад нуурын гүн нь шиднэ. Энэ нь эх нутгаа гэсэн эгэл ардын уламжлал байлаа. Одоо энэ үйл хэвээр байгаа эсэхэд эргэлзэж байна. Харин ч ембүүг нь авч хөлжих гэсэн гадаад, дотоодын шуналтнууд тэр газарт орж үхэн газар орныг минь бузарлаж байсан нь цөөнгүй.

      Монголчууд ийм өгөөмөр байв. Газар дэлхийнхээ үр шимийг хүртэхдээ эргээд хариу болгон ингэж тахилга өргөдөг байв. Дахин хэлэхэд тэр үед Монголчууд язартлаа таргалсан баян байгаагүй. Харин ямар ч хүний хөрөнгөнөөс илүүтэй сэтгэлтэй байсан юм шүү. Өнөөдөр бидэнд тийм л зан дутагдаж байна. Цахим тооцоолуурын машинд хэрэгтэй программыг нь суулгадаг шиг гадаадаас  тэрхүү нандин зан заншил, сэтгэлээ авчирч чадахгүй. Харин тэр нь бидний ой ухаан, уламжлал, цусанд минь нуугдмал янзтай оршиж байгаа. Түүнийгээ бүгдээрээ сэргээе. Хэн хүнгүй. Эрх мэдэл, эд хөрөнгө ч бус элэг бүтэн жаргалтай амьдрах гэсэн туйлын зорилгоо өмнөө тавиад нэгэн дуугаар дэлхийд ч ховорхон зангаа ил гаргая. Үүнийг бид хийж өлхөн чадна. Нэг нэгнээ дэмжиж, түшиж тулж чадвал эх орны минь буян заяа биднийг ивээх болно. Агуу гэгддэг Америк орны ард түмэн ч гэсэн бурханд итгэдгээ мөнгөн тэмдэгт дээрээ буулгасан байдаг. Бид харин өөрсөддөө, үнэт соёлдоо, түүх уламжлалдаа итгэж гэрэлт ирээдүйн зүг хөтлөлцөн алхах цаг нь болсон. Эх орныг минь, элэг нэгт хөх толботнуудыг минь бурхан ивээг…

      Эх орноо гэсэн сэтгэл минь сэрэгтүн.

Ц.Баянмөнх (Mongoloos)