Өнөөдөр Үндэсний эрх чөлөөний өдөр. 1911 оны энэ өдөр шашны тэргүүн YIII Богд Жавзандамба олноо ергөгдсөн Монгол Улсын хэмжээгүй эрхт хаан, шашин төрийг хослон баригч хэмээн өргөмжлөгдсөн билээ. Монгол орон 200 гаруй жилийн турш ноёрхож байсан. Манжийн дарлалаас ангижирсан Үндэсний эрх чөлөөний үр дүнд ийнхүү Богд хаант Монгол Улсаа зарласан билээ. Тиймдээ ч манай ихэнх эрдэмтэн, судлаачид энэ өдрийг Тусгаар тогтнолын өдөр байх ёстой гэж үздэг. Өнөөдөр Үндэсний эрх чөлөөний 97 жилийн ойн өдөр ийнхүү тохиож байна.

Тэржил Далай лам Монголд ирэх болов оо. Үйлийн үртэйгээрээ өнөө “тоймч” Дашзэвэг “Энэ бол Монгол Улсын Засгийн газартай ямар ч хамаагүй, зөвхөн сүсэгтэн олны урилгаар Гандантэгчинлэн хийдээс зохион байгуулсан айлчлал юм шүү” гэж дэлхийн олон нийтэд хаяглан байж оройжингоо зурагтаар ярив. Дэлхийн олон нийт мань эрийг юу л гэж тоогоо аж, гол нь Улаанбаатар дахь Орос, Хятадын элчингүүдэд зориулж дарга нар маань Дашзэвгийгээ цагаан хоолой болгоо биз. Маргаашаас нь Оросууд “гэмтлийн улмаас” эрчим хүчний импортоо хязгаарлаж, хятадууд “тодорхойгүй шалтгаанаар” Эрээн боомтыг Далай ламын айлчлалын үеэр хэд хоног хаасан юм. Дараахан нь ОХУ-ын ЭСЯ-нд болсон хэвлэлийн бага хурлын үеэр манай нэг сэтгүүлч Монголын сүсэгтнүүдийн урилгаар ирж явсан Далай ламыг Москвагийн Шереметьево дахь олон улсын нисэх буудлын хүлээлгийн транзит зааланд удаан цагаар хүлээлгэсний учрыг Ноён элчин сайдаас лавлажээ.
Молотовыг эс тооцвол Монгол руу Оросууд олигтой дипломат томилж ажиллуулсан нь бараг үгүй тул огцорсон намын ажилтан-элчин сайдын амнаас унасан хариулт ч эзнийхээ болон эзнийг нь томилсон орны ёс зүйн төвшинг илэрхийлж байв.

“Хэн нэгэн өвгөн ламыг манай улс онцгойлон үзэх шаардлагагүй учраас Далай лам хэмээх тэр хүн бусад зорчигчийн адил хүлээсэн байх. Далай ламд ОХУ виз олгоогүй тул дундын транзит бүсэд дараагийн онгоцоо хүлээх нь зүй. Тэгээд ч тэр салан тусгаарлагч үзэлтэй эрхмийг бид Чечений террористуудаас хол дээр хүн гэж үзэхгүй байна.”

Уламжлалт буддын шашинтай улсад суугаа Элчин сайд саяхан олж авсан шүтэн бишрэх эрх чөлөөнийх нь бэлгэдэл болсон амьд бурхныг “өвгөн лам” хэмээгээд зогсохгүй алуурчин зандалчидтай зүйрлэж орхих нь тэр. Хамгийн гол нь одоо моод болсон үгээр хэлбэл түүний хэлэх гэсэн гол мессеж нь “Юун дураараа юм!” гэсэн далд санаанд зангидагдаж байлаа. Гэвч энэ мэтийн дарамт заналхийллийг үл тоон Монголын сүсэгтнүүд XIV Далай ламыг Монгол Улсын хилээр түүнээс хойш хоёронтоо нэвтрүүлж чадсан юм. 2006 онд Далай ламыг Монголд айлчлан ирэхэд Оросын бурхан шашинтны төвийн тэргүүн Чойдоржи Будаев “Оросын буддистууд, түүний дотор монгол хэлтэн ард түмнүүдийн хувьд Монгол Улс бол өвөг дээдсийн маань өлгий болсон элгэн дотно орон. Ядаж энэ шалтгаанаар авч үзсэн ч Далай багшийн Улаанбаатарт хийх айлчлал бол агуу үйл хэрэг. Оросын буддын шашинт бүс нутгийнханд энэ бол маш том баяр” хэмээн хэвлэлд мэдэгдсэн билээ.
Хэнээс ч үл асуун өөрийн хэргийг шийдэх болсон тусгаар тогтнолын маань нэгэн үр шим энэ. Эрээний төмсийг Гусинозерскийн цахилгаанаар чанаж иддэг нь үнэн боловч энэ л улсын минь улаан хөхөөр алагласан далбаа НҮБ-ын байранд, олимпийн наадмын танхимд, олон улсын нисэх хөлгийн бөөрөн дээр МОНГОЛ гэж тусгаар улс байдгийг тунхаглан сануулж байдаг юм. Бээжингийн олон улсын радиогийн монгол хэлний редакцийн нэвтрүүлэгч Цэцэн хэмээх хөгшин Монгол Улсын нийслэлийн тухай “Тэр бол дэлхийд байхгүй монгол хот, монгол нийслэл” гэж тодорхойлсон байж билээ. Утаа униартайгаа, энхэл донхол замтайгаа, хогтойгоо, Жанрайсигтэйгээ, цэлгэрхэн тев талбайтайгаа, Богд уул, Зайсантайгаа, ууртай, уужуу, баян, ядуу оршин суугчидтайгаа монгол хот, монгол нийслэл бол Улаанбаатар мөнөөсөө мөн. Улаанбаатар бол зөвхөн Монгол Улсын нийслэл төдийгүй дэлхийн өнцөг булан бүр дэх мянга мянган монгол угсаатнуудын оюун санааны нийслэл, төв цэг, ариун газар нь Жүүд нарт Иэрүсалим, муслим шашинтнуудад Мекка, төвдүүдэд Лхас ямар үнэтэй байдагтай адил өөрийгөө Монгол, ядаж Монголтой ямар нэгэн цусан сэжмээр холбоотой гэж боддог хүн бүрт Улаанбаатар бол Иэрүсалим, Мөкка, Лхас нь юм. Хэнтийн уулсын баруун үзүүрийн төгсгөлд орших Улаанбаатар хотоос холдох тусам төв рүү тэмүүлэх энэ хүч улам нэмэгддэг. “Дэлхийн монгол айл” баримтат киноны зураг авалтаар Каспиас Шар тэнгис, Түвдийн өндөрлөгөөс Афганы уулс хүртэл явж байхдаа үүнийг илүү ихээр ойлголоо. Амьдралдаа ядаж нэг удаа өвөг дээдсийнхээ өлгий нутагт хөл тавьж үзсэн байх нь халимаг хүн бүрийн үүрэг байх ёстой гэж Халимагийн Засгийн газрын тэргүүн хэлж байна. Монгол Улсад дандаа бидэн шиг монгол хүмүүс амьдардаг гэж үнэн үү хэмээн Хөх нуурын дээд монголчууд итгэж ядан асууж байна. Найман зууны дараа бид элгэн нутагтаа эргэж харимаар байна гэж хавчлага хядлагын доорх Афганистаны хазара монголчууд бэтгэрч байна. Монголчууд маань Хятадаас эмээлгүйгээр Далай багшийг эх орондоо урьж авчирдаг гэж Оросын буддистуудын тэргүүн, буриад ламтан атаархаж байна, Үргэлж салхи сэвширч байдаг сэрүүн толгойн өвөрт ясаа тавих сан гэж Энэтхэгийн далайн эрэгт өвгөн монгол лам мөрөөдөж байна. Харин голомтоо сахиж, туурга тусгаар тугаа түшиж яваа Монголын монголчууд бид дэлхийгээр тарсан монголчууддаа яаж ханддаг вэ? Мөрдлөг мөшгилгийн доор оршин байсаар байгаа Өвөр Монголын Ардын нам хэмээх байгууллагын интернэтэд тавьсан нэгэн баримт бичгийг саяхан олж үзэв. “Монгол Улсад хандах Өвөр Монголын Ардын намын байр суурь” гэсэн гарчигтай юм. Түүхийн дутуу мэдлэг, ухвар мөчид шалтгаанаас болоод Монгол Улсын “зарим цөөн хүмүүс” Өвөр монгол ахан дүүсээ “хужаа” гэх зэргээр цоллодог ч үүнд гомдож явдаггүйгээ тус мэдэгдэлд илэрхийлээд ингэж үргэлжлүүлжээ:

“Монгол Улс зөвхөн Халх Монголчуудын эх орон төдий биш бас бүх Монголчуудын эх орон , дэлхийн Монгол туургатны хүсэн тэмүүлдэг Монгол Эх орон! Монгол хүн болж төрсний учир, бидэнд өөр сонголт байхгүй, учир нь бидний зүрх сэтгэл, оюун ухаан, амьсгаа бүр маань Монгол руу гагцхүү эрх чөлөөт, тусгаар тогтносон Монгол эх орон руу тэмүүлнэ, зовхөн Монгол Улс руу…Мэдээж, өнөөгийн Монгол Улс хөгжлөөрөө АНУ, Япон, Баруун Европын улстай зүйрлэхийн аргагүй. Газар зүйн байршил, түүхийн болон орчин үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан Монгол Улс бүх монголчуудын хүссэнчлэн түргэн хөгжиж чадахгүй л байна, зарим талаар хоцронгуй хэвээр. Хэдий ийм байгаа ч эрх чөлөөт тусгаар тогтносон Монгол Улс гүрнүүдтэй эрх тэгш харьцаж Чингис хааны маань байгуулсан “Монгол” хэмээх яруу алдарт нэрийг дэлхийд дуурсгаж байна, мандуулж байна. Дэлхийн бүх монголчууд Монгол Улсын ард түмнээр бахархана. Чин сэтгэлээсээ та бүхэнд баярлалаа гэж хэлж байна. Монгол Улсын ард түмэн бол Өвөрмонголчууд бидний, дэлхийн бүх Монголчуудын ахан дүүс мөн. Бид та нараараа бахархаж явна. Халх Монголчууд ахан дүүс минь ээ, бид та нартаа хайртай шүү.”

Эмгэг эх оронч үзлээрээ гайхуулж, “жинхэнэ” ба “эрлийз, хурлийз” монголчуудыг ангилан тогтоогч болсон эрхмүүдэд эдгээр үнэн сэтгэлийн үгс илүү хамаатай байж мэднэ. Монгол хүн, монголчууд гэх ойлголтыг арай өргөн хүрээнд авч үзэх ухаан тэдэнд дутаж байна. Найман зууны тэртээх эзэнт гүрний хязгаараар аялвал муслим, күнз, шинто, хинду, үнэн алдартан, бумбын шашинтай хүмүүс өөрсдийгөө омог бардмаар Монгол хэмээн нотлон байхтай та таарах болно. Бас энүүхэнд хилийн соёмбот баганын цаахна “Би монгол биш. Тусдаа өөр үндэстэн” гэж өөрийгөө тодорхойлох “Монгол”-ыг ч харж болно. Хаана аж төрдөг, ямар үгээр хэлд орсон, хэний харьяат паспорт өвөртөлдгөөс үл хамааран “Би монгол хүн” гэж өөрийгөө ухамсарлан ойлгож байгаа хүн бүхэн монгол гэдгийг ялангуяа Улаанбаатар нийслэлтэй “их монголчууд” бид ойлгон зөвшөөрөх цаг болжээ. Бурхан биднийг Хангай, Говийн завсарт төрүүлснээр илүү аз таарсан байж магадгүй болохоос эх үндсээ гэсэн сэтгэлээр тэд биднээс дутахгүй. Агаар хангалттай байхад хэн ч агаар дутагдахыг мэдэхгүй, мэдэрдэггүй. Түүнтэй адил төрсөн гэр өссөн орчиндоо агаар дутаж, амьсгал давчдахын бэрхийг, цөөнх байхын зовлонг монголын монголчууд бид азаар амталж мэдэхгүй явна. Монголын гаднах монголчуудын автономи буюу өөртөө засах эрх ч хязгаарлагдах болсны жишээ нь 2005 онд Уст Ордын Буриадын автономит тойргийг татан буулгаж Эрхүү мужид уусган нэпггэсэн явдал болсон юм. Тэр үеийн Ерөнхийлөгч В.Путинд Буриадын залуусын төлөөлөл дараах захидлыг илгээсэн ч Кремлийн үзэгний үзүүр буриад монголчуудын хувь заяаг өөреөр шийдсэн билээ.

“Сибирийн уугуул ард түмнүүдийн хамгийн өнөр олуулаа нь болох Буриадын ард түмний залуу үеийн төлөөлөгчид Танд хандаж байна. Уст Ордын Буриадын автономит тойргийг Эрхүү мужид нэгтгэх болсонтой холбоотойгоор сүүүлийн үед үүссэн нөхцөл байдал бидний санааг ихэд зовоох боллоо. Буриадын ард түмэн буриад тойргууд үүссэн эмгэнэлт түүхийг сайн санадаг юм. 1937 онд Буриад-Монголын бүгд найрамдах улсаас Уст Орд, Агийн автономит тойрог, Ольхон зэрэг районуудыг хүчээр салгасан билээ. Бүгд Найрамдах Улсыг хэрчин хуваахдаа буриадын ард түмнийг асар олноор хэлмэгдүүлэн хороосон.
Албан хүчээр хуваагдан тусгаарлагдсан буриадын ард түмний төлөөлөл болсон бид ОХУ-ын Үндсэн хуулийн баталгаа болсон Танд хандан нэгдсэн Буриад республикийн хил хязгаарын дотор аж төрөх ард түмний маань эрхийг хамгаалж өгөхийг хүсч гарын үсгээ зурлаа.”

Бээжин, Москва руу илгээх ийм захидлын доор гарын үсгээ зурах шаардлага үгүй нь бидний анзаардаггүй хувь заяа юм. Баасан гуайг чанга дуугарахад орой нь бүх сувгаар үзүүлдэг нь бидний эрх чөлөө, Бадар-Ууган, Дагвадорж, Түвшинбаярын амжилтыг “Манай” гэж хүн бүр өөртөө хамаатуулах нь бидний бахархал юм. Цэцэрлэгийн бяцхан жаалууд “Дархан манай тусгаар улс….” гэж дуулалдах нь бидний тусгаар тогтнол юм. 1511,1921, 1932, 1945, 1961, 1991 оны монголчуудын хүслийн үргэлжлэл, мөрөөдлийн биелэл энэ.

Мархаахүүгийн БУЯНБАДРАХ