Бичлэгийн тоо 497

Монголын нууц товчоо

Уншсан 107127 vote 0 2008.08.25 17:38:31

Монголын нууц товчоо

Гарчиг

  1. УДИРТГАЛ
  2. ТЭМYЖИНИЙ УГ ГАРАЛ БА БАГА НАСНЫ YЕ
  3. ЧИНГИСИЙН ИДЭР НАС
  4. МЭРГЭДИЙГ СЄНЄЄСЄН БА ТЭМYЖИНД ЧИНГИС ХААН ЦОЛ ЄРГЄМЖИЛСЄН НЬ
  5. ЖАМУХА БА ТАЙЧУУДТАЙ ТЭМЦСЭН НЬ
  6. ТАТААРЫГ СЄНЄЄСЄН БА ВАН ХАНТАЙ ЭВДЭРСЭН НЬ
  7. ХЭРЭЙД УЛСЫН МЄХСЄН НЬ
  8. ВАН ХАН СЄНЄСЄН НЬ
  9. ХYЧYЛYГИЙН ДУТААСАН БА ЖАМУХЫН ДАРАГДСАН НЬ
  10. ШАДАР ХИШИГТЭН ЦЭРГИЙГ БАЙГУУЛСАН НЬ
  11. УЙГУР БА ОЙН ИРГЭДИЙГ ЭЗЭЛСЭН НЬ
  12. ХЯТАД, ТАНГУД, САРТАУЛ, БАГДАД БА ОРОСЫГ ЭЗЭЛСЭН НЬ
  13. АРВАН ХОЁРДУГААР БYЛЭГ

Судлаачид номын тухай

  • Х.Пэрлээ, Нууц товчоонд гардаг газар усны зарим нэрийг хайж олсон нь : Улаанбаатар. 1958.;
  • Х.Пэрлээ, Монголын тvvхэн нутгийн зарим уул усыг сурвалжилсан нь. БНМАУ-ын ШУА-ийн мэдээ. № 3, 1962

Д. Майдар, Т. Майдар. Каменная колонна Ид Аваргын балгас. Монголын эртний тvvх соёлын зарим асуудал . Улаанбаатар. 1972, х.151-156
УДИРТГАЛ
Хvн тєрєлхтний соёл нь бичиг, зохиолтой гvн холбогдолтой. Аливаа vндэстний аж ахуй ба соёлын хєгжилт нь ургамал мэт єсєж ирэхэд тvvний ишийн хумьсан товч дэлгэж, уран зохиолын цэцгийг нээнэ. Їндэстэн бvрд ийм уран зохиолын анхны цэцэг, дурсгалт бичиг байна.

Орост Х зууны vед зохиогдсон "Игорын Хорооны vг" гэдэг сайхан зохиол бий. Гvржид XII зууны vед Шота Руставелийн зохиосон "Барсан хэвнэгт баатар" гэдэг шvлэглэсэн зохиол бий. Францад "Роландын дуулал" гэдэг их Карл хааны байлдааны тvvхийг авч бичсэн зохиол бий. Грект "Илиада, Одиссей" гэдэг хэдэн мянган жилийн урьд зохиогдсон сайхан vлгэр бий.

Тэрчлэн манай монгол vндэстний анхны тvvхт дурсгалын зохиол бол Монголын нууц товчоо гэдэг зохиол мєн. Нууц товчоог олон vндэстний эртний уран зохиолын нэрт дурсгалын бичгvvдтэй зэрэгцvvлэн тавьж жишээлэн хэлэлцэж болно. Тэр эрт холын цагт монголын ард тvмний дотор уран vгийг холбож, тvvхт их явдлыг найруулан бичих цэцэн билэгтэй, гэгээн боловсролтой хvмvvс байсан байна. Нууц товчоог зохиосон хvний нэр байхгvй бєгєєд нууц товчооны дэвтрийн тоо хуваарь тодорхойгvй. 15 буюу 12 дэвтэр болж хуваарилагдах боловч 1908 онд хятадын нэг эрдэмтэн Ей Дэ-хуй оршил бичиж гаргасан Юань улсын vеийн дармал Нууц товчооны эхэд 12 дэвтэр байна. Энэ нь чухам vнэн хуваарь нь мєн болоод тэргvvн арван дэвтэр нь урьд зохиогдсон ба дараа нэмсэн нь хоёр дэвтэр болно. Энэ нэмэлт хоёр дэвтэрт Єгэдэй хааны vеийн явдлыг бичсэн ба нєгєє уул зохиол арван дэвтэрт Монголын анхны гарлаас аваад Чингис хааны эцэс хvртэл болсон явдлуудыг тоочжээ. Бvлгvvдийг жагсаавал:

• Тэмvжиний уг гарал ба бага насны vе
• Чингисийн идэр нас
• Мэргэдийг сєнєєсєн ба Тэмvжиний Чингис хаан цол єргємжлєгдсєн нь
• Жамуха ба тайчуудтай тэмцсэн нь
• Татаарыг сєнєєсєн ба Ван хантай эвдэрсэн нь
• Хэрэйд улсын мєхсєн нь
• Ван хан сєнєсєн нь
• Хvчvлvгийн зугтаасан ба Жамухын дарагдсан нь
• Шадар хишигтэн цэргийг байгуулсан нь
• Уйгур ба ойн иргэдийг эзэлсэн нь
• Хятад, Тангуд, Сартаул, Багдад ба Оросыг эзэлсэн нь
• Чингисийн нас барсан ба Єгєдэйн хаан болсон нь

Эдгээр тоочсон бvлгээс vзвэл Чингисийн vеийн зєвхєн тvvх мэт боловч vнэндээ тийм биш, ардын аман vлгэрийн дээр vндэслэсэн бєгєєд тэр цагийн ардын дуу, цэцэг vг, шvлэглэлийг єргєнєєр гаргажээ. Бvлэг бvрд хорь гучин шvлэг байна. Хvний яриа ба хэлvvлсэн vгс их тєлєв шvлэг байна. Энэ зохиолд эртний монголын хэлний аялгуу ба vг холбох найруулах хийгээд шvлэглэсэн ба vргэлжилсэн зохиолын жишээ бvрэн гарчээ.

Нууц товчоо бол XIII зууны vед Монголын их улс мандах цагт Монгол орны дотор болсон явдлуудыг чухам vнэнээр гаргаж бичсэн учраас тvvхийн хосгvй баримт бичиг болжээ. Энэ зохиолд Монголын дотор болсон явдлыг дэлгэрэнгvй гаргах бєгєєд Монголын цэрэг гадагш довтолж байлдсан тухай тєдий л дэлгэрэнгvй гарахгvй. Гэвч Монголын цэрэг баруун зvг довтолж байлдсан явдлыг тэр цагийн Иран улсын их сайд эрдэмтэн Рашид Эддиний зохиосон Монголын тvvх нєхєж єгнє. Рашид Эддин, энэ тvvхийг ХIV зууны vед, монгол сайд Болод чансан ба бусад хэдэн монгол хvнтэй хамтарч, Ираны монгол хааны номын санд байсан олон монгол номыг хэрэглэж байгаад зохиосон байна. Мєн Монгол, Хятадын холбогдолтой тvvхт явдлууд Нууц товчооны дотор товч гарах боловч энэ тухай Хятадын тvvхч нар их л дэлгэрэнгvйгээр бичсэн тул нєхєгдєж ирнэ. Юань улсын мєхсєний дараа Хятадын Мин улсын vед Монголын тvvх, Юань ши гэдэг их судрыг зохиосон ба єєр ч олон зvйлийн Монголын тvvхийн бичиг хятад хэл дээр бий.

Нууц товчоог монгол хvн, монгол нутагт зохиосон тул гадаадын тvvхч нарын зохиолоос онц ялгавартай, чухал холбогдолтой болно. Нууц товчоо гэдэг зохиолын тухай Оросын эрдэмтэн Владимирцов "Монголын нийгмийн байгуулал" гэдэг номын 6 дугаар нvvрт бичсэн нь: "Дундад зууны vед нэг ч vндэстэн, Монголын адилаар тvvхч нарын анхаарлыг татсангvй гэж хэлж болох бол бас Нууц товчооны адилаар жинхэнэ амьдралыг тодорхой дvрслэн vзvvлсэн дурсгалт бичгийг нэг ч нvvдэлчин vндэстэн vлдээсэнгvй гэдгийг тэмдэглэвэл зохино" гэжээ.

Энэ зохиол бол Монголын тvvхийн хосгvй баримт болохоос гадна монгол ардын оюуны чадварыг гэрчилсэн гайхамшигт уран зохиол мєн. Нууц товчоог XIII зууны vед зохиогдсон ганц яруу зохиол гэж vзэж болохгvй. Жишээлж хэлбэл, халцгай цєлд ганц єндєр нарс ургадаггvй, єндєр нарс их ойн дунд, єндєр нам олон нарсны зэргэлдээ ургадаг биш vv. Тэрчлэн єндєр сайхан нарс мэт сvндэрлэсэн Нууц товчоо гэдэг зохиол бол тэр урьд цагт байсан яруу сайхан олон зохиолын нэг нь мєн гэж бодож болно. Бусад олон зохиол нь яасан бэ гэж асуувал гээгдэж, цагийн урсгалд элэгдэж сvйджээ гэж хариулж болно. Манай нvvдэлчин монголчуудад юм хадгалах тохитой байсан сав байхгvй ба олон удаа дайн байлдааны хєлд орж байсан учраас ном бичгээ хялбархан vрэгдvvлдэг байжээ. Хэдийгээр монголын ард тvмний тvvхт цагийн дотор бvтээсэн уран бvтээлийн vнэт зvйлийн vлэмж хэсэг нь харамсалтайгаар vрэгдсэн боловч хуучин vеэс Нууц товчоо, Гэсэр, Жангар гэдэг гурван сайхан зохиол соёлын єв болж vлдсэн байна.

Нууц товчоо ба Жангар, Гэсэр гурвыг монголын хуучин зохиолын гурван оргил гэвэл зохино. Эдгээрт монголчуудын аж амьдрал ба сэтгэл хvсэл бvрэн илрэн гарчээ. Баруун Монголд боловсорсон Жангарын тууж гэдэг арван хэдэн бvлэг vлгэрт ардын жаргалант аж амдралыг хvсэх санал тодорхой гарчээ. Гэсэрийн туужид дарлагч анги ноёд лам нарыг эсэргvvцэх ардын санал илэрхий vзэгдэв. Монголын Нууц товчоонд хоорондоо ямагт тэмцэлдэгч тєрлийн ба феодалын бутархай жижиг аймгуудыг эсэргvvцэж тєвлєн нэгдсэн улс байгуулах хvсэл тодорчээ. Тєрєл овгийн байгуулалтаас феодалын нийгэмд шилжих ба жижиг бутархай феодалын ёсноос тєвлєсєн улс болох явдал нь тvvхийн шатын талаар нэг алхам урагш дэвшсэн хэрэг мєн.

Нууц товчоонд Чингисийн тєвлєрсєн улсыг байгуулж, монгол vндэстнийг нэгтгэн захирсан явдлыг сайшаан магтахаас гадна, Чингисийн догшин бурангуй талыг бас нуусангvй. Чухам тэр цагийн олны байдлыг нvдний ємнє ил харах мэт тодорхойгоор бичсэн байна. Тэр цагийн Монгол оронд нэгдсэн улс байсангvй, олон жижиг язгууртан ноёд хэсэг хэсэг аймаг, отгийг тэргvvлээд хоорондоо ямагт хямралдан тэмцэлдэнэ. Харилцан алалцах дээрэмдэлцэх явдал ерийн заншил болсон байжээ.

Нууц товчооны дотор тэр цагийн Монголын байдлыг бичсэн нь:

"Одтой тэнгэр орчиж
Олон улс байлдаж
Орондоо унтах завгvй
Олзлон булаалдаж байв.
Хєрст дэлхий хєрвєж
Хєвчин улс хямралдаж
Хєнжилдєє унтах завгvй
Хєнєєлдєн тэмцэж байв" гэжээ.
(Нууц товчооны 254 дvгээр зvйл)

Ийм эв найргvй, шуудайд хийсэн олон эвэр мэт чиг чигээрээ толгойгоо мэдэж тэмцсэн Монголын олон овог аймгийг нэгтгэж нэг улс гэр болгож бvтээсэн боломжтой явдлыг Нууц товчооны дотор магтаж бичнэ. Дараа нь Чингис хаан тэргvvтэй Монголын язгууртан гадагш єнгєлзєж, зэргэлдээ суугаа тэр цагийн соёлжсон улсуудыг сvйтгэсэн хэрцгий явдлыг єгvvлжээ.

Чингис хаан ба тvvний єрлєгvvдийн хэрцгий тvрэмгий байдлыг Нууц товчоонд бичсэн нь:

"Ширмэн тємєр магнайтай
Шивээ хурц хэлтэй
Ган тємєр зvрхтэй
Гадас цvvцэн хошуутай
Галзуу дєрвєн нохой
Тvмэн амьтныг хядахаар
Тємєр гинжээс мултарч
Шууд барьж идэхээр
Шунахай шvлсээ
Савируулж айсуй,
Шvvдрээр унд хийж
Шvлсээр хоол хийж
Салхиар унаа хийж
Саадгаар нєхєр хийж явдаг
Зэв, Хубилай тэргvvтэй
Зэлмэ, Сvбэдэй дараатай
Тэр дєрвєн ноход
Тэмvvлэн хvрч ирэв" гэжээ.

Энэ Нууц товчоо гэдэг зохиол бол тэр цагийн Монголын сайн саармаг хоёр талыг хэтэрхий сайшаан магтахгvй, хэтэрхий далдлан нуухгvй чухам vнэнээр нь уран сайхан хэлээр бичсэн эрхэм єв зохиол юм. Шинэ Монголын хувьсгалт соёлыг байгуулахад монгол ардын хэдэн зуун жилд туурвисан єв соёлыг эзэмшихгvй бол бvтэхгvй. Ардын єв соёлын боломжтой талыг ашиглан авч хэрэглэх нь одоогийн бидний чухал vvргийн нэг мєн. Одоо монгол ард олны урьдын бvтээсэн, байгуулсан гавьяа зvтгэлийг бvрэн шинжлэн vзэж, монгол ардын утга зохиолыг хєгжvvлэхийн тулд шилдэг зохиолыг ашиглан хэрэглэх зорилгыг тавих vvнд, юуны ємнє Монгол ардын тvvх зохиолын дурсгалт бичиг Нууц товчоог анхааран vзнэ.

Энэ зохиолын хуучин монгол vсгээр бичигдсэн эх одоо хvртэл олдоогvй. Гагцхvv хятад vсгээр монгол хэл дээр бичигдсэн эх, хятад газраас олджээ. Анх хятад vсгээр бичигдсэн буюу уйгар монгол vсгээр бичигдсэн алин болох нь тодорхойгvй. XIII зууны vед монголчууд хятад vсгийг хэрэглэж байсан мэдээ байх тул энэ зохиолыг шууд хятад vсгээр монгол хэл дээр зохиосон байж болох ба эсвэл анх уйгар монгол vсгээр бичигдээд хожим хятад vсгээр сийрvvлж бичсэн нь олдсон ба харин монгол vсгээр зохиогдсон анхны эх нь алдагдсан байж болно. Юу ч болтугай уул монгол эх мєн гэж лав баримталмаар бичиг байхгvй тул хятад vсгийн эхийг гол болговол зохино.

Нууц товчоотой холбогдол бvхий хоёр ном монгол хэл дээр урьд хэвлэгджээ. Нэг нь Чингисийн Цэдэг гэдэг ном, нєгєє нь Алтан товч гэдэг ном юм. Чингисийн Цэдэгийг тус Хvрээлэнгээс сvйтгэлийг гаргаж Бэйжингийн монгол хэвлэлээр 1925 онд хэвлvvлсэн ба нєгєє Алтан товчийг 1937 онд Улаанбаатар хотноо хоёр дэвтэр болгон хэвлэжээ. Чингисийн Цэдэгт Нууц товчооноос авсан бага сага зvйлvvд бий ба нєгєє Алтан товч нь бараг Нууц товчооны хуулбар билээ. Дунд ба эцсээс баахан орхигдуулжээ. Энэ Алтан товчийг урьд Судар бичгийн хvрээлэнгийн дарга байсан Жамъян гуай, хуучин Сан бэйсийн хошууны юншиебv овгийн нэг тайжаас олж иржээ. Нууц товчоо 282 зvйл болохоос энэ Алтан товчид 233 зvйл нь байна. Гагцхvv энэ хэвлэгдсэн Алтан товчид vг vсгийг буруугаар ойлгож єєрчилсєн ба хуулахад ташаарсан зvйл нэлээд байна. Бас Шар тууж, Алтан товч, Эрдэнийн эрих зэргийн нэртэй монгол тvvхvvдэд Нууц товчооноос авсан бололтой хэсэг хэсэг зvйлvvд байх боловч тэр бvрийг энд тоочихгvй. Гагцхvv vvнийг баримт болгож хянавал, Монголын хуучин тvvхч, зохиолч нарын гарт Нууц товчооны уйгур монгол vсгээр бичсэн эх байсан бололтой гэж хэлж болно.

"Их Юань улсын Чингис тайзу хааны улс аймгийг авсан цэргийн товчооны он жил, сар єдрийн бидvvн хураангуйн ойлбор тэмдэглэлийн дэвтэр" гэдэг нэртэй юм 1945 онд Євєр Монголоос олдов.

Тvvний дотор Монголын тvvхийн арван гурван тулгар бичгийг тэмдэглэсэн нь:

"1. Тvвдээс орчуулж авсан Чадагчийн эрхт цадиг.
2. Чадагчийн цадиг
3. Залуусын хурим
4. Хєх судар
5. Чингисийн шастир
6. Юаны тєв их судар
7. Язгуурын тvvх
8. Алтан vрстний товч
9. Да Юаны Чин Си бичиг
10. Саган сэцний сэтгэлийн цэнгэл
11. Алтан урагтны дєт тvvх
12. Богд Чингисийн сул тууж
13. Ган му судар
Энэ 13 болно" гэжээ.

Їvний дотор дурдсан Хєх судар, Чингисийн шастир, Язгуурын тvvх, Алтан vрстний товч, Алтан урагтны дєт тvvх, Богд Чингисийн сул тууж зэрэг ном Нууц товчоотой холбогдолтой байж мэднэ.

Нууц товчооны хятад vсгийн эх Европт мэдэгдсээр нэг зуу шахам жил болов. Оросын эрдэмтэн Кафаров, Бэйжинд суух цагт хятад хэл бичигт сайтар суралцаж, хятад олон судраас чухлы нь сонирхон vзэж судалсаар, Монголын нууц тvvх гэдгийг Манжийн Богд хааны номын сангаас нэг танил эрдэмтнээр сэмхэн авахуулан, зєвхєн хятад орчуулгаас орос хэлэн дээр дам орчуулаад 1866 онд нийтэлснээс хойш олон газрын эрдэмтний vзэх судлах замыг нээсэн ба дараа нь монгол vгийг орос vсгээр сийрvvлэн бичиж монгол vг тус бvрийн дор орос орчуулгыг хятадаас авч хадаад шинжилгээний хамт нийтлэхээр завдан байтал далайн аянд vхсэн билээ. Тvvний туурвисан дэвтэр нь Зєвлєлт Улсын Шинжлэх Ухааны Академийн харъяа Дорно дахиныг шинжлэх газарт бичмэл зvйлийн санд хадгалагдан байгаа бєгєєд найрамдлын дотор фото татуулж, манай Шинжлэх ухааны Хvрээлэнд ирvvлсэн нь одоогийн бидний орчуулах ажилд тулгуур болж их тус болов.

Энэ Кафаров бол єєрєє хятадач болохоос биш, монголч биш тул єєрийн vvсгэн явуулж байсан орчуулга ба хятад эхийн бодитыг нь єєрийн танил залуу монголч Позднеевт єгсєн байжээ. Позднеев нь шvvмжлэлийг 1883 онд тусгаар бяцхан дэвтрээр зарласан ба дараа нь 1897 оны хэрд Монголын утга зохиолын тvvх гэж нэрийдэж нэг дэвтэр гаргахдаа хавсралт болгож, Нууц товчооны эхний 96 зvйлийг чулуун бараар орос монгол vсгээр бичиж нийтэлсэн байна.

Бас энэ зохиолыг судлах явдалд нэг онц амжилт гарсан нь Зєвлєлт улсын эрдэмтэн Козин, уул зохиолыг арван таван жил шинжлэн судалсаар 1941 онд Нууц товчооны эх ба орос хэл дээр хєрвvvлсэн орчуулгыг судлалын хамт нэг дэвтэр болгож хэвлэсэн байна.

Нууц товчооны эхний гурван бvлгийг орчуулсны хойно бид, Козины хэвлvvлсэн Нууц товчооны эх орчуулга нэг дэвтрийг олж аваад уг зохиолыг орчуулахад иш баримт болгож хэрэглэв. Франц улсын нэр єндєр болсон хятадач Пелльо 1913 оноос эхлэн энэ тvvхийг шинжлэн, сонирхолтой сэдвvvдийг хэсэг хэсгээр нийтэлсээр сvvлийн vест бусад холбогдох бичгvvдтэй чацуулан vзэж гvн боловсруулан, зургаан бvлгийн орчуулгыг бvрэн эхийн хамтаар нэгэнт нийтэлсэн байна.

Германы Хэниш гэдэг хятадач, мєн тvvхийг шинжилгээ vйлдэж, хэдэн зvйлийг 1931 онд нийтэлсэн ба Хятадын эрдэмтэн Ей Дэ-хуйн 1908 онд хэвлvvлсэн ганцхан эхийг баримталж латин vсгээр сийрvvлэн бичиж, мєн тvvхэнд орсон vгний толийн хамтаар хэвлэн нийтэлжээ. Дундуд улсад бол харин ч манай сонирхон бvхий тvvхийг их эрт бєгєєд Юань улсын мєхсєний дараа, Мин улсын Хун v хааны vед олж, 1382 онд хятад хэлэн дээр Жан Юан-зи, Маш-их хоёр орчуулсан гэж Кафаров, хятад тvvхээс иш татаж мэдээлнэ. Нууц товчоог дэлхий дахины эрдэмтэн ба ялангуяа Зєвлєлт улсын эрдэмтэн нар их хvчин гаргаж судлан шинжилж, орчуулан хэвлvvлж байгаа vvнд, манай Монгол газар олны уншихад зориулж хэвлэсэн нь одоо хvртэл vгvй. Тэр ч байтугай, монгол vсгээр буулгаж бичсэн олигтой эх байхгvй. Гагцхvv байгаа нь Цэнд гvнгийн орчуулсан эх, Шинжлэх ухааны Хvрээлэнд хадгалагдаж байна. Автономитын vед гvн Цэнд, Хятадын эрдэмтэн Ей Дэ-хуйн хэвлvvлсэн эхийг баримталж монгол vсгээр сийрvvлэн бичсэн ба монгол хэл дээр орчуулсан ажээ. Цэнд гvнгийн сийрvvлэг орчуулга хоёр алин ч зєвхєн сонирхон vзэгчдийн туурвил тєдий боловч одоо хэр ондоо монгол vсгээр бичсэн эх байхгvй тул тvvнийг хянаж vзээд хэвлэе гэж шийдвэрлэсэн. Гэтэл уул сийрvvлэг нь Зєвлєлт Улсын Академид бий ба нєгєє орчуулга нь бидний гарт байвч нягт бус бєгєєд маш товч байна. Нууц товчоонд хэдэн зуун шvлэг байх атал энэ орчуулгад нэг ч шvлэг байхгvй, уг шvлгийн заримыг vргэлжилсэн зохиол болгосон ба ихэнхийг зvгээр орхижээ. Одоо цагт эрдэмтэн Кафаров, Хэниш, Козин нарын судлал ба сийрvvлгийг бид гартаа барьж байгаад Цэнд гvнгийн хагас ба нягт биш орчуулгыг хэвлэхэд сэтгэл тvвдэхгvй тул бид, монгол vсгээр сийрvvлэг ба орчуулгыг хийхээр шийдсэн билээ.

Нууц товчоог хуучин монгол хэлнээс одоогийн монгол хэлээр орчуулан бичихэд хэрэглэсэн бичгvvдийг тоочвол:

• Козины хэвлvvлсэн Нууц товчооны эх ба орос хэлэнд орчуулсан дэвтэр: С.А.Козин, Сокровенное сказание, том 1, 1941.

• Лувсанданзангийн зохиосон бичмэл Алтан товч.

• Кафаровын хийсэн Нууц товчооны сийрvvлэг ба хадмал орчуулга (фото зураг).

• Мєн Кафаровын, хятад хэлнээс орос хэлэнд орчуулсан бичиг: Архимандрит Палладий (Кафаров), Старинное Монгольское сказание о Чингис хане.

• Хэнишийн 1935-1939 онд хэвлvvлсэн Нууц товчооны сийрvvлэг ба толь.

• Рашид Эддиний зохиосон Монголын тvvх: Березиний орос хэлэн дээр орчуулсан дэвтэр

• Хятад хэлнээс монгол хэлэн дээр Баргын Цэнд гvнгийн орчуулсан Нууц товчооны эх бичмэл хоёр дэвтэр.

• Чингисийн Цэдэг, Алтан товч, Монголын олон зvйлийн тvvх, толь бичиг, Позднеевын Нууц товчооны хагас сийрvvлэг, Алтан-Очирын Нууц товчооны сийрvvлэг, Хэнишийн Нууц товчооны хагас орчуулга, Владимирцовын зохиосон "Монголын нийгмийн байгуулалт" зэрэг олон номыг харшуулан хэрэглэжээ.

Эдгээр номыг гол баримт болгож, Нууц товчооны хялбар ойлгогдохгvй vг бvрд тайлбар зvvж, хуучин монгол хэлээр нь хуучин монгол vсгээр сийрvvлэн бичээд, дараа нь мєн сийрvvлгээ баримталж, одоогийн монгол хvнд ойлгогдохгvй болсон vг єгvvлбэрийг ойлгомжтой vг єгvvлбэрээр сольж найруулан, одоогийн монгол бичгийн хэлбээр орчуулан бичив. Долоон зуун жилийн урьдах монгол хэл бол одоогийн монгол хэлнээс нэлээд єєр тул хуучин хэлээр хэвлэвэл цєєн тєдий сэхээтэн хvн vзэхээс биш, олон нийтэд ойлгогдохгvй болно. Ийм тул сэхээтэнд зориулан Нууц товчооны жинхэнэ эхийг хэвлэхийн урьд монголын олон сонирхон уншигчдад танилцуулах зорилгыг тавьж утгыг алдахгvй, зохиолын хэл найруулгын онцгой шинжийг гээгдvvлэхгvйг гол болгож бичсэн энэ орчуулгыг урьдаар хэвлэв.

Долоон зуун жилийн урьд энэ зохиол анх зохиогдох vедээ уншигчдад аль зэрэг уран сайхан сонирхолтой байсан бол мєн одоо цагт монголын уншигчдад тэр зэрэг уран сонирхолтой болгож vзэхийг чармайсан билээ. Орчулагч миний бие, монгол ардын аман зохиолоор хvмvvжиж, аман зохиолыг дууриан шvлэг бичиж оролддог тул Нууц товчоог орчуулах ба ялангуяа тvvний шvлгийг орчуулахад vнэн зvрхнээс сэтгэл хєдєлж, чухам тохиромжтой сайхан vvрэг гэж оролдож гvйцэтгэв.

Монгол хэлнээс монгол хэлэнд орчуулах гэдэг vг баахан хачин санагдаж мэднэ. Гэвч бидний бvтээсэн ажил нь чухам орчуулгын чанартай байсан. Жишээлбэл, уг зохиолын 156 дугаар зvйлд єгvvлсэн нь: "Мєнхv дайсу сэтхижv оорчаг болжу ябужуу, эдоэ яу хvрvрэ ирэжvv. Ину мэтvси чиунтур vлибэ. Яа Яусаарамуй. Нидуну эчинэ хэдхvн гэв. Тєдvйхv мохориулба. Їvнийг орчуулбал: "Хорт сэтгэл агуулж ганцаар тэнэсээр энд юунд ирэв? Тэр мэт этгээдийг хэдийнээ тэнхлэгт чацуулж хядсан биш vv. Юунаас буцна. Нvднээс далд болго гэсэнд тvvнийг даруй алав".

Гадаадын эрдэмтний судлал тайлбар орчуулгыг гол болгосон боловч зарим зvйлийг нягтлан vзэж нэлээд vг єгvvлбэрийн тайлбар утгыг єєрсдийн vзэмжээр бичсэн билээ. Жишээлбэл: Уг эхийн 79 дvгээр зvйлд ийм vгс бий: "Тэдvй атала, тайчуд-ун Таргудай-Хирилтуг тургауд-иян удуритчу, "Хоругад гоожижуу, шилvгэд шибэрижvv!" хээн ирээжvv". Їvний дотроос Хирилтугийн хэлсэн vгийг эрдэмтэн нар янз бvрээр тайлбарлан хэлнэ. Лувсанданзангийн Алтан товчийн дотор энэ vгийг "хулхад, хучичи, шилvгэн шибэрчихv ирэжvхvй" гэж бичжээ. Эдгээр хулхад хучичи, шилvгэн шибэрчихv гэдэг vгсийг Хирилтугийн хамт ирсэн дєрвєн хvний нэр буюу Хирилтугийн ирсэн газрын нэр мэт болгосон нь даруй ташаарсан хэрэг болно. Уг утга нь Тайчууд нар Тэмvжин ба Єэлvн эхийг хаяж нvvснээс хойш хэдэн он єнгєрч, Тэмvжин нар нэлээд тэнхэрсэн тул гэдрэг довтлохоор ирэхдээ хэлсэн vг билээ. Иймийн тул Тэмvжин нарыг хэнхрэв гэсэн утгатай vг байх хэрэгтэй. Їvнийг Цэнд гvнгийн орчуулсан нь: "Тvvнээс тайчуудын Хирилтуг нар vгvvлэлдрvvн, уул орхисон Тэмvжиний эх хєвvvд эдvгээ нисэх шувууны дэгдээхий мэт жигvvр єд єсжээ. Гєрєєсний зулзага мэт шvд, хумс ургажээ хэмээн нєхдєє авч иржээ". Кафаровын орчуулга мєн ийм байх тул хятад орчуулга дээр лав ийм утгатай байсан бизээ.

Бид дээрх орчуулгуудыг алиныг ч зєвшєєрєхгvй орхиж, єєрсдийн саналаар орчуулсан нь: "Чингэж байтал, тайчуудын Таргудай-Хирилтуг шадар нєхдєє дагуулж "Хурганы vс гуужив. Тєлєгний бие тєлжив хэмээн довтлоор ирэв: "Їс", "Бие" гэдэг vгийг нэмэлт тайлбар болгож оруулсан ба хуругад, шилvгэд гэдэг vгийг хургууд, тєлгvvд гэсэн vг гэж санана. Шилvгэ гэж одоогийн зарим нутгийн ярианы хэлэнд хоёр настай хонийг хэлнэ.

Бас 105 дугаар зvйл дэх Тэмvжиний Жамухад хэлvvлсэн vгийг уг эх ба Цэнд гvнгийн орчуулгыг бидний орчуулгын хамт жагсаавал:

Уг эхэд байгаа нь:

"Гурван мэргэд-тэ ирэжv
Єрє-бэн hєгтєрхv болдагдаа би.
Єнэр нигэн тан бусуд-у бида?
Єсvл-иен хэр єсvхvн?
Эбvр-иен hэндvлдээ би.
hэлигэнv уруг бусуд-у бида?
hачи-иян хэр hачилахун бида?

Цэнд гvнгийн орчуулсан нь:

"Эм хvvхдээ Мэргидэд булаагдсан учрыг хэлж бид уулаас нэг угсааны хvн, энэ зэрэг єшєє хорыг яахин хариулах вэ?

Бидний орчуулсан нь:

"Єст Мэргид ирж
Єрий минь євтгєв
Єврий минь хоослов.
Ємєг тvшиг болох
Єнєр тєрлийн та нар
Єшєєг авч єгнє vv.
Элэг зvрх минь
Эмтэрч байна.
Элгэн садан та нар
Энэ єшєєг авч єг"

Бид Нууц товчооны хятад vсгээс дам латин ба орос vсгээр сийрvvлсэн бичгvvдийг баримталж орчуулахдаа бас Лувсанданзангийн Алтан товч, Рашид Эддиний зохиосон Монголын тvvх зэргээс уг эхэд vгvй боловч баймаар зvйлvvдийг бага сага нєхєж оруулсан зvйл бий. Жишээ болгож Нууц товчооны 86 дугаар зvйлийг Алтан товчтой зэрэгцvvлэн vзэж бичсэнээ vзvvлбэл: "Гуравдугаар єдєр, [дєнгєт хvн хаа холдох билээ? А.то] "Тvvнийг манайхан нуусан биз. Євєр зуураа айлуудыг нэгжье" гэж айл бvрийг нэгжсээр Сорхон-шарынд ирж гэр тэрэг ба исэр (ор)-ийн дор хvртэл нэгжээд хойд унгаст тэргэнд очиж амсар дахь унгасыг таталж, Тэмvжиний хєлд хvрвэл Сорхон-шар єгvvлрvvн: "Ийм халуун цагт унгасан дотор амьд хvн яахан байна? [Сэтгэлээ ханатал эр, А.то] гэвэл нэгжvvлийн хvмvvс бууж одов" гэжээ.

Энэ зvйлийн дотор "дєнгєт хvн хаа холдох билээ? Сэтгэлээ ханатал эр" гэдэг энэ хоёр єгvvлбэр vнэхээр байвал зохимоор єгvvлбэр тул Лувсанданзангийн Алтан товчоос авч, Нууц товчооны эхэд нєхєж оруулсан билээ. Санавал хятад vсгээр монгол хэл дээр бичигдсэн Нууц товчооны эх бол Нууц товчооны анх зохиогдсон эх биш, дам уламжлан хуулсан эх мєн биз. Лувсанданзангийн Алтан товчид бас Нууц товчооноос хуулж авсан єдий тєдий зvйл бийг дээр дурдсан билээ. Рашид Эддинд бас Нууц товчооны нэг эх байсан бололтой.

Нууц товчооны хятад vсгийн эхийг эдгээр тvvх бичгvvдтэй нийлvvлэн vзэж, чухам баймаар зvйлvvдийг нєхєж оруулах нь зvйтэй хэрэг гэж бид бодож, тийнхvv нэлээд vг єгvvлбэрийг нєхєж бичсэн билээ. Ингэхдээ нэмсэн vг єгvvлбэр бvрийг дєрвєлжин хаалтад хийгээд дараа нь ямар номоос авснаа тэмдэглэв. Номыг тэмдэглэхдээ номын нэрийг товчилж Лувсанданзангийн Алтан товчийг "А.то" гэж хураасан ба Чингисийн Цэдэгийг "Чи.цэ" гэж хурааж тэмдэглэв. Рашид Эддинийг хэвээр тэмдэглэснээс гадна, орчуулагчийн нэмсэн vгийг бас дєрвєлжин хаалтад хийж, тайлбарласан vгээ дvгрэг хаалтад хийв. Иймийн тул дєрвєлжин хаалт доторх vгийг нэмсэн vг гэж, дvгрэг хаалт доторхыг тайлбарласан vг гэж мэдэх хэрэгтэй.

Тєгсгєлд нь Нууц товчоог зохиоход Монголын нийслэл байсан Хєдєє арал, Долоон болдог, Ауруг хэмээх гурван газрын тухай цєєн vгээр тайлбарлаж єгvvлэхийг хvсэж байна.

Монголын нутаг ой, тал, говь гурван бvсэд хуваагдана. Мал аж ахуйд тал хээрийн бvс vлэмжхэн рольтой байдаг. Ой модоор бvрхэгдсэн уулархаг бvсээс тал хээрийн бvс уруу шургаж орсон уулнууд бол орчин тойрны тал хээрийн ам газраас илvv чийг тунадастай байдаг учраас євс бэлчээр сайтай байдаг. Ийм хээрийн уулнууд бол тал хээр газрын євс бэлчээрийн чухал нєєц болдог юм. Хэрлэний Баян-Улаан уул бол чухамхан тийм уулын нэг болно. Энэ уул дэлхийн 109-р уртраг ба 47,5 єргєрєгт оршино. Энэ уул бол євс усаар маш элбэг, малын бэлчээр гойд сайн учраас хавьойрын олон ардын их євєлжєє газар болно. Ялангуяа зуд болоход энэ уул айл малаар дvvрэн болдог. 1945 оны зудад хавь ойрын тав арван сумын ардууд энэ ууланд ирж євєлжихийг бид нvдээр vзсэн бєгєєд энэ ууланд ирсэн ардын мал бараг vхээгvй, харин цас шуурганд саатаж энэ ууланд ирж чадаагvй ардын мал vлэмжхэн турж vхсэн билээ.

Хэрлэн бол Хэнтийгээс гарч баруун урагш урсаад зvvн тийш эргэсний доторх нэг их тохойд энэ уул орших бєгєєд энэ уулын зvvн сугаар Цэнхэрийн гол (урьдын Сэнхvр горхон) урсаж урагш явсаар Хэрлэнд нийлэх тул тэр уулыг нэгэн их арлын хэлбэртэй болгоно. Ийм учраас Нууц товчоог зохиосон эртний Хєдєє арал гэдэг газар бол энэ Баян уул мєн бололтой юм.

Нууц товчооны эцсийн 282-р зvйлд уг зохиолыг хэдийд, хаана бичсэн тухай тодорхой мэдээ байдаг. Энэ зvйлийг энд сийрvvлье: "Их хуралдаа хурж хулгана жил хуран сард Хэрлэний Хєдєє аралын Долоон болдог Шилгэнцэг хоёрын завсар ордос бууж бvхvй бичиж дуусав" гэжээ. Энэ дурдсан хулгана жил бол 1240 он мєн болохыг эрдэмтэн мэргэд нэгэнт олж тогтоосон юм. Харин Хэрлэний Хєдєє арал хаана байгааг эрдэмтэд тодорхой олж тогтоож чадаагvй байсан юм. Хэрлэний Хєдєє арал гэдэг бол одоогийн Баян-Улаан уул мєн болов уу гэдэг миний саналыг тvvхч Х.Пэрлээ хэдэн єгvvллийг бичсэн байна.

1951 онд миний бие Хэрлэний Баян-Улаан ууланд очиж хєндлєн гулд явж газар нутгийн байдалтай танилцсан билээ. Баян-Улаан бол хааш хаашаа 70-80 орчим километр ой модтой єндєр сайхан уул юм. Їvнийг одоо Хар тал гэж нэрлэдэг. Хэрлэн мєрний зvvн салаа Хар ус буюу Єргєн ус гэдэг гол Долоодын єврєєр зvvн урагш урсаж гучаад километр яваад Хэрлэнд нийлэх бєгєєд энэ хоёр голын хооронд єргєн арал байна. Баян-Улааны Хар талд Тосон, Замагт нуур, Цагаан нуур, Хєдєє нуур зэргийн хэдэн нуур бий.

Баян-Улааны баруун урд vзvvрт Хэрлэн уруу шургаж орсон долоон жижигхэн толгой байна. Энэ долоон толгойг одоо нутгийн ардууд Долоод гэж нэрлэж байна. Долоодыг бид Нууц товчоо бичигдсэн Хэрлэний Хєдєє аралын Долоон болдог мєн гэж бодож байна.

Эдгээр долоон толгойн нэр нь:

1. Дєрвєлжин
2. Сvvл
3. Их улаан толгой
4. Бага улаан толгой
5. Олон овоо
6. Тахилгат
7. Гацаа

Одоо Аварга тосон гэдэг нэрийн тухай єгvvлье. Тосон гэдэг жижиг нуур бол эртнээс одоо хvртэл ард олны рашаан болгон хэрэглэсээр ирсэн минерал давслаг нуур юм. Одоо жил бvр 8-р сарын vед Тосонд олон гэр майхан барьж хvмvvс энэ нуурт орж биеэ сувилдаг байна.

Тосон нуураас зvvн урагш 5 километрийн газарт Аваргын гол гэдэг булаг баруун урагш чиглэн Тооно уулын араар урсана. Аваргын гол хєвєєн дээр Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын тєв байна. Дэлгэрхаан сумын тєвєєс баруун урагш Аваргын рашаан гэдэг эсгэлэн устай булаг бий. Энэ рашаан булгийн арын дэнж дээр эртний хотын туурь бий. Эдгээрийг миний бие 1951 онд явж vзээд одоогийн Аварга гэдэг нэр бол ХIII зууны vед байсан Монголын орд Аураг мєн гэдэг саналыг дэвшvvлсэн билээ. Аураг гэдэг vг хуучирсан учир Монголын ярианы хэлэнд гуйвуулан агуу их гэсэн утгатай "аварга" гэдэг vг болгож хувиргасан байна. Аваргын рашаан булгийн хойд дэнж дээрх туурийг 1969 онд археологич Х.Пэрлээ малтаж vзээд XIII зууны vеийн хотын vлдэгдэл мєн гэж тогтоосон ба Чингисийн Ауруг ордны vлдэгдэл мєн гэж vзсэн байна. Тус хотод гар урлалын хvмvvс сууж байсан ба том орд, сvм зэрэг байжээ. Гар урлалын гудамжнаас ширэм хайлж байсан баримт олджээ. Мєн тэндээс 10,4 см єргєн нvхтэй тэрэгний цєн, залгацтай чулуун багана зэргийг тvvхч Д.Майдар, Т.Майдар нар олж тусгай єгvvлэл бичиж нийтэлсэн байна. Тэд нар залгацтай чулуун баганын арга техникийг онцлон сонирхож тэр цагт барилгын чадвар єндєр шатанд хvрч байсныг тэмдэглэжээ.

Монголын Ауруг гэдэг орд нь анхандаа нvvдэллэж байгаад сvvлдээ суурьшсан бололтой. Нууц товчооны 136-р зvйлд бичсэн нь: "Чингис хааны Ауруг Харилт нуурт байлаа. Ауруг-тур хоцрогсдоос Жvрхэн тавин хvний хувцсыг тонож, арван хvнийг алжээ. Жvрхэнд тийн хийгдэв гэж бидний Ауруг-тур хоцрогсод Чингич хаанд єгvvлбээс . . . Чингис хаан Жvрхэнд морилов. Жvрхэнийг Хэрлэний Хєдєє аралын Долоон болдогт байхад довтлов" гэжээ. Їvнээс vзэхэд тэр vед Жvрхэн нар Хэрлэний Хєдєє аралын Долоон болдогт нутаглаж байсан ба Чингисийн Ауруг орд Харилт нуур гэдэг газарт байжээ. Гэвч Чингисийн Ауруг орд нь Хэрлэний Хєдєє аралд сvvлдээ суурьшсан бололтой. 1189 оны vед Чингис хаан Жамухаас салаад Сэнхvр горхины (Цэнхэрийн голын) Хар зvрхэний Хєх нуурт нvvж ирсэн тухай Нууц товчооны 122-р зvйлд бичсэн ба мєн Нууц товчооны 123-р зvйлд Чингисийг хаан болгон єргємжлєв гэж байна. Цэнхэрийн голын эхэнд Хєх нуур ба Хар зvрх гэдэг уул одоо ч мєн нэрээ хадгалсаар байгаа юм. Энд бичсэнээс vзэхэд Чингисийг Цэнхэрийн голын Хар зvрх гэдэг уулны хавьд хаан єргємжилсєн юм шиг болж байна. Гэвч Нууц товчооноос бусад тvvхнvvдэд Чингисийг Хар зvрхэнд биш, тvvний урд залгаа болох Хэрлэний Хєдєє аралд хаан єргємжилсєн гэж байдаг. Жишээ нь: Саган сэцэний "Эрдэний товчид" єгvvлсэн нь: "Тэмvжин хаан хєвгvvн хорин найман насандаа шарагчин тахиа жил (1189) Хэрлэн мєрний Хєдєє аралд хаан оронд суусан" гэжээ. Галдан туслагчийн "Эрдэнийн эрих" хэмээх тvvхэнд Чингис хааныг Хэрлэн мєрний Хєдєє аралд хаан суусан гэж бичсэн байна.

XIII зууны vед Хархорумаас гадна Чингис хааны гурван орд байсан бєгєєд тvvнийг тусгай ноёд харгалзан захирч байсан байна. Эдгээрийн нэг нь Японы тvvхч Янай Ватари-ийн магадласан ёсоор Хэрлэн голд цутгадаг Цэнхэрийн голын ойр Долоон болдог, Шилгинцэг хоёрын хооронд байжээ. Энэ ордыг "Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл" гэдэг зохиолд "Чингис хааны их орд" гэж нэрлэсэн байна. Эдгээр дєрвєн ордыг Хубилай хааны хvv Номгон зэрэг ихэс ноёд захирч байснаас vзэхэд нvvдэллэн явах хэдэн гэр байгаагvй, нэлээд тохитой байран суурин том хот суурин байсан гэж vзэж болно. Чингис хааны Ауруг орд нь Хэрлэн голын хавиар анхандаа нvvж байгаад сvvлд Хэрлэнгийн Хєдєє аралд суурьшсан бололтой. Тэр Ауруг ордны vлдэгдэл нь одоогийн Баян-Улааны Хар талд Аварга Тосонгоос урагш 10 километрийн газарт байгаа хотын туурь мєн гэж бид бодож байна.

Урьдын Ауруг гэдэг vг сунжраад одоо Аварга болжээ гэж бас таамаглаж байна. Ауруг гэдэг нэр угтаа аварга их, агуу их гэсэн vг биш юм. Ауруг гэдэг vгийн vндэс нь одоо монгол хэлэнд байгаа агуур, уурхай (агуурхай), агуулах, агуулга гэдэг vгстэй нэг гаралтай. Ауруг гэдэг vг угтаа аливаа юмыг агуулах амбаар склад гэсэн утгатай vг бололтой. XIII зууны vед хааны ордны дэргэд аливаа хvнс тэжээл, эд барааг агуулах амбаар байшин байдаг учраас хааны орд тєв газраа Ауруг гэж нэрлэсэн бололтой. Баруун Монголд уурх гэж зоорийн нэр байна.

Хэрлэний Хєдєє арал нь одоогийн Баян-Улаан уул мєн. Хєдєє аралын Долоон болдог нь одоогийн Долоод мєн. Хэрлэний Ауруг нь одоогийн Аварга мєн гэдэг гурван саналыг бид дэвшvvлж байна.

Ц. Дамдинсvрэн

ТЭМYЖИНИЙ УГ ГАРАЛ БА БАГА НАСНЫ YЕ

1. Чингис хааны язгуур, дээр тэнгэрээс заяат тєрсєн Бєртэ-чино, гэргий Гуа-Маралын хамт тэнгис далайг гэтэлж ирээд Онон мєрний эх Бурхан халдун ууланд нутаглаж Батцагаан гэдэг нэгэн хєвvvнийг тєрvvлжээ.
2. Батцагааны хєвvvн Тамача, Тамачийн хєвvvн Хоричар мэргэн, Хоричар мэргэний хєвvvн Уужим буурал, Уужим бууралын хєвvvн Саль-хачау, Саль-хачаугийн хєвvvн Ихнvдэн, Ихнvдэний хєвvvн Шинсочи, Шинсочийн хєвvvн Харчу.
3. Харчугийн хєвvvн Боржигидай мэргэн бvлгээ. Боржигидай мэргэний гэргий нь Монголжингуа, тvvнээс тєрсєн хєвvvн Торголжин баян. Торголжин баян, Борогчин гуа гэргийтэй, Боролдайсуялби гэдэг залуу зарцтай, дайр бор хоёр хvлэг морьтой бvлгээ. Торголжин баяны хєвvvн Дува сохор, Добу мэргэн хоёр бvлгээ.
4. Дува сохор, магнай дундаа ганц нvдтэй гурван нvvдлийн газар харах бvлгээ.
5. Нэгэн єдєр Дува сохор, Добу мэргэн дvvтэйгээ Бурхан халдун уулан дээр гарав. Дува сохор, Бурхан халдун дээрээс харвал Тvнхэлэг горхин уруу нэгэн бvлэг иргэн нvvж айсуй.
6. Дува сохор єгvvлрvvн: "Тэр нvvдэл иргэний дотор, тэрэгний мухлагийн ємнє нэг сайхан охин сууж явна. Хvний гэргий болоогvй бол Добу мэргэн дvv чамд гуйж гэргий болгоё" гээд тvvнийг vзvvлэхээр Добу мэргэн дvvгээ илгээв.
7. Добу мэргэн, тэр нvvдэлд хvрч охиныг vзвэл vнэхээр алдартай, гоо сайхан охин бєгєєд хvний гэргий болоогvй ажээ. Нэр Алун гуа гэнэ.
8. Энэ охин, хорь тvмдийн ноён Хорилардай мэргэний гэргий Баргужин гуагаас хорь тvмд (хорь буриад)-ийн нутаг Ариг ус гэдэг газар тєржээ. Тvvний эх Баргужин гуа бол хол газрын Баргужин тєхvмийн эзэн Баргудай мэргэний охин бvлгээ. Тэр бvлэг иргэн бол Хорилардай мэргэнийх ажээ.
9. Хорилардай мэргэн, хорь тvмдийн газарт булга, хэрэм зэрэг ан гєрєєс агнахаа хориглон булаалдаж харилцан муудалцаад салж, хорилар овогтон болоод Бурхан халдун ууланд ан гєрєєс элбэг гэж сонсож, Бурхан халдуны эзэн бурхан босгосон Шинч баян урианхайтай уулзахаар нvvж ирсэн ажээ. Энэхvv хорь тvмдийн ноён Хорилардай мэргэний охин, Ариг уснаа тєрсєн Алун-гуаг гуйж, Добу мэргэний гэргий болгосон ёс тийм ажээ.
10. Алун-гуа, Добу мэргэнд ирээд Бvгvнvтэй, Бэлгvнvтэй гэдэг нэртэй хоёр хєвvvнийг тєрvvлэв.
11. Дува сохор ах нь дєрвєн хєвvvнтэй бvлгээ. Дува сохрыг vхсэний хойно тvvний дєрвєн хєвvvн, Добу мэргэнийг авга гэж vзэхгvй доромжилж салж нvvгээд дєрвэд овогтон болов.
12. Тvvний хойно нэг єдєр Добу мэргэн Тогоцог єндєр дээр гєрєєлєхєєр гарвал, ой дотор нэгэн урианхай хvн гунжин буга алаад хавирга цоройг шарж байхад уулзаж,
13. "Нєхєр шоролгодоо" гэж Добу мэргэн хэлбэл, тэр хvн уушги зvлд ба арьсыг єєрєє авч, бусдыг цєм Добу мэргэнд єгєв.
14. Добу мэргэн, тэр бугын махыг ачиж явтал замд хvvхдээ хєтєлсєн нэгэн ядуу хvн учрав.
15. "Чи юун хvн бэ?" гэж Добу мэргэн асуувал, тэр хvн єгvvлрvvн: "Би Малиг баяудын хvн. Одоо би ядарч явна. Тэр гєрєєсний махнаас надад єг. Би энэ хєвvvнээ чамд єгье" гэвэл,
16. Добу мэргэн зєвшєєрч, бугын єрєєсєн гуяыг тэр хvнд єгєєд хєвvvнийг авч ирж гэртээ зарцлах болов.
17. Тэгж байтал Добу мэргэн vгvй болов. Добу мэргэнийг vгvй болсны хойно тvvний гэргий Алун-гуа бэлбэсэн бєгєєтєл Буха хатаги, Бухату салжи, Бодончар мунхаг гэдэг нэртэй гурван хєвvvнийг тєрvvлэв.
18. Урьд Добу мэргэнийг амьд бvхий цагт тєрсєн Бэлгvнvтэй, Бvгvнvтэй хоёр хєвvvн, эх Алун-гуагаас эчнээ хэлэлцсэн нь: "Бидний эх, ойр тєрлийн эрэгтэй хvнгvй ба эргvй бєгєєтєл энэ гурван хєвvvнийг тєрvvлэв. Гэр дотор ганц Малиг баяуд овгийн зарц хvн байна. Энэ гурван хєвvvн, тvvний хvvхэд биз" гэж эхээс далд хэлэлцэхийг нь Алун-гуа мэдээд,
19. Хаврын нэгэн єдєр хонины хатсан мах чанаж Бэлгvнvтэй, Бvгvнvтэй, Буха хатаги, Бухату салжи, Бодончар мунхаг таван хєвvvндээ идvvлээд тэднийг зэрэгцvvлэн суулгаж, хvн бvрд нэжээд мєс (сум буюу нарийн мод)-ийг хугал гэж єгвєл амархан хугачиж орхив. Бас таван мєсийг нийлvvлж баглаад хугал гэж єгвєл тавуулаа дараалан оролдож хугалж чадсангvй.
20. Yvнд Алун-гуа эх нь єгvvлрvvн: "Бэлгvнvтэй, Бvгvнvтэй та хоёр намайг энэ гурван хєвvvнийг яахин тєрvvлэв, хэний хєвvvд бол гэж сэжиглэн хэлэлцэнэ. Сэжиглэх тань зєв.
21. Гэвч, та нар учрыг мэдэхгvй байна. Шєнє бvр цагаан шар хvн, гэрийн єрх тотгоор гийгvvлэн орж ирээд миний хэвлийг илэхэд тvvний гэрэл миний хэвэлд шингэх бvлгээ. Тэр хvн, гарах нар сарны хилээр шар нохой мэт шарвалзсаар гарч одно. Дэмий яахин єгvvлнэ та. Тvvнээс vзвэл тэнгэрийн хєвvvд биз. Хар тэргvvт хvнтэй адилтгаж яахин болно. Хамгийн хаад болох цагт харц хvн сая учрыг мэднэ" гээд
22. Бас Алун-гуа, таван хєвvvнээ сургаж єгvvлрvvн: "Та таван хєвvvн, миний нэгэн хэвлээс тєрсєн биш vv. Та нар ганц ганцаар салбал нэжээд сум мэт хvнд хялбархан дийлэгдэнэ. Та нар эв эеэ нэгтгэвэл тэр багласан таван сум мэт бэх болж, хэнд ч хялбар дийлэгдэхгvй болно" гэв. Тэгж байтал Алун-гуа эх нь vгvй болов.
23. Эх Алун-гуаг vгvй болсны хойно ах дvv тавуулаа, адуу малаа хуваах болж, Бэлгvнvтэй, Бvгvнvтэй, Буха хатаги, Бухату салжи дєрвvvлээ юмаа хувааж аваад дvv Бодончар мунхагийг бядуу гэж урагт vл тооцож хувь эс єгєв.
24. Бодончар урагт эс тоологдох атал, энд юу хийж сууна гээд гол дайрт, годил сvvлт орог шинхул морио унаж vхвэл ухье, амьдарвал амьдаръя гэж Онон мєрєн уруу зорьж одов. Тэнд Балжийн арал гэдэг газар хvрч євсєн эмбvvл гэр барьж суув.
25. Тэгж байтал хар хур шувууг бор харцага барьж идэхийг vзэж, гол дайрт, годил сvvлт орог мориныхялгасаар урхи хийж, тэр бор харцагыг барьж авчрав.
26. Бодончар, идэх юмгvй тул чонын гууд хорьсон гєрєєсийг мярааж харван алж идэх буюу чонын идсэн сэгийг тvvж гэдсээ хооллож, харцагаа тэжээсээр тэр он гарав.
27. Хавар болж, нугас ирэх цагт харцагаа сойж тавиад галуу, нугас олныг алж, идэж vл барах тул,
Мєчир бvрээс
Мєч гуя єлгєж
Хожуул бvрээс
Хоёр гурван
шувуу олгосон нь ялзрахад хvрчээ.
28. Битvv модот уулынхяраас нэгэн бvлэг иргэн, Тvнхэлэг горхин уруу нvvж ирэв. Бодончар, харцагаа тавин єдєр бvр тэр иргэнд очиж цэгээ гуйж уугаад, шєнє євсєн эмбvvл гэртээ ирж хонох бvлгээ.
29. Тэд иргэн Бодончарын харцагыг гуйвал эс єгєв. Тэд иргэн, Бодончарыг хэн юун хvн бэ гэж асуухгvй, Бодончар бас тэр иргэнийг юун иргэн гэж асуухгvй явна.
30. Гэтэл Буха хатаги ах нь Бодончар мунхаг дvvгээ энэ Одон мєрєн уруу одлоо гэж нэхэн ирж, Тvнхэлэг горхинд нутаглах тэд иргэнд хvрээд тийм морьтой, тийм хvн vзэгдэв vv гэж сурвал,
31. Тэд иргэн єгvvлрvvн: "Єдєр бvр нэгэн хvн манд ирж эсэг (цэгээ) ууж одно. Тэр хvн ба тvvний морь, чиний сурдагтай адил байна. Тvvнд нэг харцага бий. Тэр, шєнє хаана хонодгийг мэдэхгvй. Баруун хойноос салхи салхилбал тvvний харцагаар бариулсан нугас галууны єд сєд нь цас мэт бутарч хийсэж ирнэ. Бодвол тvvний гэр холгvй биз. Одоо тvvний ирэх цаг болов. Хоромхон хvлц" гэв.
32. Удалгvй Тvнхэлэг горхин єєд нэгэн хvн айсуй. Хvрч ирвэл Бодончар мєн. Буха хатаги ах нь таньж аваад Онон мєрєн єєд дагуулан давхив.
33. Бодончар, Буха хатаги ахын хойноос даган хатирч єгvvлрvvн: "Ах аа, ах аа, бие тэргvvтэй, дээл захтай нь сайн" гэвэл, ах нь тэр vгийг хайхарсангvй.
34. Бодончар мєн vгийг хоёрдугаар удаа єгvvлбэл, ах нь хариу хэлсэнгvй. Мєн vгийг гуравдугаар удаа хэлэхэд ах нь єгvvлрvvн: "Чи энэ vгийг юунд дахин дахин єгvvлнэ?".
35. Бодончар єгvvлрvvн: "Тугаарын (саяын) Тvнхэлэг горхиноо бvхий иргэнд эзэнгvй, их бага, сайн муу, толгой шийр цєм нэгэн адил чацуу байна. Ийм хялбар иргэн тул тэднийг бид эзэлж авъя"
36. Ах нь єгvvлрvvн: "За тийм бол гэртээ хvрч, ах дvv нартай зєвлєлдєж, тэд иргэнийг эзэлье" гэж,
37. Гэртээ хvрээд, ах дvv нартай хэлэлцэж мордов. Тэргvvлэн хянагчид мєн Бодончарыг явуулав.
38. Бодончар тэргvvлэн явж нэгэн жирэмсэн эмийг барьж "Чи юун хvн бэ?" гэж асуувал, тэр эм єгvvлрvvн: "Би жарчиуд аданхан урианхайн хvн"гэв.
39. Тэндээс ах дvv тавуулаа тэд иргэнийг довтолж, адуу малыг авч, хvн ардыг зарц болгов.
40. Тэр жирэмсэн эм Бодончарт ирж хєвvvн тєрєв. Тvvнийг харь овгийн хєвvvн гэж Жажирадай гэж нэрийдэв. Жадараны євєг тэр болов. Тэр Жажирадайн хєвvvн Тугудай нэрт бvлгээ. Тугудайн хєвvvн Бури-булчиру, Бури-булчиругийн хєвvvн Хар-хадаан бvлгээ. Хар-хадааны хєвvvн Жамуха бvлгээ. Жадаран овогтон тэд болов. (Жада гэдэг нь харь буусад гэсэн vг болно).
41. Тэр эм бас Бодончараас нэгэн хєвvvн тєрvvлэв. Тvvнийг барьж авсан эмийн хєвvvн хэмээн Баарьдай гэж нэрийдэв. Баарины євєг тэр болов. Баарьдайн хєвvvн Зvтгэлбєх, Зvтгэлбєх олон эм авсан тул хєвvvн нь манан мэт (олон) тєрєв. Манан баарин овогтон тэд болов.
42. Бэлгvнvтэй, бэлгvнvд овогтон болов. Бvгvнvтэй, бvгvнvд овогтон болов. Буха хатаги, хатагин овогтон болов. Бухату салжи, салжид овогтон болов. Бодончар, боржигин овогтон болов.
43. Бодончарын авааль эмээс тєрсєн Барим ширату Хабич нэрт бvлгээ. Тэр Хабич баатрын эхийн инжид ирсэн эмийг Бодончар татвар эм болгон нэгэн хєвvvн тєрсєнд Жаурьдай нэр єгєв. Бодончар амьд байх цагт Жаурьдайг зvхэл тайлгад орох эртэй болгов.
44. Бодончарыг vгvй болсны хойно тэр Жаурьдайг гэрт ямагт аданхан урианхайдай хvн байсан тул тvvний хєвvvн гэж тайлгаас хєєжгаргав. Тэр Жэvрэдийн євєг болов.

45. Хабич баатрын хєвvvн Мэнэн тудун бvлгээ. Мэнэн тудуны хєвvvн Хачи хvлvг, Хачин, Хачиу, Хачула, Харалдай, Хачиун, Начин баатар долоо бvлгээ.
46. Хачи хvлvгийн хєвvvн Хайду, Намулун эхээс тєрсєн бvлгээ. Хачины хєвvvн Ноёгидай нэртэй бvлгээ. Ноён шиг авиртай тул ноёхон овогтон болов. Хачиугийн хєвvvн Баруладай нэрт бvлгээ. Их биетэй ба идээ барах ховдог тул Барулас овогтон болов. Хачулагийн хєвvvн бас идээ барах ховдог тул их барула, єчvvхэн барула гэдэг хоч нэртэй болж, улмаар эрдэмт барула, тодойн барула тэргvvтэн барулас овогтон болов. Харалдайн хєвvvн будаа мэт эх тvрvvгvй хутгалдах тул будаад овогтон болов. Хачиуны хєвvvн Адархидай нэрт бvлгээ. Ах дvvгийн дунд адармаатай (яхир хэрvvлч) тул адархин овогтон болов. Начин баатрын хєвvvн Уруудай Мангудай хоёр бvлгээ. Урууд, мангуд овогтон болов. Начин баатрын авааль эмээс тєрсєн хєвvvн Шижуудай Доголдай хоёр бvлгээ.
47. Хайдугийн хєвvvд Байшинхор догшин, Чирхай лянхуа, Чаужин ортагай гурав бvлгээ. Байшинхор догшны хєвvvн Тумбинай сэцэн бvлгээ. Чирхай лянхуагийн хєвvvн Сэнгvн билгэ, амбагайтан тайчууд овогтон болов. Чирхай лянхуа бэргэнээ эм болгон авч, нэгэн хєвvvн тєржээ. Нэр нь Бэсvдэй гэнэ. Бэсvд овогтон болов. Чаужин Ортагай зургаан хєвvvнтэй нэр нь: Оронар, Хонхотан, Арулад, Сєнид, Хабтурхас, Гэнигэс гэдэг тул ийм овогтон болов.
48. Тумбинай сэцэний хєвvvн Хабул хаан Сэмсэчvлэ хоёр бvлгээ. Сэмсэчvлийн хєвvvн Бvлтэчv баатар бvлгээ. Хабул хаан, долоон хєвvvнтэй, тэдний нэр нь Охинбархаг, Бартан баатар, Хутугту Монхор, Хотала хаан, Хулан, Хадаан, Тодойн отчигин гэнэ.
49. Охинбархагийн хєвvvн Хутугту Жvрхи бvлгээ. Хутагту жvрхийн хєвvvн Сэчэ-бэхи Тайчу хоёр бvлгээ. Тэд жvрхи овогтон болов.
50. Бартан баатрын хєвvvд Мэнгитv хиан, Нэгvvн тайжи, Есvхэй баатар, Даридай отчигин энэ дєрєв бvлгээ. Хутугту Монхорын хєвvvн Бvри бєхє бvлгээ. Онон мєрний шугуйд хуримлах цагт [Чингисийн дvv] Бэлгvтэйн мєрийг тэр тас цавчсан билээ.
51. Хотала хааны хєвvvд Зочи, Хирмау, Алтан гурав бvлгээ. Хулан Баатрын хєвvvн Их Чэрэн бvлгээ. [Их Чэрэнгийн боол] Бадай Хишлиг хоёр [Чингисийн vед] Дархадын ноёд болов. Хадаан Тодойн хоёр vргvй єнгєрчээ.
52. Хамаг Монголыг Хабул хаан захирч байв. Хабул хаан долоон хєвvvнээ байтал, Сэнгvн билгийн хєвvvн Амбагайг хамаг Монголын хаан болгохоор хэлсэн ажээ.
53. Буйр Хєлэн хоёр нуурыг холбож урсах Оршуун мєрєнд айргууд, буйргууд овгийн татаар аймаг нутаглана. Тэдэнд Амбагай хаан охиноо єгч, єєрєє охиныг хvргэж очоод татаарт баригдав. Татаар, Амбагай хааныг барьж, Хятадын Алтан хаанд хvргvvлэв. Бэсvд овгийн Балхачи гэдэг хvнийг элч болгож, Амбагай хааны хэлсэн нь: "Хабул хааны долоон хєвvvний дундахь Хоталад, миний арван хєвvvний дундах Хадаан тайжид чи очиж хэл. Хамгийн хаан, улсын эзэн байтал охиноо єєрєє vдэж хvргэхийг надаар цээрлэл болгогтун! Би татаар аймагт баригдав. Таван хурууны хумсыг тамтартал, арван хуруугаа барагдтал миний єшєєг авахыг оролдогтун" гэж илгээжээ.
54. Тэр цагт Есvхэй баатар, шувуу агнан явах зуур олхуноуд аймгаас эм аваад буцаж яваа мэргидийн их Чилэдv гэдэг хvнтэй уулзаж, тvvний эмийг єнгийж vзвэл гоо vзэсгэлэнтэй хєтєн байна. Есvхэй баатар гэртээ давхиж ирээд ах Нэгvvн тайжи, дvv Даридай отчигин хоёрыг дагуулан мордож, их Чилэдvvг гvйцэж очвол,
55. Тэр айж хурдан ухаа морины гуяыг ташуурдаж, уулын бэлээр дутаав. Тvvнийг гурвуулаа цувалдан хєєвєл тэр улам дутаасаар нэгэн хошууг тойрч эргэж тэргэндээ хvрч ирсэнд эм Єэлvн vжин (фvжин гэж хятадаар хатныг хэлнэ) єгvvлрvvн: "Тэр гурван хvний учрыг мэдэв vv чи? Тэдний царай сэжиглэмээр байна. Чиний аминд хор хvргэж болно. Амьд мэнд vлдвэл эхнэрийг олоход бэрхгvй. Мухлаг тутам охид бий. Тэрэг тутам хатад бий. [Миний мэт єнгєт эхнэр олдоно А.то] Хэрэв намайг санавал дахин авсан гэргийг миний нэрээр нэрлэгтvн. Одоо амиа арчил. Миний vнэрийг vнэсэж яв" гээд ємссєн цамцаа тайлж єгєв. Их Чилэдv, тэр цамцыг морин дээрээс тонгойж авмагц, харвал, нєгєє гурав мєн хошууг тойрч нэхэж айсуй. Чилэдv, хурдан ухаа морины гуяыг ташуурдаж яаран Онон мєрєн єєд дутаав.
56. Тvvнийг гурвуулаа хойноос нь нэхэж, долоон даваа давтал хєєж орхиод, Єэлvн vжинийг авч, Есvхэй баатар жолоодон хєтєлж, ах Нэгvvн тайжи тэргvvлж, дvv Даридай отчигин хажууд дагаж [тэмээг гилж А.то] явна. Yvнд Єэлvн vжин єгvvлрvvн:

"Миний эр Чилэдv,
Сэрvvн салхинд
Сэвлэг vсээ хийсгэж
Хээр хєдєє
Гэдсээ єлсгєж яахин зовох болов?
Одоо би хоёр сэвлэг vсээ хойш урагш унжуулж яахин одно?"

гээд Онон мєрнийг долгилтол, ой шугуйг ганхтал их дуугаар уйлахад Даридай отчигин хажуунаас єгvvлрvvн:

"Тэврэх хайрт эр чинь
Тэртээ давааг давав.
Уйлан санах эр чинь
Ус олныг гэтлэв.
Хайлж уйлавч
Харж чамайг vзэхгvй,
Хайж эрэвч
Хаалга зам нь олдохгvй.
[Гурван гол гэтэлгэв
Гурван гурви давуулав
Хайвал мєргvй
Харвал бараагvй
Хайлбал vл сонстоно. Ч.Ц]
Дуугvй бай гэж ятгав.

Єэлvн vжинийг Есvхэй баатар тэгээд гэртээ авчирч гэргий болгов. Єэлvн vжинийг Есvхэй баатрын авчирсан ёс ийм бvлгээ.
57. Амбагай хаан баригдаад Хадаан Хотала хоёрыг нэр заасан тул хамаг монгол, тайчууд нар Онон мєрний Хорхунагийн хєндий гэдэг газар цугларч хэлэлцээд, Хоталыг хаан болгов. Монголын жаргалан нь бvжиг, хурим бvлгээ. Хоталыг хаан єргємжлєєд Хорхунагийн саглагар модны дор хавирга газрыг халцартал, євдєг газрыг єлтєртєл дэвхцэн бvжиглэж хуримлав.
58. Хотала, хаан болоод Хадаан тайжитай хоёулаа татаар иргэнээс єшєє авахаар мордов. Татаарын Хотан бараг, Жали буха хоёртай арван гурван удаа байлдавч, Амбагай хааны єшєєг сайтар авч эс чадав.
59. Тэр цагт Есvхэй баатар, татаарын Тэмvжин-vгэ, Хори-буха зэргийн татаар хvнийг барьж ирэхэд жирэмсэн байсан Єэлvн vжин, Ононы Дэлvvн болдог гэдэг газар Чингис хааныг тєрvvлжээ. Чингис тєрєхдєє баруун гарт шагайн чинээ нєж атган тєржээ. Татаарын Тэмvжин-vгээг барьж ирэх цагт тохиолдож тєрєв гэж Тэмvжин нэрийг єгчээ.
60. Есvхэй баатрын Єэлvн vжинээс Тэмvжин, Хасар, Хачиун, Тэмvгэ дєрвєн хєвvvн тєрєв. Бас Тэмvлvн нэртэй нэгэн охин тєрєв. [Есvхэй баатрын нєгєє гэргий Сочигэл эхээс тєрсєн Бэгтэр Бэлгvтэй хоёр бvлгээ. А.то] Тэмvжинийг есєн настай байхад Зочи-Хасар долоон настай, Хачиун алчи таван настай, Тэмvгэ отчигин (отгон нь галын хаан, голомтын эзэн гэсэн vг болно) гурван настай, Тэмvлvн єлгийтэй байсан бvлгээ.
61. Есvхэй баатар, Тэмvжинийг есєн настай байхад Єэлvн эхийн тєрхєм олхуноуд иргэнд хєвvvний нагац нараас охин гуйяа гэж Тэмvжинийг аваад одов. Явах замд Цэгцэр Чихургу гэдэг газрын хооронд Хонгирадын Дэй сэцэнтэй уулзав.
62. Дэй сэцэн єгvvлрvvн: "Есvхэй худ аль хvрэхээр явна?" Есvхэй баатар єгvvлрvvн: "Миний хєвvvний нагац олхуноуд иргэнээс охин гуйхаар явж байна". Дэй сэцэн єгvvлрvvн: "Энэ хєвvvн чинь нvдэндээ галтай, нvvрэндээ гэрэлтэй хєвvvн байна.
63. Есvхэй худ, би энэ шєнє, нэгэн зvvд зvvдлэв. Цагаан шонхор шувуу, нар сар хоёрыг атган нисэж ирээд миний гар дээр буув" гэж зvvдлэв. Нар сарыг бид нvдээр vздэг билээ. Гэтэл, нар сарыг шонхор шувуу атгаж миний гар дээр буух нь гайхалтай, ямар сайн тохиол учрах болов гэж би бусдад хэлсэн бvлгээ. Есvхэй худ чи, хєвvvн дагуулж ирсэн нь даруй миний зvvдний тайлбар болов. Юун зvvд байх вэ! Танай хиад аймгийн сvлд ирж, зvvдээр дохиолсон ажээ.
64. Манай хонгирад хэдийнээс бусдын нутаг ба хvнийг булаан тэмцэлддэггvй.

Харь улсыг vл довтлон
Хацар сайт охидоо
Хасаг тэргэнд суулгаж
Хар буур хєллєж
Хатируулж одож
Хаан болсон та нарын
Хатан сууринд дэвшvvлж
Хамт суулгана.
Єєр иргэнийг vл тэмцэн
Єнгє сайт охидоо
Єлжгэтэй (суудалтай) тэргэнд суулгаж
Єл буур хєллєж
Yvсгэж одож
Єндєр суурь эзлэгчдийн
Єрєєл хань болгоно.

Манай хонгирад хэдийнээс хацар гоо хатадтай, єнгє сайн охидтой тул зээгийн зvсээр, охидын єнгєєр явна.
65. Нуган хvvхэд нутгаа эзэмшинэ. Охин хvvхэд єнгє шилэгдэнэ. Есvхэй худ, миний гэрт оч. Надад єчvvхэн охин бий. Тэ vз" гэж, Дэй сэцэн хэлээд Есvхэйг гэртээ дагуулж аваачив.
66. Есvхэй худ, охиныг vзвэл нvvртээ гэрэлтэй, нvдэндээ галтай охин тул санаанд нийлэв. Тvvний нэр Бєртэ гэнэ. Тэмvжинээс нэгэн нас ах, аравтай ажээ.
Дэй сэцэний гэрт хоноод маргааш нь охиныг гуйвал, Дэй сэцэн єгvvлрvvн: "Олон удаа гуйлгаж єгвєл эрхэмлэгдэх, цєєн удаа гуйлгаж єгвєл доромжлогдох гэдэг боловч, охин хvний заяа, тєрсєн vvдэнд єтлєхгvй тул охиноо єгье. Чи хєвvvнээ хvргэн болгож манай гэрт vлдээ" гэвэл, Есvхэй баатар єгvvлрvvн: "Би хєвvvнээ орхиё. Миний хєвvvн нохойноос цочимтгой билээ. Эрхэм худ чи, миний хєвvvнийг нохойноос бvv цочуул!" гээд хєтєлж явсан мориор бэлэг єгч, Тэмvжинийг орхиод Есvхэй баатар буцав.
67. Есvхэй баатар, Цэгцэрийн шар талд явж байтал, татаар иргэн хуримлаж байхтай тохиолдоод ам цангах тул хуримд буув. Татаар нар Есvхэйг таньж, "Эрхэм Есvхэй ирэв" гэж хуримд суулгаад, урьдын булаагдсан єшєєг санаж, нууцаар хэлэлцэн, хоолонд хор хольж єгчээ. Есvхэй тэндээс мордож явах замд бие муужирч, гурван хоног арай гэж яваад гэрт хvрч,
68. Есvхэй єгvvлрvvн: "Миний дотор муу байна. Дэргэд минь хэн байна?" гэж асуувал, хонхотаны Чирха євгєний хєвvvн Мэнлиг (Мэнлиг буюу Мунлиг) ойр байна гэвэл, тvvнийг дуудаж єгvvлрvvн: "Хvv минь Мэнлиг чи сонс. Хєвvvн минь балчир билээ. Тэмvжин хєвvvнийг урагт орхиод ирэх замын зуур татаарт хорлогдов. Дотор минь муу байна. Єнчин хоцорсон дvv нараа, бэлбэсэн бэргэнээ асрахыг чи мэд. Тэмvжин хєвvvнийг даруй явж авчир! Хайрт Мэнлиг минь!" гээд наснаас нєгчив.

ЧИНГИСИЙН ИДЭР НАС

 

69. Мэнлиг, Есvхэй баатрын vгийг дагаж, Дэй сэцэнд очоод єгvvлрvvн: "Есvхэй ах, Тэмvжинийг маш их мєрєєдєж єрєвдєх тул Тэмvжинийг авахаар ирэв" гэвэл, Дэй сэцэн єгvvлрvvн: "Худ хєвvvнээ мєрєєдєх бєгєєс явуулъя. Харин удалгvй гэдрэг ирvvлэх хэрэгтэй" гэв. Энэ vгийг сонсож Мэнлиг эцэг, Тэмvжинийг авч ирэв. [Есvхэй баатар тэнгэр болсонд Тэмvжин, газарт уруу унан хэвтэж маш гаслахад хонхотаны Чирха, тvvнийг сэргээн ятгаж єгvvлсэн нь:

"Тул загас мэт юунд
Тулбарин гасална чи?
Туурга цэрэг (торгон цэрэг)-ээ бэхэлье гэж
Туйлтай vгээ хэлэлцсэн биш билvv?
Усны загас мэт юунд
Уяран гасална, чи?
Улс тєрєє байгуулъя гэж
Учиртай vгээ хэлэлцсэн биш билvv?"

гэж єгvvлбэл уйлахаа зогссон ажээ. А.то]
70. Тэр хавар Амбагай хааны хатан Орбай Сохатай хоёр ихсийн газар (євгєдийн хvvр оршуулах газар) тайлгын идээ єргєхєд Єэлvн vжин хождож очсон тул тайлгын идээний хуваариас хоцрогдов. Орбай Сохатай хоёрт Єэлvн vжин єгvvлрvvн: "Есvхэй баатрыг vхэв гэж, хєвvvнийг минь балчир гэж, ихсийн тайлгын хишгийн архи сархдаас яахин хождуулав, та? Нvд vзсээр vл єгєх, нvvхдээ vл хэлэх болов, та" гэжээ.
71. Тэр vгэнд Орбай Сохатай хоёр хатан хариу єгvvлрvvн:

"Урьж чамд єгєх ёсгvй
Учирвал чи идэх ёстой!
Хvргэж, чамд єгєх ёсгvй
Хvртвэл чи идэх ёстой!

Амбагай хаан vхээд, Єэлvнд ийнхvv хэлэгдэх болов.
72. Аргацаан эдний эх, хєвvvдийг нутагт орхиж нvvе. Бvv авч явъя" гэв. Тvvний маргааш тайчуудын Таргудай-Хирилтуг, Тодойн-Гиртэ нар Онон мєрєн уруу хєдлєв. Єэлvн vжин, хєвvvдийн хамт орхигдоход хонхотаны Чирха євгєн нvvж одогсдыг очиж ятгавал Тодойн Гиртэ,
"Цээлийн ус ширгэв
Цэгээн чулуу хагарав"
гээд Чирха євгєний vгийг хайхрахгvй, цааш нvvж "Чи ингэж ятгах буюу" гэж тэр євгєний зоо нурууг жадлан хєєв.
73. Чирха євгєн шархтай болж гэртээ ирээд зовуурилан хэвтэхэд Тэмvжин vзэхээр одов. Хонхотаны Чирха євгєн, Тэмvжинд єгvvлрvvн: "Сайн эцгийн чинь хураасан улс тарж нvvхэд ятгахаар яваад ийнхvv жадлагдав" гэвэл Тэмvжин уйлж гарав. Єэлvн vжин єєрийн биеэр туг барьж мордоод, орхиж нvvсэн иргэдийн заримыг буцааж авчрав. Гэвч, буцаж ирсэн иргэд бас тогтсонгvй, тайчуудын хойноос нvvжээ.
74. Ийнхvv тайчууд ах дvv нар бэлбэсэн Єэлvн vжинийг бяцхан хєвvvдийн хамт нутагт гээж нvvсэн ажээ.

Оюунтай тєрсєн Єэлvн эх
Оёдолт дээлийг огшуулан ємсєж
Оготор хормойг шуун бvсэлж
Онон мєрнийг єгсєж уруудаж
Олирс мойлыг тvvж явж
Єчvvхэн хєвvvдээ хайрлан тэжээж
Єдєр шєнийг аргацаан єнгєрvvлэв.
Чадалтай тєрсєн vжин эх
Царсан шорыг барин явж
Цавчим газрыг єгсєж уруудаж
Сєдєн хичгэний vндсийг малтаж
Шєнє єдрийг хатамжин єнгєрvvлж
Суут хєвvvдээ тэжээн єсгєв.
[Хатан тєрсєн vжин эх
Хайлаасан шор барин явж
Халдун уулыг єгсєн уруудаж
Хавийн мангирыг малтан тvvж
Хаад хєвvvдээ хайрлан тэжээж
Ханатал цадтал идvvлж єсгєв. А.то]

75. Гоо тєрсєн Єэлvн эх
Гох дэгээ барин явж
Гол завыг єгсєж уруудаж
Гогод мангирыг тvvн явж
Хутагтан хєвvvдээ тэжээж єсгєв.
Зарчимтай тєрсєн vжин эхийн
Затгас тємсєєр тэжээсэн хєвvvд
Засагтан сайд болж єсєв.
Гоо тєрсєн vжин эхийн
Гогод мангираар тэжээсэн хєвvvд
Хутагтан сайд болж єсєв
Эх vжиний тэжээсэн хєвvvд
Эрс сайд болон єсєж
Эрх омог тєгєлдєр болж
Эх Ононы эрэгт сууж
Єлгvvр гох усанд хаяж
Эрэмдэг загасыг шvvн барьж
Эх vжинийг тэжээх болов
Зарчимт vжиний тэжээсэн хєвvvд
Засагт эрс болон єсєж
Замагтай усыг шvvрдэн байж
Загас жараахайг гєхидєн барьж
Заяат эхээ тэжээх болов.


76. Нэгэн єдєр Тэмvжин, Хасар, Бэгтэр, Бэлгvтэй дєрвvvл хамт сууж, загас гєхидєхєд нэг гэгээн согос загас гєхид торжээ. Тэмvжин Хасар хоёроос Бэгтэр Бэлгvтэй хоёр тэр загасыг булааж авав. Тэмvжин Хасар хоёр гэрт ирж vжин эхэд єгvvлрvvн: "Нэгэн цайвар загас гєхид орсныг Бэгтэр Бэлгvтэй ах дvv хоёулаа булааж авав" гэвэл, vжин эх єгvvлрvvн: "Та нар нэг эцгийн хєвvvд байтал юунд тэгж маргалдана? Одоо сvvдрээс єєр нєхєргvй, сvvлнээс єєр ташуургvй байгаагаа мэдэх биз. Ийм бол бид тайчууд нараас яаж єшєєгєє авч чадна. Урьдын Алун эхийн таван хєвvvд мэт яагаад эв эегvй болов? Та нар битгий тэг" гэв.
77. Тэндээс Тэмvжин Хасар хоёр vл ойшоон єгvvлрvvн: "Єчигдєр нэг болжмор харваж алсныг тэд булааж авсан билээ. Энэ єдєр бас дахин булаав. Ийм бол эдэнтэй хамт яаж амьдарна" гээд гэрийн vvдийг ширvvн хаяж гарч одов. Бэгтэр, довцог дээр есєн шарга морио хариулж суутал Тэмvжин хойноос, Хасар ємнєєс нууцаар сумаа онилж хvрэхэд Бэгтэр vзээд єгvvлрvvн: "Тайчууд ах дvv нарын хєнєєлийг хvлээгээд, єшєєгєє дуусган авч чадаагvй байтал, та нар намайг яаж нvдний сормуус, амны бєєлжис болгоно? Одоо сvvдрээс єєр нєхєргvй, сvvлнээс єєр ташуургvй байтал юунд ингэж байна, та? Голомтыг минь бvv бvрэлгэгтvн. Бэлгvтэйг бvv хєнєєгтvн" гээд завилан сууж хvлцэв. Тэмvжин Хасар хоёр хойно урдаас харван алж одов.
78. Тэмvжин Хасар хоёр гэрт ирж ороход vжин эх хоёр хєвvvнийхээ царайг хармагц, даруй учрыг мэдэж єгvvлрvvн:

"Хариа барагсад
Ижлээ идэгсэд
Халуун хэвлээс гарахдаа
Хар нєж атган тєрсєн билээ
Хавиргаа хазах
Хар нохой мэт,
Хаданд довтлох
Харцага шонхор мэт,
Уураа даран ядах
Омогт арслан мэт,
Амьдыг залгих
Аюулт мангас мэт,
Сvvдрээ довтлох
Сvрхий араатан мэт,
Цугийг залгих
Цурхай загас мэт,
Ботго тормын
Бормийг хазах
Єл буур мэт,
Бороот єдєр
Довтлон халдах
Єлєн чоно мэт,
Нялх vрээ
Гилэн (хєєн) ядаж
Нядлан идэх
Нvгэлт ангир мэт
, Хэвтшийг хєдєлгєвєл
Гэдрэг довтлох
Хэрцгий цєєвєр (чоно) мэт,
Барьж идэх
Барс араатан мэт,
Балмад амьтад буюу
Сvvдрээс єєр нєхєргvй
Сvvлнээс єєр ташуургvй байхад

тайчууд нарын хєнєєлийг хvлээж, єшєєгєє хэн яаж авах вэ? гэж байхад, та нар юунд ийм хэрэг хийв?" гэж эртний vгийг иш татаж, євгєдийн vгийг vндэс болгож хєвvvдээ ихэд буруушаан зэмлэв.
79. Тэгж байтал, тайчуудын Таргудай Хирилтуг, шадар нєхдєє дагуулж, "Хурганы vс гуужив, тєлєгний бие тєлжив" (Єэлvний хєвvvд тэнхрэв) гэж довтлохоор ирэв. Тэднээс айж Єэлvн vжин хєвvvдийн хамт ой шугуйд дутаав. Бэлгvтэй мод хугалж шивээ барив. Хасар харван байлдаж, Хачиун, Тэмvгэ, Тэмvлvн гурвыг уулын завд нууж байхад тайчууд бархиран єгvvлрvvн: "Тэмvжин ахаа гаргаж єг. Бусад чинь хэрэггvй" гэхийг сонсоод Тэмvжинийг сэм оргуулан ойд дутаалгав. Yvнийг тайчууд мэдээд нэхэн хєєхєд Тэмvжин, Тэргvvн єндрийн шугуйд шургаж орвол тайчууд нэвтрэн орж чадсангvй хvрээлэн сахив.
80. Тэмvжин, шугуй дотор гурав хонож одоо харъя гэж морио хєтєлж явахад мориноос эмээл нь мултран унав. Эргэж vзвэл эмээлийн олом хємєлдрєг хэвээр байтал мултарсан ажээ. "Олом мултарч болох гэвч, хємєлдрєг яахин мултарна. Тэнгэр ятгаж байгаа болов уу?" гэж бас гурав хоног хvлээв. Дахин гарахаар явахад шугуйгаас гарах замыг гэрийн чинээ цагаан чулуу бєглєн хэвтэж байна. "Тэнгэр ятгаж байгаа болов уу?" гэж буцаж бас гурав хонов. Бvгд ес хоног хоолгvй байж "Энэ мэт нэргvй vхэхээр гаръя" гээд зам бєглєн унасан гэрийн чинээ цагаан чулууг тойрон гарахад саад болох модыг сумч (сум хийдэг) хутгаараа огтлоод морио хєтєлж гармагц тайчууд угтан барьж авав.
81. Тэмvжинийг Таргудай-Хирилтуг барьж, улсдаа аваачаад засаглан шийтгэж айл бvрд нэжээд хонуулж хэсvvлэн явна. Зуны тэргvvн сарын арван зургааны улаан тэргэл єдєр тайчууд Ононы эрэг дээр хуримлаж, нар шингэхэд тарав. Тэр хуримын vед Тэмvжинийг нэгэн хялбар дорой хєвvvн авчран сахиулж билээ. Хуримын ардыг тармагц, тэр хялбар хєвvvний толгойг бугуй (дєнгє)-гаар нэгэн удаа дэлдээд (цохиод) гvйж Ононы шугуй дотор хэвтвэл vзэгдэх болов уу гэж усны хариг (урсгалын хажуу дахь тогтмол ус)-т ороод гэдрэг хэвтэж дєнгєє ус уруу урсган нvvрээ ил гаргаж хэвтэв.


82. "Баригдсан хvнийг алдав" гэж тvvнийг сахиж байсан хvн их дуугаар хашхирахад тарсан тайчууд цуглан ирж, єдєр мэт саруул шєнє Ононы шугуйг нэгжин бэдрэв. Усны харигт хэвтэж байгаа Тэмvжинтэй сvлдvсний Сорхон-шар яг тохиолдон vзэж єгvvлрvvн: [усанд чилмий (ором)-гvй, огторгуйд мєргvй тул чиний ингэж хэвтэх зєв байна. А.то] "Чи ийм аргатай бєгєєд нvдэндээ галтай, нvvртээ гэрэлтэй хvн тул тайчууд ийнхvv атаархах ажээ. Чи ингээд хэвтэж бай. Би чамайг зааж єгєхгvй" гээд єнгєрєн одов. Цааш хэрхэн эрэхийг тайчууд нар зєвлєхєд, Сорхон-шар єгvvлрvvн: "Хvн бvр явсан мєрєєр гэдрэг явж, орчны газрыг дахин шалгаж vзье" гэвэл цєм "За" гэж зєвшєєрч, хvн бvр явсан мєрєєрєє явж эрэв. Бас Сорхон-шар, Тэмvжинийг дайрч "Ах дvv тайчvvд нар, ам шvдээ билvvдэж айсуй явна. Чи хатуужин хэвтэж бай" гээд єнгєрч одов.
83. Тайчууд нар эрж олсонгvй тул дахин явж эрэхийг зєвлєлдєхєд Сорхон-шар єгvvлрvvн: "Тайчууд, [ноёд А.то] хєвvvд бид, гэгээн цагаан єдєр бvхэл хvнийг алдаад, одоо харанхуй шєнє хэрхэн олох билээ. Хvн бvр явсан мєрєєрєє дахин нэгэн удаа эрж тараад маргааш цуглаж эрье. Тэр дєнгєтэй хvн хаана холдох вэ" гэвэл бvгдээр "За" гэлдэж буцаж эрэхээр явав.
Сорхон-шар бас Тэмvжинд ирээд єгvvлрvvн: "Одоо нэгэн удаа эрж тараад маргааш эрэхээр болов. Биднийг тармагц эх ба дvv нарын зvг яв. Хэрэв хvн тохиолдвол намайг vзэв гэж бvv хэл" гээд явчив.
84. Тэднийг тармагц, тэмvжин дотроо сэтгэрvvн: "Саяын хэдэн єдєр айл хэсэж хоноход Сорхон-шарын гэрт хоновол тvvний хєвvvн Чимбай Чулуун хоёр намайг єрєвдєн хайрлаж, шєнє гинж дєнгий минь суллаж хонуулах бvлгээ. Одоо бас Сорхон-шар намайг vзэж зааж єгсєнгvй єнгєрєв. Тэд намайг аврах биз" гэж Сорхон-шарын гэрийг зvглэн Онон мєрєн уруу явав.
85. Сорхон-шарын гэрийн тэмдэг нь шєнє турш vvр цайтал сvv самарч эсэг (айраг)-ээ бvлэх бvлгээ. Тэр тэмдгийг баримталж, бvлvvрийн чимээг чиглэж очоод гэрт нь орвол Сорхон-шар єгvvлрvvн: "Чамайг эх ба дvv нарын зvг яв гэж эс хэллvv, би. Чи юунд ирэв?" гэв. Тvvний хєвvvн Чимбай Чулуун хоёр єгvvлрvvн: "Болжмор шувуу, харцагаас дутааж бутын ёроолд хоргодвол бут тvvнийг хамгаалж аварна. Одоо бидэнд хvн хоргодож ирэхэд тэгж хэлж яаж болно" гэж эцгээ буруушааж, дєнгийг эвдэж галд тvлээд, Тэмvжинийг хойд унгаст хар (мухлаг) тэргэнд єгvvлж, "Амьтан хvнд бvv хэл" гэж Хадаан нэртэй охин дvvгээр асруулав.
86. Гуравдугаар єдєр [Дєнгєт хvн хаана холдох билээ? А.то] "Тvvнийг манайхан нуусан биз. Єєр зуураа айлуудыг нэгжье" гэж айл бvрийг нэгжсээр Сорхон-шарынд ирж, гэр тэрэг ба исэр (ор)-ийн дор хvртэл нэгжээд хойд унгаст тэргэнд очиж амсар дахь унгасыг таталж, Тэмvжиний хєлд хvрвэл, Сорхон-шар єгvvлрvvн: "Ийм халуун цагт унгасан дотор амьд хvн яаж байна? [Сэтгэлээ хантал эр. А.то] " гэвэл нэгжvvлийн хvмvvс бууж одов.
87. Тэр нэгжvvлийг одсон хойно Тэмvжинд Сорхон-шар єгvvлрvvн: "Намайг vнсээр хийсгэн алдав, чи. Одоо даруй эх ба дvv нарын зvг яв" гэж, ам цагаан эрмэг хулагч гvvг унуулж, тэлээ (хоёр эхийг хєхдєг тарган) хургыг чанаж, хєхvvр (ундны тулам) ба нэг нум, хоёр сум єгч, эмээл ба хэтгvйгээр явуулав.
88. Тэмvжин тэндээс явж урьдын шивээлсэн газарт ирээд євсний налархай (зурвас)-гаар мєшгєн Онон мєрєн єєд явж, єрнєєс урсах Химурга горхинд хvрэв. Химурга горхины єєд єгсєж, Бэдэр хошууны Хорчухуй болдог гэдэг газар хvрч эх, дvv нартай учрав.
89. Тэнд бvгдээр нийлэлдэж, Бурхан халдуны євєр Хvрэлх дотор урсах Сэнгvр горхины (Цэнхэрийн голын) Хар зvрхний Хєх нуур гэдэг газар очиж нутаглаад тарвага, зурам алж идэн амьдрав.
90. Нэгэн єдєр гэрийн дэргэд байгаа найман шарга агтыг дээрэм ирж нvд vзтэл дээрэмдэж одоход Тэмvжин нар явган тул харсаар хоцров. Бэлгvтэй оготор хонгор морийг унаж, тарвага агнахаар явсан билээ. Yдэш нар шингэсний хойно оготор хонгор мориндоо тарвагануудыг дааж ядтал ачиж явган хєтєлж ирэв. "Шарга агтуудыг дээрэм авч одов" гэвэл, Бэлгvтэй, "Би нэхье" гэв. Хасар єгvvлрvvн: "Чи чадахгvй, би нэхье" гэв.
Тэмvжин єгvvлрvvн: "Та нар чадахгvй, би нэхье" гэж оготор хонгорыг унаад шарга агтыг євсний налархайгаар мєшгєн хєєж гурав хоног яваад нэгэн єглєє олон адуунд хvрвэл нэг гавшгай хєвvvн гvv сааж байна. Тvvнтэй уулзаж, шарга агтаа сураглавал, тэр хєвvvн єгvvлрvvн: "Энэ єглєє нар ургахын урьд найман шарга морийг vvгээр хєєж гарав. Мєрийг би зааж єгье" гээд оготор хонгорыг тавиулж орог шинхул морийг Тэмvжинд унуулав. Єєрєє хурдан ухаа морийг унаж, гэртээ харилгvй намбух (хєхvvр) суулгаа хээр боож тавив. Тэгээд єгvvлрvvн: "Нєхєр чи их мунгинаж яваа ажээ. Эрийн мун (бэрхшээл) нэгэн адил бий. Би чамд нєхєр болъё. Миний эцэг Наху баян гэдэг. Би тvvний ганц хєвvvн. Миний нэр Боорчи" гээд хоёулаа мордож шарга морьдыг мєрєєр нь мєшгєж гурван хоног явав. Нэгэн vдэш нарны гэрэл уул ташиж бvхий цагт нэгэн хvрээ иргэнд хvрвэл, найман шарга морь нь тэр хvрээний захад євс идэж байна. Тэмvжин єгvvлрvvн: "Нєхєр чи эндээ бай. Манай шарга морьд тэр байна. Би тvvнийг хєєж ирье" гэвэл, Боорчи єгvvлрvvн: "Би чамд нєхєр болж ирээд энд яаж vлдэнэ" гээд хоёулаа хамт довтолж ороод шарга морьдыг хєєж гарав.
91. Хойноос нь олон хvн цувалдан хєєв. Тэдний дотроос нэгэн цагаан морьтой [улаан дээлтэй. А.то] хvн уурга барьж ганцаар гvйцэж ирэхэд Боорчи єгvvлрvvн: "Нєхєр чи нум сумаа надад єг. Би харвалдъя гэвэл, Тэмvжин єгvvлрvvн: "Миний тєлєє чи эрсдvvзэй. Би харвалдъя" гэж эргэж харвалдав. Тэр цагаан морьтойн хvн уургаа дохисоор хоцорвол хойдох нєхєд нь уван цуван гvйцэж ирсэн боловч нэгэнт нар уул ташин шингэж бvрэнхий болсон тул тэд нэхэж чадахгvй хоцров.
92. Тэмvжин Боорчи хоёр морьдоо авч тэр шєнє турш яваад гурван єдєр, гурван шєнє явж Боорчийн гэрт ойртвол, Тэмvжин єгvvлрvvн: "Би чамгvй бол энэ морьдоо яаж авч чадах билээ? [Би хэдийг авах вэ? А.то] Чи хэдийг авах вэ?" гэвэл, Боорчи єгvvлрvvн "Би сайн нєхєр чамайг мунгинаж явна гэж тус болохоор ханилж явсан билээ. Би олз эрсэнгvй. Би Наху баяны ганц хєвvvн тул миний эцгийн зєєсєн хураасан хєрєнгє надад элбэг хvрнэ" гэж эс авав.
93. Хоёулаа Наху баяны гэрт хvрвэл, хєвvvнээ алдав гэж нус нулимс болж байсан Наху баян хєвvvнээ ирснийг vзээд нэг уйлж, нэг загнаж, "Хєвvvн минь юу болсноо хэл" гэвэл Боорчи єгvvлрvvн: "Энэ сайн нєхєр мунгинаж явахыг vзээд хамт одсон билээ. Одоо ирэв" гээд мордож, хээр боож тавьсан намбух суулгаа авч ирэв. Тэмvжинд тэд тэлээ хурга алж хvнс бэлтгээд бас ганзагын тулам єгєв. Наху баян єгvvлрvvн: "Хоёр залуус vvнээс хойш сайхан нєхєрлє, бие биеэ битгий орхи" гэв. Тэндээс Тэмvжин мордож гурван єдєр гурван шєнє яваад Сэнгvр горхинд байгаа гэртээ хvрэв. Тэмvжинийг ирэхэд Єэлvн эх, Хасар хийгээд дvv нарын зовнил тайлагдаж сэтгэл баясав.
94. Урьд Бєртэ vжинийг Тэмvжин есєн настай байхдаа vзэж ирснээс хойш дахин уулзаагvй билээ. Одоо Тэмvжин Бэлгvтэй хоёр Бєртэ vжинийг эрэхээр Хэрлэн мєрєн уруу одов. Цэгцэр Чихургу хоёрын завсар Хонгирадын Дэй сэцэн нутаглан байгаа ажээ. Дэй сэцэн, Тэмvжинийг vзэж маш их баясаж єгvvлрvvн: "Ах дvv тайчууд нар чамд атаархан хорсохыг би мэдэх тул чиний тухай сэтгэл зовнисоор цєхрєхєд хvрсэн билээ. Одоо чамтай уулзав" гээд Бєртэ vжинийг Тэмvжинд єгєв. Тэмvжин Бєртэ vжинийг авч хамт буцахад Дэй сэцэн vдэж яваад Хэрлэний Ураг цєл гэдэг газар хvрч [халуунд ядрах тул А.то] Хэрлэн уруу гэдрэг буцав. Дэй сэцэний гэргий Цотан охин Бєртэ vжинийг vзэж Хvрэлх дотор Сэнгvр горхинд бvхvйд хvргэж ирэв.


95. Цотанг хариулаад Боорчийг нєхєрлєе гэж урьж Бэлгvтэйг илгээв. Бэлгvтэйг ирмэгц Боорчи, эцэгтээ vл хэлэн бєгтєр хонгорыг унаад бор єрмєг (хэвнэг)-єє бєгтрєєд Бэлгvтэйн хамт явж ирэв. Боорчийн Тэмvжинтэй нєхєрлєсєн ёс тийм.
96. Тэмvжин нар Сэнгvр горхиноос нvvж, Хэрлэн мєрний эх Бvрги эрэгт бууж нутаглах цагт Цотан эхийн шитгvл (ємсгєл) гэж авчирсан хар булган дахыг авч Тэмvжин, Хасар, Бэлгvтэй гурвуулаа Есvхэй эцгийн хуучин дотно анд (нєхєр) Ван хантай уулзахаар очив. Эцгийн анд бол эцэг мэт биз гэж Ван ханыг Туул голын шугуйд нутаглан байхад хvрч очоод Тэмvжин єгvvлрvvн: "Эцгийн хуучин анд та, миний эцгийн адил буюу гэж би гэргий аваад ємсгєл хар булган дахыг чамд авчрав" гэж булган дахаа єгєв. Ван хан маш их баясаж єгvvлрvvн:

"Хар булган дахын чинь хариуд
Хагацсан улсыг чинь
Хамтатгаж єгье
Булган дахын чинь хариуд
Бутарсан улсыг чинь
Цуглуулж єгье.
Бєєр нь бєгсєнд байг
Цэр нь цээжинд байг
(Ах захтай болог)" гэв.

97. Тэндээс бvрги эрэгт нутаглан бvхийд Бурхан халдунаас Урианхайн Жарчиудай євгєн хєєрєг (тємрийн дархны vлээх тулам)-єє vvрч, Зэлмэ нэрт хєвvvнээ дагуулж ирээд єгvvлрvvн: "Тэргvvн Ононы Дэлvvн болдогт Тэмvжин чамайг тєрєхєд Булган єлгий єгсєн ба би энэ хєвvvн Зэлмээг чамд єгсєн боловч, балчир учраас гэрт аваачсан билээ. Одоо чи миний хєвvvн Зэлмээр
Эмээлээ тохуул
Yvдээ сєхvvл" гэж єгєв.
98. Хэрлэн мєрний эх Бvрги эрэгт нутаглан байтал нэгэн єглєє эрт vvр цайж байхад Єэлvн эхийн гэрт зарцлагдах Хуагчин эмгэн босож єгvvлрvvн: "Эх, эх vтэр бос. Газар дэлбэрэх мэт чимээ гарч, морины тєвєргєєн сонстоно. Аймшигт тайчууд айсуй биз. Эх даруй бос" гэв.
99. Єэлvн эх, "Хєвvvдийг даруй сэрvvлэгтvн" гээд єєрєє даруй босов. Тэмvжин нар даруй босоод морьдоо барьж, Тэмvжин, Єэлvн эх, Хасар, Хачиун, Тэмvгэ отчигин, Бэлгvтэй, Боорчи, Зэлмэ нар тус бvр нэг морь унаж, Тэмvлvнийг Єэлvн эх євєртээ дvvрэв. Нэгэн моринд юм ачиж хєтлєв. Бєртэ vжинд морь дутав.
100. Тэмvжин ах дvv нар мордож, vvрээр бурхан халдуны зvг одов. Хуагчин ємгєн, Бєртэ vжинийг нууя гэж бvхээгтэй тэргэнд оруулж [эд бараагаа хийж тэргэнд сууж А.то] бєєр алаг vхэр хєллєж, Тvнхэлэг горхин єєд хєдєлж [уул єгсєн Тvнхэлэг горхиноо хvрэхэд А.то] сая vvр цайж харуй бvрий байтал, єєдєєс цэргийн хvмvvс хатиран ирж, "Чи юун хvн бэ?" гэж асуувал Хуагчин эмгэн єгvvлрvvн: "Би Тэмvжиний харьяат. Их гэрт хонь хяргахаар ирсэн билээ. Одоо [унгас тээж А.то] гэртээ харьж явна" гэв. Тэр цэргvvд єгvvлрvvн: "Тэмvvжин гэрт бий юу? Yгvй юу? Гэр нь хаана байна?" гэвэл, Хуагчин эмгэн єгvvлрvvн: "Гэр нь ойр байна. Тэмvжиний бий, vгvйг би мэдэхгvй, би хойд гэрээс гарч ирэв" гэв.
101. Тэд цэргvvд хатиран одов. Хуагчин эмгэн, бєєр алаг vхрээ гуядаж, яаравчлан явах гэтэл тэрэгний тэнхлэг хугарав. Тэнхлэг хугарсан учир, явганаар ойд дутааж оръё гэж байтал, хойноос мєн цэргvvд Бэлгvтэйн эхийг сундалж, хоёр хєлий нь санжуулан давхиж ирээд, "Энэ тэргэн дотор юу байна?" гэж асуувал, Хуагчин эмгэн єгvvлрvvн: "Унгас бий" гэв. Тэр цэргvvдийн ахмад нь єгvvлрvvн: "Дvv нар бууж vзэгтvн" гэвэл, бусад нь бууж хаалттай тэрэгний хаалгыг нээвэл, дотор нь хатан сууж байна. Тvvнийг тэрэгнээс чирч гаргаад Хуагчин хоёуланг сундалж Тэмvжиний хойноос євсний налархайгаар мєшгєж, Бурхан халдун єєд гарав.
102. Тэмvжинийг нэхэж Бурхан халдуныг гурав тойрон нэгживч олсонгvй. Урагш хойш явж эрвэл умбах шавар, битvv ой тулгарч, цатгалан могой шургах завсаргvй бэрх шугуй тул Тэмvжинийг мєрдєж олж чадсангvй. Энэхvv довтолсон цэргvvд бол гурван мэргид байсан ажээ. Удуйд мэргидийн Тогтоа, Увас (ухаа) мэргидийн Дайр-Yсvн, Хаад мэргидийн Хаатай Дармала гурвуул нийлж урьд Чилэдvгээс Єэлvн эхийг булааж авсны єшєєг нэхэхээр ирсэн ажээ. Одоо тэдгээр мэргид єгvvлэлдрvvн: "Єэлvнийг булаагдсаны єшєєг авахаар ирээд одоо эмсий нь булааж авав. Євєг эцгийн єшєєг авав бид" гэж гэртээ буцав.
103. [Тэд Бєртэ vжинийг аваачаад Чилэдvгийн дvv Чилэгэр бєхєд єгєв. А.то] Тэмvжин: "Тэр гурван мэргид гэртээ харих нь уу? Ууланд бvгэх нь vv? Гурван хоног дагаж яваад мэдэж ир" гэж Бэлгvтэй, Боорчи, Зэлмэ гурвыг илгээв. Тэмvжин єєрєє Бурхан халдун дээр бууж, євчvvгээ дэлдэж (цохиж) залбиран єгvvлрvvн:

"Солонго мэт сонсох
Соргог Хуагчины
Сонор хvчээр
Yен мэт vзэх
Yнэнч Хуагчины
Yзсэний ачаар
[Аюулт дайснаас
Амжин дутааж]
Бvтэн биеэ
Бvгэн нуугдаж
Бvдэг замыг
Мєрдєн дагаж
Бугын мєрийг
Мєшгєн хєєж
Бургасан гэрт
Буруулан нуугдаж
Бурхан халдунд
Амь хоргодов.
Харийн дайсан
Халдан довтлоход
Харцагаас дутаасан
Болжмор мэт
Хандгай бугын
Мєрийг дагаж
Хад хавчлын
Сvвийг эрж
Хулдун ууланд
Дутааж ирээд
Хальс холтсоор гэр барьж
Халуун амиа
Хамгаалав, би.
Бєглvv ойт
Бурхан уул
Бєєсєн чинээ амий минь
Бєєцийлєн аварч
Бєєрийн чинээ биеий минь
Бvтэн мэнд vлдээв.
Єшєєт дайснаас
Єршєєн аварч
Єнчин бидний
Ємєг болсон
Єндєр дээд
Бурхан халдун чамайг
Єглєє бvр мялааж байя!
Єдєр бvр тахиж байя!
Yрийн vрд
Yvрд тахим
Yе тутам
Yргэлж шvтье!"

гэж бvсээ хvзvvнд эрих мэт єлгєж, малгайгаа гарт сэгэлдэрч, гараар євчvvгээ дарж, наран єєд хандаж, Бурхан халдунд есєнтээ сєгдєж єчил єчин, сацал сацав.

МЭРГЭДИЙГ СЄНЄЄСЄН БА ТЭМYЖИНД ЧИНГИС ХААН ЦОЛ ЄРГЄМЖИЛСЄН НЬ


104. Тэндээс Тэмvжин, Хасар, Бэлгvтэй гурвуул явж, Туул голын Хар шугуйд нутаглаж байгаа ван хан Тоорилд очиж єгvvлрvvн: "Санамсаргvй байтал гурван мэргид довтолж, эхнэр хvvхдийг минь булааж авав. Хан эцэг минь эхнэр хvvхдий минь аварч єгнє vv гэж ирэв" гэвэл, ван хан Тоорил хариу єгvvлрvvн: "Би ноднин жил чамд хэлсэн биш vv. Эцгийн адил эцэг гэж булган дах авчирч єгсєн тухайд би ингэж хэлсэн билээ

"Булган дахын чинь хариуд
Бутарсан улсы чинь
Бєєгнєрvvлж єгье
Хар булган дахын чинь хариуд
Хагацсан улсы чинь хамтатгаж єгье.
Цэрээ цээжинд байлга
Бєєрєє бєгсєнд байлга
(Ах захтай байг)"
гэж хэлсэн билээ.
Одоо тэр vгэндээ хvрч,
Булган дахын чинь хариуд
Бvгд мэргэдийг
Бvрэлгэн довтолж
Бєртэ vжинийг чинь
Буцааж єгье.
Хар булган дахын чинь хариу
Хамаг мэргидийг
Хамх цохиж
Хатан Бєртий чинь
Хариулж авчиръя.

Чи Жамуха дvvд хэл єг. Жамуха дvv Хорхунаг Жубур гэдэг газар бий. Би эндээс хоёр тvмэн цэрэг авч баруун гар болон мордъё. Жамуха дvv хоёр тvмэн цэрэг авч зvvн гар болон морилог. Бидний учрах болзоог Жамуха тогтоотугай" гэв.
105. Тэмvжин, Хасар, Бэлгvтэй гурвуулаа, Тоорил ханаас салж гэртээ ирээд Тэмvжин, Жамухад Хасар Бэлгvтэй хоёрыг илгээж хэлvvлсэн нь:

"Єст мэргид ирж
Єрий минь євтгєв
Єврий минь хоослов.
Ємєг тvшиг болох
Єнєр тєрлийн та нар
Єшєєг авч єгнє vv.
Элэг зvрх минь
Эмтэрч байна.
Элгэн садан та нар
Энэ єгєєг авч єг" гэв.

Бас Хэрэйдийн Тоорил ханы vгийг Жамухад, уламжлан хэлсэн нь: "Эрт єдєр эцэг хан Есvхэйтэй эв нэгтэй явснаа санаж, одоо хоёр тvмэн цэрэг авч баруун гар болон мордъё. Жамуха дvv хоёр тvмэн цэрэг авч зvvн гар болон морилтугай. Хамтрах болзоог Жамуха дvv мэдтvгэй" гэснийг уламжлав. Эдгээр vгийг сонсож гvйцээд Жамуха єгvvлрvvн:

"Єнєє Тэмvжин анд
Єдий зовлон бэрхэд
Єртєгдсєнийг сонсоод би
Єр євдєж
Єршєєн санана
Элэг эмтэрч
Эмгэнэн гашуудна.
Эл єшєєг нэхэж
Эдгээр мэргид аймгийг
Эвдэн мєхєєж
Эхнэр Бєртийг
Эргvvлж авчиръя
Хамаг хаад мэргидийг
Хамх цохиж
Хатан Бєртийг
Хариулж авъяа
Давирах гєлмийн чимээг
Дайны хэнгэргийн дуу гэж
Ташааран дутаагч Тогтоа
Дайд Буур-хээрт
Ташаалдан суугаа биз.
Давхар хоромсгын амсар
Дарвалзан хєдлєхєд
Дайн тулаан болов гэж
Ташааран дутаагч
Дайр-Yсvн одоо
Давлагат Орхон Сэлэнгийн
Талхун аралд
Далдиран суугаа биз.
Хамхуул євс хийсэхэд
Халдах дайсан ирэв гэж
Хар ойр чиглэж
Хашхиран дутаагч муу
Хаатай Дармала одоо
Харжийн талд
Хааш ч vгvй байгаа биз.
Сайхан Хилго мєрєнд
Сахал євс их гэнэ
Сахал євс тvvгээр
Сал хийж болдог гэнэ.
Єнєє дєхмийг бодож
Євсєєр сал хийж
Єргєн Хилго мєрнийг
Єнгєрч хєндлєн гараад
Єєдгvй муусайн мэргидийн
Єнєєх муу Тогтоагийн
Єрх vvдий нь эвдэж
Єм цєм дайрч
Єнгєтэй эдий нь олзолж
Євєртлєх эмий нь булааж
Єсєх vрий нь тасалж
Єшєє хорсголоо авъя!
Хутагт эрхэм шvтээний нь
Хуга татаж эвдээд
Хувхай болгож хаяя!
Хотол их улсы нь
Хоосон болтол довтолъё" гэв.

106. Жамуха бас Тэмvжин анд, Тоорил хан ах хоёрт хэлvvлсэн нь: "Одоо би

Хараа ихт (холоос харагдах) тугаа тахиж
Хар бухын арьсаар бvрсэн
Харгис дуутай хэнгэргээ дэлдэж
Хатан болд жадаа барьж
Халх хуягт дээлээ ємсєж
Хатгах зэвт сумаа онилж
Хар хул морио унаж
Хамаг олон цэргээ дагуулж
Хаад мэргэдийг халдан довтолж
Хатгалдан байлдахаар мордов би.
Yзэмжит сайхан тугаа тахиж
Yхрийн арьсан хэнгэргээ дэлдэж
Yргэлж хэлхэ хуягаа ємсєж
Yзvvр хурц илдээ барьж
Yнэхээр мэргэн сумаа онилж
Yлэмж сайн морио унаж
Yй тvмэн цэргээ дагуулж
Yхээнц муусайн мэргид иргэнтэй
Yхтэл тэмцэхээр нэгэнт мордов.

Тоорил хан ах мордож, Бурхан халдуны єврєєр Тэмvжин андыг дайрч аваад Онон мєрний эх Ботохан-бооржи гэдэг газар ирэгтvн. Би эндээс нэгэн тvмэн цэрэг авч мордоод замд Онон мєрєнд нутаглаж байгаа Тэмvжин андын харъяат нараас бас нэгэн тvмэн цэрэг авч, бvгд хоёр тvмэн цэрэг болоод Ботохан-бооржид очиж нийлье" гэж илгээв.

 

107. Жамуха эдгээр vгийг Хасар Бэлгvтэй хоёроос Тэмvжин сонсоод Тоорил ханд уламжлав. Тоорил хан, Жамухын vгийг сонсмогц хоёр тvмэн цэрэг авч мордоод Бурхан халдуны єврєєр Хэрлэний Бvрги эргийг чиглэн явав. Yvнийг Тэмvжин сонсоод Бvрги эргээс хєдєлж, Бурхан халдуны євєр Тvнхэлэг єєд нvvж Тана горхинд очиж буув. Тоорил хан, нэгэн тvмэн цэрэгтэй, Тоорил ханы дvv Жаха хамбу нэгэн тvмэн цэрэгтэй Химурга горхины Айл харгана гэдэг газар бууж бvхийд Тэмvжин, цэргээ авч очиж нийлэн буув.
108. Тэмvжин, Тоорил хан, Жаха хамбу гурвуул нийлэн хєдєлж, Ононы эх Ботохан-бооржи гэдэг газар хvрч ирвэл энд Жамуха нэгэнт ирээд гурав хоног хvлээжээ. Тэмvжин, Тоорил, Жаха хамбу гурав бас цэргvvдээ засаж хvрэлцэн нийлэлдэж танилцав. Жамуха єгvvлрvvн: "Бороо тохиолдовч болзооноос хождохгvй, хур тохиолдовч хурлаас саатахгvй гэж монгол vгээр хэлэлцэж "За""гэж андгайлсан биш билvv? "За" гэсэн цагаас хожигдсон этгээдийг зэрэг дотроо хасъя гэсэн биш билvv?" гэвэл, Тоорил хан єгvvлрvvн: "Тогтсон болзооноос гурав єдєр хожимдсоны учир торгож буруушаахыг Жамуха дvv минь мэд" гэв. Болзоо хожидсон тухай ийм vгийг ярилцаж єнгєрєв.
109. Ботохан-бооржиос бvгдээр хєдєлж, Хилго мєрєнд хvрч сал уяж гэтлээд Буур-хээр гэдэг газар очиж Тогтоа бэхийн єрх дээрээс нємрєн бууж, эрхэм шvтээний нь эвдэн сvйтгэж, эм хvvхдий нь эзлэн булаав. Хутагт сахиусы нь хуга дайрч, хотол улсы нь хомрон довтолж хоосон болгов. Тогтоа бэхийг унтаж байхад дайран барьж болох байсан. Гэтэл Хилго мєрєнд нутаглах загасчин ба булга агнагчид, гєрєєчид "дайсан айсуй" гэж тэр шєнийн дотор Тогтоа бэхид хэл хvргэжээ. Энэ мэдээг сонсоод Тогтоа ба Увас мэргидийн Дайр Yсvн хоёр хамтарч цєєн нєхдийн хамт Сэлэнгийг уруудаж Баргужин оронд дутаан одов.
110. Мэргидийн улс дvрвэж, тэр шєнє Сэлэнгийг уруудан дутаахад манай цэргvvд дvрвэсэн мэргидийг нэхэж довтлон дээрэмдэн явав. Тэмvжин, дvрвэж яваа хvмvvсийн дундуур "Бєртэ Бєртэ" гэж дуудан, эрж явтал, дvрвэж яваа иргэний дотор байсан Бєртэ vжин Тэмvжиний дууг сонсож таниад тэрэгнээс бууж Хуагчин эмгэн хоёул гvйж ирээд, Тэмvжиний жолоо цулбуурыг барьж авав. Тэмvжин шєнийн саруулд vзвэл Бєртэ vжин мєн тул тэврэлдэн учрав. Тэмvжин мєн шєнє Тоорил хан Жамуха анд хоёрт хvн илгээн хэлvvлсэн нь: "Эрсэн хvнээ олсон тул энэ шєнє довтлохоо зогсож энд бууя" гэв. Дvрвэж явсан мэргидvvд мєн шєнє хаана хvрсэн, тэр газраа бууж хонов. Бєртэ vжин мэргидийн гараас гарч Тэмvжинтэй уулзсан ёс ийм бvлгээ.
111. Урьд Удуйд мэргидийн Тогтоа бэхи, Увас мэргидийн Дайр-Yсvн, Хаад мэргидийн хаатай Дармала гурвуул гурван зуун хvнийг дагуулж Тогтоа бэхийн дvv Их Чилэдvгийн гэргий Єэлvнийг Есvхэй баатарт булаагдсаны єшєєг авна гэж тэр нэг єглєє мордсон билээ. Тэр цагт Тэмvжинийг Бурхан халдунд дутаалгаж гурав дахин тойрч нэгжээд Тэмvжинийг олсонгvй. Харин Бєртэ vжинийг барин авч Чилэдvгийн дvv Чилэгэр бєхєд єгч асруулсан ажээ. Тvvнээс хойш Бєртэ vжин Чилэгэр бєхийн гэрт байсаар билээ. Одоо Чилэгэр бєх дутааж гараад гэмшиж єгvvлрvvн:

"Хар муу хэрээ
Хальс холтос идэх заяатай байтал
Харлаг галууг идэхээр
Халдан тэмцэх мэт.
Хариугvй муу Чилэгэр би
Харин ихийг санаж
Хатан vжинд халдаж
Хамаг мэргид иргэнийг
Хачлагдах аюулд учруулж
Халх нємєргvй болж
Харанхуй шєнє зугтан гарч
Хадны хавчилд хоргодон
Хайран амиа гээх
Хар толгойгоо алдах болов
Хулд муу шувуу
Хулгана оготно идэх заяатай байтал
Хун галууг идье гэж
Хошуугаа билvvдэх мэт
Хувхай муу Чилэгэр би
Хутагт vжин хатныг
Хувилан авч ирээд
Хотол олон мэргидэд
Хор хєнєєл болгов.
Хохир муу Чилэгэр би
Хохимой муу толгойгоо
Хоргодох газаргvй болов
Хорголын тєдий амиа
Арчлах газаргvй болов
Харанхуй хавчилд шургах уу
Хадны завсраар орох уу
Хаана очих билээ?"

гээд дутаасан ажээ.


112. Хаатай Дармалааг барин авчирч, хавтсан дєнгє ємсгєж Халдун ууланд явуулав. Бэлгvтэйн эх тэр айлд бий гэхийг сонсоод Бэлгvтэй, эхээ авъя гэж очоод гэрийн баруун vvдээр орвол тvvний эх навтархай нэхий дээлтэй бєгєєд гэрийн зvvн vvдээр гарч гадна хvнд єгvvлрvvн:

"Хайрт хєвvvд минь
Хаадын зэрэгт хvрч байтал
Харин би энд
Харц муу хvнд
Харъяалагдаж явна
Хан хєвvvдийн нvvрийг
Харж яахин vзэх билээ?"

гээд гvн шугуйд гvйж орсонд хойноос нь нэхэж эрээд олсонгvй. Yvнд Бэлгvтэй ноён, мэргид овгийн хvнийг vзвэл "Эхийг минь авчир" гэж харвах билээ. Бурхан халдунд Тэмvжин нарыг довтолсон гурван зуун мэргидийг

Yрийн vрийг хvртэл
Yнсийг хийстэл хядаж
Yлдсэн эм хvvхдийг
Yvдний зарц болгож
Yзэсгэлэн сайтай заримыг
Yvрд дотнолж авав.

113. Тоорил хаан, Жамуха хоёрыг Тэмvжин бишрэн єгvvлрvvн:

"Эцэг хан Тоорил
Эрхэм анд Жамуха нар
Эв хvчийг нэгтгэж
Эрхт тэнгэрийн єршєєлєєр
Эх дэлхийн ивээлээр
Эртний єшєєт мэргидийн
Элэг зvрхийг эмтэлж
Эрхэм тєрлийг сєнєєж
Эзэмших гэрийг хоосолж
Элдэв зvйлийг олзлов" гэв.

Мэргид иргэнийг тийнхvv дайлж буцав.
114. Удуйд мэргидийн дvрвэж дутаасны хойно тэдний нутаг дээр булган малгайтай, бугын арьсан гуталтай, булган хєємий дээлтэй, нvдэндээ аглтай, нvvртээ цогтой Хvчv гэдэг нэртэй, таван настай хєвvvн хоцорсныг манай цэргvvд олж авчраад Єэлvн эхэд бэлэг болгон єгєв.
115. Тэмvжин, Тоорил хан, Жамуха гурвуул нийлж

Олон мэргидийн оцгор гэрийг эвдэж
Олигтой эмсийг олзолж
Орхон Сэлэнгэ хоёрын
Ой талаас буцав.

Талхун арлаас хєдєлж, Тэмvжин, Жамуха хоёр Хорхунаг Жубурыг чиглэн явав. Тоорил хан, Бурхан халдуны хяраар Єхєрт шугуйг дайран Гацуурт (Гацууртай) сvвчид, Улиат (Улиастай) сvвчид гэдэг газрыг дайрч, ан гєрєє хийсээр Туулголын Хар шугуйд буцаж харив.
116. Тэмvжин Жамуха хоёр, Хорхунагийн хєндийд нийлэн бууж, эртний анд бололцсоноо дурдаж улам дотно болж найралдъя гэлцэв. Анх урьд анд бололцоход Тэмvжин арван нэгэн настай байсан билээ. Тэр цагт Жамуха нэгэн гурын шагайг Тэмvжинд єгч, Тэмvжин нэгэн цутгамал шагайг Жамухад єгч, Ононы мєсєн дээр шагалцан наадаж анд бололцсон билээ. Тvvний хойд хавар алангир нумаар харваж байхад Жамуха, бярууны хоёр эврийг нааж нvхэлж хийсэн дуут сумаа Тэмvжинд єгч, Тэмvжин, арц модон годил (болцуу)-оо Жамухад єгч анд бололцов. Хоёр удаа анд бололцсон ёс ийм билээ.

 

117. Ахас дээдсийн vгийг сонсвол
Аливаа хvн харилцан
Анд нєхєр бололцвол
Амь биедээ
Арч болж
Аль алиндаа
Тvшиг болж
Амраглан ханилах ёстой
Одоо бид амраглан ялъя

гэж Тэмvжин, мэргидийн Тогтоагаас олзолж авсан алтан бvсээ Жамуха андад бvслvvлж, Тогтоагийн эсгэл (эрмэг буюу агсам) халиуныг Жамуха андад унуулав. Жамуха хариуд нь Увас мэргидийн Дайр-Yсvнээс олзолж авсан алтан бvсээ Тэмvжинд бvслvvлж, мєн Дайр-Yсvний эвэрт ишгэн цагаан морийг Тэмvжинд унуулав. Ийнхvv анд бололцож

Хорхунаг Жубурын хєндийд
Хулдгар хуны євєрт
Саглагар модны дор
Сайхан хурим vйлдэж
Сайтар бvжиглэн жаргаж
Санаа сэтгэл нэгдэж
Сайхан нєхєд болоод
Шєнє нэгэн хєнжилд орж хонох бvлгээ.

118. Тэмvжин Жамуха хоёр янаг найртай байж, нэгэн жил хагас хамт сууж, нэгэн єдєр тэр нутгаас нvvе гэлцэж, зуны тэргvvн сарын арван зургааны улаан тэргэл (дvгрэг сартай) єдєр нvvв. Тэмvжин Жамуха хоёр, тэрэгнvvдийн урд явж байтал Жамуха єгvvлрvvн

"Тэмvжин анд аа!
Ууланд шахан бууя.
Адуучинд гэр болтугай!
[Ай зєв vv? А.то]
Голд шахан бууя
Хоньчин хургачин нарт
Хоол болтугай!
[Хориггvй биш vv? А.то] гэв.

(Хагас нь адууны бэлчээрийг таатж ууланд бууя, хагас нь хонины бэлчээрийг татаж голд бууя гэсэн vг бололтой). Тэмvжин, Жамухын энэ vгийг ухан ядаж хариу юу ч хэлсэнгvй хоцроод нvvдлийн тэргийг хvлээж Єэлvн эхэд єгvvлрvvн:

"Жамуха анд надад хэлэв:
Ууланд шахан бууя,
Адуучинд гэр болтугай!
Ай зєв vv?
Голд шахан бууя,
Хоньчин хургачин нарт
Хоол болтугай!
Хориггvй биш vv?

гэж єгvvлэв. Би энэ vгийг ухаж ядаж хариу юу ч эс хэлэв. Эхээс асууя гэж ирэв би" гэв. Єэлvн эхийг vг хэлж амжаагvй байтал, Бєртэ vжин єгvvлрvvн: "Жамуха анд амархан уйддаг гэдэг билээ. Одоо биднээс уйдах цаг нь болсон биз. Тугаар (сая)-ын Жамуха андын хэлсэн нь биднийг жишээлсэн vг буюу. Бид бvv бууя. Энэ хєдєлсєєр шулуухан Жамухаас хагацаж шєнє турш явъя" гэв.
119. Бєртэ vжиний vгийг зєвшєєж vл буун шєнє турш явж зуур мєрт тайчуудыг дайрав. Тайчууд айж мєн шєнє хєдєлж Жамухын зvг одов. Тайчуудын бэсvдийн нутаг дээр Хєхєчv нэртэй нэгэн єчvvхэн хєвvvн хоцорсныг манайхан олж аваад Єэлvн эхэд єгч тэжээлгэв.


120. Тэмvжин нар тэр шєнє дvлэн явж єдєр гийхэд vзвэл, жалайр аймгийн Хачиун-Тохураун, Хархай-Тохураун, Харалдай-Тохураун ах дvv гурвуул шєнє дvлэн нvvж дагалдан ирэв. Дархад аймгийн Хадаан, Далдурхан ах дvv тавуул, бас Мэнгиту хианы хєвvvн Yнгvр нар, чаншиут, баяуд харьяат нараа дагуулж ирэв. Барулас аймгаас Хубилай, Худус ах дvv нар ирэв. Мангуд аймгаас Жатай, Доголху чэрби ах дvv хоёул ирэв. Боорчийн дvv Yгэлэн чэрби, Арулад аймгаас хагацаж ах Боорчидоо нийлж ирэв. Зэлмийн дvv Чаурхан, Сvбээдэй баатар, Урианхай аймгаас салж Зэлмэд нийлэн ирэв. Бэсvд аймгаас Дэгэй, Хvчvгvр ах дvv хоёр ирэв. Сvлдvс аймгаас Чилэгvтэй-Тахи, Тайчиудай ах дvv нар ирэв. Жалайр аймгийн Сэцэ-Домог, Архай-Хасар Бала хоёр хєвvvнээ дагуулж ирэв. Хонхотанаас Сvйхэтv чэрби ирэв. Сvхэгэнээс Жэгэй хондгарын хєвvvн Сvхэхэй-Жаун ирэв. Нэvдэйн Цагаан гоо ирэв. Олхуноуд аймгаас Хингиадай, Горлос аймгийн Сэчиvр, Дvрвэд аймгийн Мєчи бvдvvн нар ирэв. Ихирэс аймгийн Буту, энд хvргэн болж байсан тул хамт ирэв. Ноёхон аймгийн Жунсо ирэв. Оронар аймгаас Зургаан ирэв. Тэгээд барулас аймгаас Сохо сэцэн, Харачар хєвvvнтэйгээ ирэв. Бас Баарин аймгийн Хорчи, Yсvн євгєн, Хєхєчєс, Мэнэн баарингаа дагуулж нэгэн хvрээ болж ирэв.
121. Хорчи ирж єгvvлрvvн: "Бид Бодончар богдын барьж авсан эмээс тєрсєн тул Жамухатай хэвэл нэгтэй, хэлхээ бэхтэй хvмvvс билээ. Иймийн тул Жамухаас хагацаж болохгvй. Гэвч заарин тэнгэр ирж нvдэнд минь зааж vзvvлсэн нь, ухаагчин vнээ ирж Жамухыг тойрон явж, Жамухыг ба гэр тэргий нь мєргєсєєр єрєєсєн эврээ хугалж солжир эвэртэй болоод "Эврий минь єг" гэж Жамухын зvг мєєрч шороо сацлан байна. Бас нэгэн мухар ухаа vхрийг их гэрт тэргэнд хєллєжээ. Тэр vхэр их тэргvvр (зам)-ээр Тэмvжиний хойноос зvтгэн явж мєєрєн хэлэх нь:
"Тэнгэр газар эелдэж (зєвлєж)
Тэмvжинг улсын эзэн болтугай" гэж
Тээж хvргэж явна" гэж мєєрнє.
Ийнхvv миний нvдэнд заарин тэнгэр ирж зааж vзvvлэв.
"Тэмvжин чи, улсын эзэн болбол намайг урьдаас зааж хэлсэн тул хэрхэн жаргуулах вэ?" гэж асуувал, Тэмvжин єгvvлрvvн: "Yнэхээр би улсын эзэн болбол чамайг тvмний ноён болгоё" гэв. Хорчи єгvvлрvvн: "Єдий их тєрийн vйлийг урьдаас заасан намайг тvмний ноён болгох нь ямар жаргалан бэ? Намайг тvмний ноён болгоод бvх улсаас гоо сайхан охид гучийг шил эм болгох эрхийг олго. Бас миний юу хэлсэн бvхнийг анхаарч сонс!" гэв.
122. Хунан тэргvvтэн Гэнигэс нэгэн хvрээ болж, бас Даридай отчигин нэгэн хvрээ болж ирэв. Жадаран аймгийн Мулхалху ирэв. Унжин сахайт нэгэн хvрээ болж ирэв. Жамухаас ийнхvv салж хєдлєєд Химурга горхины Айл-харгана гэдэг газар хvрч буув. Тэр цагт бас Жамухаас салж Жvрхиний Сорхату-Жvрхийн хєвvvн Сача бэхи, Тайчу хоёр нэгэн хvрээ болж, Нэгvvн тайжийн хєвvvн Хучар бэхи нэгэн хvрээ болж, Хотала хааны хєвvvн Алтан отчигин нэгэн хvрээ болж, Жамухаас салж хєдлєєд Тэмvжинийг Химурга горхины Айл-харганад бууж байхад нийлэн ирэв. Тэмvжин нар тэндээс нvvж Хvрэлх доторх Сэнгvр горхины Хар зvрхний Хєх нуурт очиж буув.
123. Алтан, Хучар, Сача бэхи бvгдээр зєвлєлдєж Тэмvжинд єгvvлрvvн: "Чамайг хаан болгоё. Тэмvжин чамайг хаан болгож бид

Олон дайнд
Оройлон явж
Онц гуа
Охидыг олзолж
Ордон сайхан
Гэрийг авч
Олны хаан
Тэмvжинд єгье.
Харийн иргэнийг
Халдан довтолж
Хацар гуа
Хатдыг олзолж
Хатир сайт
Агтыг хєєж
Авчирч єгье.
Ороо гєрєєсийг
Авлах цагт
Отож ойртуулж
Єгье бид.
Хээрийн гєрєєсийг
Хэтэж авлахад
Хэвлий нь нийлтэл
Шахаж єгье.
Гууны гєрєєсийг
Агнах цагт
Гуяы нь нийлтэл
Шахаж єгье.
Хатгалдах дайн
Болох цагт
Хан тэмvжин чиний
Хатуу зарлигийг
Хайхрахгvй явбал
Хатан эмээс
Хагацуулан салгаж
Хамаг юмыг
Хамран авч
Хар толгойгий минь
Хаяж одогтун.
Энх цагт
Эзэн Тэмvжин чиний
Эе зарлигийг
Эс дагах бол
Эзэлсэн ардыг авч
Эм хєвvvдийг булааж
Энэ биеийг минь
Эзгvй газар
Хєєж орхи" гэв.

Ийм vгийг хэлж, ийнхvv ам алдаж, Тэмvжинийг Чингис хаан гэж нэрийдэж хаан болгов (Чингис хаан гэх нь Тэнгис хаан, Далай хаан гэсэн vг бололтой.)


124. Чингис хаан болоод Боорчийн хvv Yгэлэн чэрби, Хачиун-Тохураун ба ах дvv Жэтэй, Доголху дєрєвт хоромсго агсуулав. Єнгvр, Сvйхэтv чэрби, Хадаан-Далдуурхан гурав єгvvлрvvн:

"Єглєєний зоогийг
Єнєд осолдохгvй
Yдийн ундыг
Yvрд тасалдахгvй

гvйцэтгэж байя" гэсэн тул буурч (тогооч) болгов.
Дэгэй єгvvлрvvн:

"Алаг сайхан хоньдыг
Ар дvvрэн бэлчээж
Хонин олон сvргийг
Хот дvvрэн єсгєж
Ховдог тєрсєн би чинь
Хос цувдай хvртэл
Хошгиног мах идэж
Єдєр тутам єнжихгvй
Хоног тутам хожимдохгvй
Шилдэг иргийг алж
Шимтэй шєлийг бэлтгэж явъя"

гэсэн тул Дэгэйгээр хонь адуулгав. Тvvний дvv Хvчvгvр єгvvлрvvн:

"Цуургатай тэрэгний
Цуурга цvvг
Цуцран эвдрэхгvй болгож
Тэнхлэгтэй тэргийг
Тэргvvр замд
Тээглэн саатахгvй болгож
Тэрэг гэрийн ажлыг
Тэгшлэн засаж явъя"

гэсэн тул Хvчvгvрийг тэрэгчийн тушаалд томилов. Гэр доторх гэргий хvvхэд ба зарц нарыг Додай чирбиэр захируулав. Хасарын захиргаанд илд агсаж явахаар Хубилай, Чилгутай, Хархай-Тохураун гурвыг томилж:

"Хvч тvрэмгийлэгчдийн
Хvзvvг хянгардаж
Омог ихтний
Омрууг огтолж яв" гэв.

Бэлгvтэй, Харалдай-Тохураун хоёрыг: "Агт хариултугай. Агтчин болтугай" гэв. Тайчуудын Хуту, Моричи, Мулхалху гурвыг "Адуу адуултугай" гэв. Архай Хасар, Тахар, Сvхэхай, Чаурхан дєрвийг "Холын холбогч, ойрын оточ (хол ойрыг сурвалжлах газарч) болтугай гэв. Сvбээдэй баатар єгvvлрvvн:

"Хулгана оготно мэт
Хураасан хєрєнгийг хадгалж
Хар хэрээ мэт
Хамаг юмыг харамлаж
Нємрєх эсгий мэт
Нєхєєс бамбай болж
Гэр орныг хамгаалж
Хэрсгээ бvрээс болъё" гэв.

125. Тэндээс Чингис хаан, хан болж Боорчи Зэлмэ хоёрт єгvvлрvvн:

"Сvvдрээс єєр
Нєхєргvй байхад
Сvvдэр минь болж
Сvvлнээс єєр
Ташуургvй байхад
Сvvл минь болж
Сэтгэлий минь сэргээж
Санаагий минь амруулсан
Зvрхний дотно нєхєд минь

Та хоёр хамгаас урьд ирж нєхєрлєсєн тул хамгийг ахална" гэв. Бас Чингис хаан єгvvлрvvн: "Тэнгэрт єршєєгдєж, газарт ивээгдэж, Жамухаас салж намайг сэтгэж нєхєрлєе гэж ирсэн анхны єлзийт нєхєд минь алинаас ч илvv хvндтэй байх учиртай тул ийнхvv та нарыг зохих зохих тушаалд томилов" гэв.
126. Чингис хааныг хаан болгов гэж Хэрэйдийн Тоорил ханд Тахай Сvхэхэй хоёрыг илгээвэл, Тоорил хаан єгvvлрvvн: "Тэмvжин хєвvvний минь, хан болгосон нь маш зєв. Монголчууд, хангvй байж яаж болно.

Энэ шийдвэрээ эвдэхгvй
Эв зангиагаа таслахгvй
Эх захаа алдахгvй
Эгнэгт журамтай бай" гэв.

ЖАМУХА БА ТАЙЧУУДТАЙ ТЭМЦСЭН НЬ


127. Архай Хасар, Чаурхан хоёрыг Жамухад элч болгож очуулбал, Жамуха єгvvлрvvн: "Алтан Хучар хоёрт очиж хэл: Алтан, Хучар та нар Тэмvжин анд (найз) бид хоёрын завсарт сvвээг сvлбэж, хавиргыг хатгаж юунд салгав? Тэмvжин бид хоёрыг хамт байхад тvvнийг хан эс болгосон байтал, одоо ямар санаагаар тvvнийг хан болгов? Алтан, Хучар та хоёр хэлсэн vгэндээ хvрч Тэмvжин андын сэтгэлийг амруулж, андад сайн нєхєр болж яв" гэж хэлvvлжээ.
128. Тvvний хойно, Жалама (уул)-ын євєр Єлгий булаг гэдэг газар нутаглан суугаа, Жамухын дvv Тайчар, Саарь-хээр гэдэг газар байгаа манай Жєчи-Дармалагийн адууг дээрэмдэхээр явж Жєчи-Дармалагийн адууг Тайчар дээрэмдэн одов. Yvнд Жєчи-Дармала, адуугаа дээрэмдэгдээд нєхєд нь зvрх шантарч явахгvй болмогц Жєчи-Дармала єєрєє ганцаар нэхэж, шєнє адууны захад хvрээд мориныхоо дэл дээр элгээрээ хэвтэж очоод Тайчарын нурууг хуга харван алж адуугаа буцааж аваад иржээ.
129. "Дvvгээ Тайчарыг алагдав гэж Жамуха, Жадараны арван гурван отгийг нэгтгэн тэргvvлж, гурван тvмэн цэргийг авч Алагууд, Тургагууд уулыг давж, Чингис хаанд халдахаар айсуй" гэж Ихирэс овгийн Мvлхэ-тотаг, Боролдай хоёр Чингис хааныг Хvрэлхэд байхад хэлж ирэв. Энэ мэдээг аваад Чингис хаан, арван гурван хvрээнээсээ гурван тvмэн цэргийг авч, Жамухыг угтаж мордоод Даланбалжуд гэдэг газар байлдав. Чингис хаан, Жамухад шахагдаж Онон мєрний Зээрэн гэдэг хавчилд шургаж оров. Yvнд Жамуха єгvvлрvvн: "Ононы Зээрэг хавчилд тэднийг бид шургуулав" гэж буцахдаа чинос овгийн залуусыг далан тогоонд буцалгаж, Нэvдэй цагаан гуагийн толгойг огтолж морины сvvлд чирч оджээ.
130. Жамухыг харьсны хойно тэндээс Уруд аймгийн Жvрчидэй, Мангуд аймгийн Хуйлдар нар харъяат аймгаа дагуулж Жамухаас салаад Чингис хааныг тvшиж ирэв. Хонхотаны Мэнлиг эцэг, Жамухыг дагаж байсан бєгєєд одоо долоон хєвvvнээ дагуулан, Жамухаас хагацаж, Чингис хаанд нийлэн ирэв. Жамухаас єдий улс иргэн салж, Чингис єєртєє ирэв гэж баясаж Чингис хаан, Єэлvн vжин, Хасар, Жvрхиний Сача бэхи, Тайчу нар Ононы шугуйд нийлж хуримлав. Чингис хаан, Єэлvн vжин, Хасар, Сача бэхи нарт тэргvvлэн нэжээд хундага барив. Дараа нь Сача бэхийн бага эхнэр Эбэхэйд тэргvvлэн хундаглахад Хорижин хатан, Хуурчин хатан хоёр уурлаж, "бидэнд тэргvvлэн барихгvй, яагаад Эбэхэйд эхлэн хундаглав" гэж тогооч Шихvрийг занчив. Тогооч Шихvр занчигдаад "Есvхэй баатар, Нэгvvн тайж хоёр vгvйн тул ингэж занчигдав" гэж их дуугаар уйлжээ.
131. Тэр хуримыг манай талаас Бэлгvтэй засаад, Чингис хааны морийг барьж байв. Жvрхинээс Бvри-бєх тэр хуримыг засаж байв. Гэтэл хатагин овгийн нэгэн хvн, бидний морины уяанаас цулбуур хулгайлж аваад баригдав. Бvри-бєх тэр хvнийг ємєєрч, Бэлгvтэйтэй хэрэлдэв. Бэлгvтэй vргэлж барилдах тул баруун ханцуйгаа мулталж, гараа нvцгэн гаргаж явах бvлгээ. Бэлгvтэйн нvцгэн мєрийг Бvри-бєх илдээр хага цавчив. Бэлгvтэй ингэж цавчигдсан боловч, огт ажиггvй цусаа цувриулж явахыг, сvvдэрт суугаад хуримлаж байсан Чингис хаан vзэж гарч ирээд єгvvлрvvн: "Хэнд ингэж цавчигдав" гэхэд Бэлгvтэй єгvvлрvvн: "Єглєє ийм болсон билээ. Миний тєлєє ах дvv нар муудалцах болуузай! Би алзахгvй. Миний бие ялаарь байна. Ах дvv нар сая ижилдэн найрамдаж байгаа тул миний тєлєє ах битгий муудалц, хоромхон байзна" гэв.
132. Чингис хаан, Бэлгvтэйн ятгасан vгийг vл хайхарч, хоёр этгээд (хоёр тал)-ээс модны гишvvдийг хуга татаж, айргийн бvлvvрийг сугачиж аваад зодолдож, Жvрхин нарыг ялж Хорижин хатан Хуурчин хатан хоёрыг булааж авав. [Хасар харвах тутам нэг хvнийг унагаж байв. Бэлгvтэй хєхvvртэй айргаар цохилцож явав. Тайчууд нар Бэлгvтэйг барьж аваад хасаг тэрэгнээс хvлж тавив. Унтсан хойно Бэлгvтэй, хасгийг vvрсээр хvрч ирэв. А.то] Жvрхин нар найрамдан зохилдъё гэснийг бид зєвшєєрч, Хорижин хатан, Хуурчин хатан хоёрыг буцааж єгєв. Тэр цагт Хятадын Алтан хаан, Татаарын Мэгvжин сvvлтийг эедээ vл орох тул Вангин чансанд цэрэг єгч, тэдэнтэй даруй байлд гэж явуулжээ. Вангин чансан, Мэгvжин-сvvлт тэргvvтэн Татаартай байлдаж, Улз гэдэг газар єєд адуу малын хамт тvрэн хєєж айсуй гэх мэдээг авав. Тэр мэдээг аваад,
133. Чингис хаан єгvvлрvvн: "Хэдийнээс Татаар бол бидний эцэг євгєдийг алсан єстєн иргэн билээ. Одоо энэ алалдаанд хавсралцъя" гээд Тоорил ханд элч зарж "Алтан хааны Вангин чансан, Мэгvжин-сvvлт тэргvvтэй Татаарыг Улз єєд тvрж айсуй гэнэ. Эцэг євгєдийг хорлосон єшєєт Татаартай байлдъя. Тоорил хан эцэг даруй иртvгэй" гэж явуулав. Энэ хэлийг аваад Тоорил хан єгvvлрvvн: "Хєвvvн (Чингис) минь зєв vг хэлж ирvvлжээ. Бид хавсран байлдъя" гээд гуравдугаар єдєр цэргээ цуглуулж мордоод Тоорил даруй Чингисийг угтан хvрч ирэв. Чингис хаан, Тоорил хан хоёр Сача бэхи тэргvvтэй Жvрхин нарт хэлvvлсэн нь: "Энэ байлдаанд хавсарч, эртний эцэг євгєдийг минь хорлосон Татаартай байлдахаар хамт мордъё" гэж элч явуулаад зургаан єдєр хvлээвч тэд ирсэнгvй. Хvлээж ядаад Чингис хаан, Тоорил хан хоёр, цэргээ авч Вангин чансантай хавсрахаар Улз єєд явж очвол, Улзын Хусуту шитvэн, Нарату шитvэн гэдэг газар Татаарын Мэгvжин-сvvлт тэргvvтэн татаар нар хороо бэхлэлтийг барьжээ. Чингис хаан, Тоорил хан хоёр тэрхvv Мэгvжин-сvvлт нарыг бэхлэлтээс нь барьж, Мэгvжин-сvvлтийг тэнд нь алаад мєнгєн єлгий ба тана эрдэнийн чимэгт хєнжлий нь Чингис хаан олзлон авав.
134. Мэгvжин-сvvлтийг алав гэж Чингис хаан, Тоорил хан хоёр мэдэгдвэл, Вангин чансан сонсоод маш баясаж чаутхури (чаутхурийг, хятадаар хvчит ноён гэсэн vг гэж Рашид Эддин тайлбарлажээ) гэдэг цол шагнав.
Хэрэйдийн Тоорилд ван цол шагнав. Вангин чансан, ван цол єгсєн тvvнээс хойш Тоорилыг ван гэж нэрийдэх болов. Вангин чансан єгvvлрvvн: "Мэгvжин-сvvлтийг хавсран алж, та нар Алтан хаанд их тус хийв. Энэ тусыг чинь Алтан хаанд хэлье би. Чингис хаанд vvнээс илvv цол шагнахыг Алтан хаан мэдтvгэй" гэв. Вангин чансан тийнхvv баясаж буцав. Чингис хаан Ван хаан хоёр Татаарыг хувааж аваад гэртээ харьж буув.
135. Татаарын хоргодож байсан Нарату шитvэний нутаг дээр нэгэн єчvvхэн хvvхэд орхигдсоныг бидний цэргvvд олжээ. Yзвэл, дєртэй алтан ээмэг зvvсэн ба булгаар доторлосон даж торгон элгэвч (хантааз) ємссєн ажээ. Тэр хvvхдийг Чингис хаан авчирч, Єэлvн эхэд бэлэг гэж єгєв. Єэлvн эх єгvvлрvvн: "Сайн хvний хєвvvн биз. Язгуур сайт хvний ураг биз. Таван хєвvvний дараах зургадугаар хєвvvн болгоё гээд Шигихутаг гэдэг нэр єгч асрав.
136. Чингис хааны аураг гэр (ар гэр) Харилт нуурт байсан билээ. Жvрхин нар, Чингисийн ар гэрт хоцорсон хvмvvсийг довтолж, тавин хvний хувцсыг тоноод арван хvнийг алжээ. Жvрхин нар ингэж сvйтгэв гэж бидний ар гэрт хоцрогсод, Чингис хаанд мэдэгдвэл, Чингис хаан маш хилэгнэж єгvvлрvvн: "Жvрхин нар биднийг яагаад ингэж байгаа билээ? Ононы шугуйд хуримлаж байхад тогооч Шихvрийг тэд занчив. Бэлгvтэйн мєрийг цавчив. Найрамдъя гэхэд бид Хорижин хатан, Хуурчин хатан хоёрыг буцааж єгсєн билээ. Тvvний хойно эцэг євгєдий минь хорлосон эртний єшєєт Татаарыг хавсран байлдъя гээд Жvрхин нарыг зургаан єдєр хvлээсэн боловч, тэд ирсэнгvй. Одоо бас дайсны хажуугаар дайсан болов" гээд Чингис хаан, Жvрхинтэй байлдахаар морилов. Жvрхин нарыг Хэрлэний Хєдєє аралын Долоон болдог гэдэг газар байхад дайран орвол Сача бэхи Тайчу хоёр, цєєн хvмvvсийг авч дутаав. Хойноос нь нэхэж Тэлэтv ам гэдэг газар гvйцэж, Сача бэхи Тайчу хоёрыг барив. Бариад Чингис хаан, Сача Тайчу хоёрт єгvvлрvvн: "Урьд бид юу гэж хэлэлцсэн билээ?" гэвэл, Сача Тайчу хоёр єгvvлрvvн: "Бид хэлсэн vгэндээ хvрээгvй бол vгэнд минь хvргэ" гэвэл, тэдний урьд хэлсэн vгийг сануулж, хэлсэн vгэнд нь хvргэж тэднийг бvтээж алав.
137. Сача Тайчу хоёрыг дуусгаад Жvрхиний иргэнийг хєдєлгєж ирэхэд тэдний дотор Жалайрын Тэлэгэтv баяны хєвvvн Гvн гуа, Чулуун хайч, Зэвгээ гурав байв. Гvн гуа, Мухулай (Мухули) Буха хоёр хєвvvнээ Чингист

 

уулзуулан єгч єгvvлрvvн:

"Босгын чинь
Боол болтугай!
Босгоноос чинь
Бултаж зайлбал
Борвий нь огтол!
Yvдний чинь
Ємч болтугай!
Yvднээс чинь
Дутааж зайлбал
Элгий нь эмтэл!"

гэв. Чулуун хайч Тvнгэ Хаши хоёр хєвvvнээ уулзуулан єгч єгvvлрvvн:

"Алтан босгы чинь
Ашид сахиж байг.
Алтан босгоноос чинь
Ангид одох бол
Амий нь тасалж ал
Єргєн vvдийг чинь
Єргєж єгч байг
Єргєн vvднээс чинь
Єєр зvг явбал
Єрий нь эмтэлж ал"

гэв. Зэвгээг Хасарт єгєв. Зэвгээ Жvрхиний нутгаас Борохул нэрт хєвvvнийг олж авснаа Єэлvн эхэд уулзаж єгєв.
138. Єэлvн эх, мэргидийн олж авсан Хvчv нэрт хєвvvн ба тайчуудын бэсvдийн нутгаас олж авсан Хєхєчv, Татаарын нутгаас олж авсан Шигихутуг, Жvрхиний нутгаас олж авсан Борохул энэ дєрвєн хєвvvнийг гэр дотроо асарч байв. Єэлvн эх хєвvvддээ єгvvлрvvн: "Эднийг єдєр vзэх нvд, шєнє сонсох чих болгоё" гэв.
139. Жvрхин овгийн уг гарал нь Хабул ханы долоон хєвvvний ах нь Охинбархаг бvлгээ. Тvvний хєвvvн Сорхату Жvрхи, Жvрхиний эцэг, Хабул ханы хєвvvдийн ахмад тул харъяат иргэдийн дотроос

Эрхийдээ эрчимтэй
Элгэндээ шvvстэй
Уушгиндаа ууртай
Уруулдаа хилэнтэй
Хvчит бєх ба
Эрдэмт эрсийг

ялгаж хєвvvндээ єгєв. Ийнхvv уур омогтой, чанга зvрхтэй хvмvvс нийлсэн тул Жvрхин гэж нэрлэжээ. [Эрийн эр тєрсєн А.то] Чингис хаан, ийм омогт жvрхин нарыг доройтуулан дарж, олон арды нь єєрийн иргэн болгов.
140. Чингис хаан, нэгэн єдєр Бvри-бєх, Бэлгvтэй хоёрыг барилдуулъя гэв. Бvри-бєх Жvрхинд байсан билээ. Бvри-бєх, урьд Бэлгvтэйг єрєєсєн гараар барьж, єрєєсєн хєлєєр ташиж унагаад хєдєлгєлгvй дарж чадах бvлгээ. Бvри-бєх, улсын нэртэй бєх байсан. Энэ удаа Бvри-бєх Бэлгvтэй хоёрыг барилдуулахад Бvри-бєх vл ялагдах хvн байтал унаж єгєв. Бэлгvтэй, Бvри-бєхийг арай гэж мєрлєн дарж саарь бvс дээр гараад Чингис хааныг нvдээр хяламхийж харвал Чингис хаан хємхийгєє зуув. Бэлгvтэй ухаан олж Бvри-бєхийг агдлан барьж, цээж бєгснєєс угзран татаж нуруугий нь хугалав. Бvри-бєх, нуруугаа хугалуулаад єгvvлрvvн: "Бэлгvтэйд би vл ялагдах билээ. Хаанаас айж аргадаж зориуд унаад амиа алдав, би" гээд vхэв. Тvvний нурууг Бэлгvтэй хугалж чирч аваачаад хаяв. Хабул ханы долоон хєвvvний ахмад нь Охинбархаг, хоёрдугаар нь Бартан баатар бvлгээ. Тvvний хєвvvн Есvхэй баатар. Гуравдугаар нь Хутугт Монхор, тvvний хєвvvн Бvри-бєх, Бvри-бєх барилдахдаа Бартан баатрын хєвvvдээс илvv бєгєєд Бархагийн зоригт хєвvvдтэй нєхєрлєж явдаг бvлгээ. Улсын бєх Бvри ийнхvv Бэлгvтэйд нуруугаа хугалуулж vхэв.


141. Тvvний хойно, тахиа жил (1201 дvгээр онд) хатагин салжиуд хамтаар, Багу чорхи тэргvvтэй хатагин нар, Чирхитэй баатар тэргvvтэй салжиуд нар, Дєрвэний татаартай найрамдсан Хачиун бэхи тэргvvтэй дєрвэн нар, Алчи, татаарын Жали Буха тэргvvтэй татаар нар, Тvгэ маха тэргvvтэй ихирэсvvд, хонгирадын Тэрхэг Эмэл Алхуй нар, Чоёг цагаан тэргvvтэй горлосууд, найманаас Хvчvгvд, Найманы Буйруг хан, мэргэдийн Тогтоа бэхийн хєвvvд Хуту, ойрдын Худуга бэхи, тайчуудын Таргудай Хирилтуг, Ходун орчан [Монголын А.то] Аучу баатар нар, бусад тайчууд нар, Алхуй булаг гэдэг газар чуулаад жажирдай овгийн Жамухыг хан єргємжлєхєєр хэлэлцэж, азарга гvvг алж андгайлан тангараглаад тэндээс Эргvнэ мєрєн уруу нууж, Эргvнэд цутгах Хан мєрний шанаагийн Агуу нугад Жамухыг гvр хан болгож єргємжлєв. Жамухыг гvр хан (бvгдийн хан) єргємжлєєд, Чингис хаан Ван хан хоёртой байлдахаар мордъё гэлцэв. Ийнхvv байлдах гэснийг горлосын Хоридай гэдэг хvн, Чингис хааныг Хvрэлх гэдэг газар байхад хvрч ирж хэлэв. Энэ хэлийг Чингис хаан аваад Ван ханд мэдэгдвэл, Ван хан сонсоод цэргээ авч даруй Чингис хаанд хvрч ирэв.
142. Ван ханыг ирмэгц, Чингис хаан Ванхан хоёр хамтарч, Жамухын эсрэг байлдахаар морилъё гэж Хэрлэн мєрєн уруу мордож, Чингис хаан, Алтан, Хучар, Даридай гурвыг манлайд явуулав. Ван хан Сэнгvн, Жаха хамбу, Билгэ бэх гурвыг манлайд явуулав. Энэ манлай явагчдын тvрvvнд бас харуул гаргаж Энэгэн Гvйлэтv гэдэг газар нэгэн суурин харуул тавив. Тvvний цаана Чихурху гэдэг газар нэгэн суурин харуул тавив. Бидний манлай болж тэргvvлэн явсан Алтан, Хучар, Сэнгvн нар Утхия гэдэг газар хvрч бууя гэж байтал, Чихурхуд тавьсан харуулаас хvн давхиж ирж "Дайсан айсуй" гэж мэдээлэв. Тэр мэдээг аваад, дайснаас тодорхой хэл мэдээ авъя гэж буулгvй угтан явж, дайсны тэргvvтэй уулзаж, "Хэн бэ?" гэж асуувал Жамухын манлай болгож явуулсан Монголын Аучу баатар, найамны Буйруг хан, мээргидийн Тогтоа бэхийн хєвvvн Хуту, ойрдын Худуга бэхи энэ дєрєв явж байна. Бидний манлай, тэдэнтэй хашхиралдан хэлэлцэж, маргааш байлдахаар тогтоод vдэш болоход буцаж голд нийлэн бууж хонов.
143. Тvvний маргааш хоёр этгээд Хvйтэн гэдэг газар учирч бие биеэ шахалцан давших, ухрах зэргээр байлдаж байв. Мєн Буйруг хан, Худуга хоёр зад (хур оруулах, шуурга шууруулах)-ын аргыг мэдэх ажээ. Тэр хоёр зад барьтал мєн vvсгэсэн арга нь тэдэн дээр бууж балчигт гулгаж явах аргагvй болоход "Бидэнд тэнгэрийн хилэн болов" гээд бутран дутаажээ.
144. Найманы Буйруг хан, Алтайн євєр Улугтаг гэдэг газрыг зорин салж хєдєлжээ. Мэргидийн Тогтоагийн хєвvvн Хуту, Сэлэнгийг зорин хєдєлжээ. Ойрдын Худуга бэхи, ой модыг хvсэж Шисгисийг зорин хєдєлжээ. Жамуха єєрєє хан єргємжилсєн иргэдийг дээрэмдээд Эргvнэ уруу буцаж хєдєлжээ. Тэднийг тэгж бутрахад Ван хан, Эргvнэ уруу Жамухыг нэхэв. Чингис хаан, Ононы зvг тайчуудын Аучу баатрыг нэхэв. Аучу баатар, улсдаа хvрээд, улсаа дvрвvvлж хєдєлгєєд Аучу баатар, Ходун орчан нар vлдсэн шилдэг цэргээ засаж, Ононы цаана байлдахаар хvлээж байжээ. Чингис хаан хvрээд тайчуудтай байлдав. Зууралдан ихэд байлдсаар vдэш болоход мєн байлдсан газар хонов. Дvрэвсэн айлууд байлдсан цэргvvдтэй хамт хvрээлж хонов.
145. Чингис хаан, тэр байлдаанд хvзvvний судсыг шархтаж цус тогтохгvй ядран зовж, нар шингэхэд мєн байлдааны газар буув. Чингисийн бєглєрсєн цусыг Зэлмэ амаар шимж, уруулаа цусдаж, бус (єєр) хvнийг итгэхгvй, єєрєє сахиж суусаар шєнє дvл болов. Цусыг ам дvvрэн балгаж асгасаар шєнє дvл єнгєрвєл Чингис хааны ухаан сэргэж єгvvлрvvн: "Цус хатаж гvйцэв. Би ундаасаж байна" гэв. Тэндээс Зэлмэ, малгай гутал, дээл хувцсаа бvгдийг тайлж, гагцхvv дотууж (дотуур ємд)-тай чармаа нvцгэнээр эсрэг дайсны дунд гvйн орж, цаана хvрээлж буусан иргэний тэргэн дээр авирч гараад эсэг (цэгээ) эрж олсонгvй. Учир нь, дvрвэж яваа айлууд гvvгээ саалгvй тавьсан ажээ. Эсэг олдохгvй тул нэгэн их хєхvvртэй таргийг авчраад Зэлмэ єєрєє бас ус олж авчирч таргийг зуурч Чингис хаанд уулгав.
Чингис хаан, гурвантаа амран ууж єгvvлрvvн: "Дотор минь саруул болов" гээд єндийж суутал, vvр цайж гэгээн болсон ажээ. Зэлмийн шимж асгасан цус, тэдний суусан орчны газрыг намаг болгожээ. Yvнийг Чингис хаан vзэж єгvvлрvvн: "Энэ юу вэ? Хол асгахгvй яасан юм бэ?" гэв. Yvнд Зэлмэ єгvvлрvvн: "Чамайг зовуурь байхад хол явахаас эргэлзэн айж сандран, залгихыг залгиад, асгахыг асгаад байсан билээ. Хэвэлд минь бас vлэмж оров" гэв. Чингис хаан бас єгvvлрvvн: "Намайг ийм болж хэвтэн байтал чи яагаад нvцгэн гvйж одов? Чи баригдвал намайг энд ингэж хэвтэнэ гэж хэлэх байсан биш vv?" гэвэл, Зэлмэ єгvvлрvvн: "Би ингэж бодсон билээ. Нvцгэн яваад хэрэв баригдвал, би тэдэнд ингэж хэлнэ: Би танд орох дуртай билээ. Гэтэл манайхан vvнийг мэдэж, намайг барьж алъя гэж хувцсыг минь цєм тайлж, гагцхvv ємдийг тайлаагvй байтал, би мултарч танд дутааж ирэв гэж хэлнэ. Миний vгийг тэд vнэмшиж надад хувцас єгч асарна. Би тэгэхэд нэг морь олж унаад хvрч ирж чадах биш vv? Би ингэж бодоод хааны зовсон биеийг амруулъя гэж нvд цавчих зуур шийдэж одсон билээ" гэв. Чингис хаан єгvvлрvvн: "Би одоо юу гэх вэ? Намайг урьд гурван мэргидэд хєнєєгдєж, Бурхан халдунд хоргодож, гурвантаа нэгжvvлэхэд чи миний амийг нэг авч гарлаа. Одоо чи бас хальж бvхий цусыг амаар шимж аминд минь нэг оров. Бас цангаж ядран байхад амиа єрж нvд vзсээр дайсны дотор орж ундаан авчирч аминд минь оров. Энэ гурван ачийг чинь vvрд мартахгvй" гэж зарлиг болов.


146. Єдєр болоход vзвэл, байлдахад бэлэн хоносон дайсны цэргvvд шєнєдєє бутран дутаажээ. Харин хvрээлж буусад иргэд, цэргийн хамт хурдан нvvж vл чадах учраас хєдєлсєнгvй хоцорчээ. Дvрэвсэн улсыг хурааж авчиръя гэж Чингис хаан, хоносон газраас мордож, дvрэвсэн улсыг хураан явахад нэгэн улаан дээлтэй эм хvн "Тэмvжин, Тэмvжин" гэж их дуугаар уйлан хайлан бархирахыг Чингис хаан єєрєє сонсож: "Ямар хvний эм ийнхvv уйлж байна?" гэж асуулгахаар хvн илгээв. Тэр хvн очиж асуувал тэр эм єгvvлрvvн: "Би Сорхон-шарын охин. Хадаан нэртэй. Эрийг минь энд цэргvvд барьж алах гэж байна. Эрийг минь аварч аль гэж Тэмvжинийг дуудаж уйлав" гэв. Тэр хvн буцаж ирээд Чингис хаанд тvvний vгийг єгvvлбэл, Чингис хаан сонсоод давхин очиж мориноос буугаад Хадаантай тэврэлдэв. Гэтэл эрий нь манай цэргvvд тэр завсар нэгэнт алжээ. Тэр улсыг хувааж аваад, Чингис хаан, их цэргийн хамт мєн тэнд бууж хонов. Хадааныг урин ирvvлж дэргэдээ суулгав. Маргаашийн єдєр тайчуудын Тєдєгэгийн харъяат байсан Сорхон-шар, Зэв хоёр хvрч ирэв. Чингис хаан, Сорхон-шард єгvvлрvvн:

"Хvзvvнд минь угласан
Хvнд модыг
Хєсєр хаясан
Заханд минь угласан
Заадас дєнгийг
Зайлуулж єгсєн
Эцэг мэт ачит
Эрхэм ах та
Ингэж юунд их хождож ирэв?"

гэв. Сорхон-шар єгvvлрvvн: "Би чамд дотроо гvн итгэсээр билээ. Яараад яах вэ? Хэрэв яарч урьд ирвэл тайчуудын ноёд миний хоцорсон эм, хєвvvд ба адуу малыг vнсээр хийсгэх нь магад тул би яарсангvй. Одоо хаандаа нийлж ирэв" гэв. Энэ vгийг сонсож, Чингис хаан: "Зєв" гэв.
147. Бас Чингис хаан єгvvлрvvн: "Хvйтэн гэдэг газар урагшлах, ухрах зэргээр байлдаж байхад уулан дээрээс харваж, миний байлдааны ам цагаан хул морины аман хvзvvг хэн шартуулсан бэ?" гэвэл тэр vгийг сонсож, Зэв єгvvлрvvн: "Уулан дээрээс харвасан хvн би билээ. Одоо хаан намайг

Алъя гэвэл ал
Алганы тєдий газрыг
Алаг болгож vмхийрэх
Алд бие байна.
Аваръя гэж санаад
Амий минь соёрхвол
Халд гэсэн газарт чинь
Харайж очоод би
Хар усыг цалгитал
Хад чулууг хэмхэртэл
Харь дайсныг довтолж
Хаан чамд тусалъя.
Цээлийн усыг цалгитал
Цэгээн чулууг хагартал
Чин зоригийг гаргаж,
Чингис чамд тусалъя.
Хvр гэсэн газарт чинь
Хvрч очоод би
Хvр чулууг хэмхэлье
Хvний зvрхийг шанталъя!"

гэв. Чингис хаан єгvvлрvvн: "Дайсны хvн дайсагнаж хорлож явснаа нууж худал хэлэх бvлгээ. Гэтэл чи дайсагнаж хорлосноо нуухгvй шударга хэлж байна. Ийм хvнтэй нєхєрлєж болно. Чиний Зургаадай нэрийг халж, байлдааны ам цагаан хул морины минь аман хvзvvг зэвээр харвасан тул Зэв гэж нэр єгье. Миний дэргэд зэв мэт хамгаалж яв" гэж зарлиг болов. Тайчуудаас Зэвийн ирж нєхєрлєсєн ёс ийм билээ. (Чингис єєрийн шархатсанаа далдалж, морио шархатсан мэтээр хэлж байгаа бололтой.)

ТАТААРЫГ СЄНЄЄСЄН БА ВАН ХАНТАЙ ЭВДЭРСЭН НЬ


148. Чингис хаан, тэнд тайчуудыг довтолж Аучу баатар, Ходун орчан, Худуудар зэргийн тайчуудын язгууртныг ургийн ураг хvртэл vнсэн товрог болгож хядав. Улс иргэний нь нvvлгэж, Чингис хаан, Хубхаяа (Ухаа хаяа) гэдэг газар ирж євєлжив.
149. [Суут богд Чингис хаан, зах нутаг нутаглаж явахын цагт нэгэн єдєр дотоод есєн сайдаа авч мєр хайж, бараа харж яваад зарлиг болруун: "Аль ч зvгээс ямар ч дайсан ирэх магадгvй, есєн сайд минь гурван хэсэг болж яв" гэж зарлиг болов. Эдний зарлигийг дагаж Зэлмэ, Чуу мэргэн, Шигихутуг гурвуул нэг хэсэг болов. Боорчи, Борохул, Мухулай гурвуул нэг хэсэг болов. Сvлдvсний Сорхон-шар, бэсvдийн Зэв, ойрдын Хар хирvгэ гурав нэг хэсэг болж гэрт vлдэв. Эзэн бусад зургаан сайдаа авч мєр хайж, бараа харж, Чахарай хааныг арлаж, Жалман ханыг єлгийлж явтал эзний дороос

Халтар тэх
Харайн гvйхэд эзэн
Толбот бор мориороо
Довтлон гvйцэж
Агссан нумаа
Ангайлган татаж
Алтан сумаа
Алдлан тэлж
Алаг тэхийг
Атиртал харваж
Алсан даруйд
Ар дахь сайд нь
Амдан бууж
Авч ганзагалахыг завдтал

Эзэн зарлиг болов: "Yvнийг та нар vтэр євчиж шар. Би тэр Шар дэвсэг дээр гарч бараа харъя" гээд одов. Тэнд эзний нойр хvрч, толбот бор морины дэл дээр ташуураа тулж унтаад нэг зvvд зvvдлэв. Чингис хаан сэрээд зургаан сайддаа ирж зарлиг болруун:

"Би нэг зvvд зvvдлэв
Бор зvрх минь
Бол бол хийв
Богино хавирга минь
Шир шир хийв.
Болшгvй дайсан
Ирэх нь бололтой.
Єндєр уулын цаадах
Єргєн шар талд
Гурван хар тугтай
Гурван зуун дайсан байна.
Гурван зуун дайсны
Хошууч баатар нь
Зээрд морио унаж
Зэвт сумаа дэлж
Бат хуягаа ємсєж
Бараан сахлаа илж
Баруун тийш ширвэж
Зvvн тийш ажиглаж
Зvv мэт жирвэлзэж
Утас мэт улалзаж явна.

Энэ зvvд минь хэрэв vнэн бол зургаан сайд минь та нар яах вэ? гэж асуув.
Шигихутуг хэлэв:

"Хол ойрыг харагч
Хоёр хурц нvдээрээ
Монгол аймгийг
Мохтол
Мэргэд аймгийг
Мэгдэртэл
Тайчууд аймгийг
Далдиртал
Сарын газрыг
Саравчлан харж
Жилийн газрыг
Жилэвчлэн vзэж
Хар нvдний цэцгийгээр
Хаан чамдаа тусалъя
Эргэх нvдний харцаар
Эзэн чамдаа тусалъя" гэв.

Зэлмэ хэлэв:

"Yхэх амиа
Хайрлахгvй
Yгvйрэх малаа
Харамлахгvй
Yзэгдэх дайсныг
Халтиртал дайрч
Замдаа тохиолдсоныг
Зад цохиж
Мєртєє тохиолдсоныг
Мєлт цохиж
Хар тугий нь
Хамран авч
Барьсан хvний нь
Байлдан алж
Хийсэх тvгий нь
Гишгэн дэвсэж
Уранхай тугий нь
Уландаа гишгэж
Дайсны сvрийг
Даран сєнєєж
Дахин босох
Чадлы нь мєхєєе" гэв.

Чуу мэргэн хэлэв:

"Довтлон орох чадалгvй боловч
Тогтсоныг бататгах чадалтай би
Эрчлэн дайрах чадалгvй боловч
Эвдэрснийг сэлбэх чадалтай би.
Уульхай зантай Чуу мэргэн би,
Уулгалан орох цаг болоход
Ухрах зугтах магадгvйг
Урьдаас хаандаа хэлье.
Улс орноо тогтоосон хойно
Учиртай vгээрээ тусалж чадна.
Харь дайсныг довтлох цагт
Хаан эзэн Чингис чамд
Хашир миний боломжит vг
Хааяа боловч тус болно" гэв.

Боорчи хэлэв:

"Єрсєлдєн ирэх дайсны
Ємнєх замыг бєглєж
Халдан ирэх дайсны
Харайх замыг хааж
Ачит эзэн чиний
Амь биеийг хамгаалж
Алтан жолоогий чинь
Алдалгvй дагаж
Хандсан зvгт чинь
Хагацалгvй явъя" гэв.

Борохул хэлэв:

"Харвах сумны
Халхавч болж
Хангинах зэвийн
Бамбай болж
Итгэлт эзэн чиний
Идэх биед
Ирт мэс
Бvv хvргэе" гэв.

Мухулай хэлэв:

"Дайсныг дарж
Олзыг оруулж
Ирэх дайсны
Ирийг мохоож
Буцах дайсныг
Бултыг хядаж
Хvлэг мориныхоо
Сvvл дээгvvр
Хvдэн манан татуулж
Унасан мориныхоо
Дэл дээгvvр
Ургах сайхан нарны
Улаан гэрлийг цацруулж
Байлдаан бvхэнд ялсан
Баяртай сайхан мэдээг
Баатар чамдаа хvргэе" гэв.

Чингис:

Шилдэг зургаан сайдын
Шийдвэртэй vгийг сонсож
Шарсан тэхийн махнаас
Шаламгайлан идэж дуусаад
Шаргал морины цулбуурыг Шигихутугт єгч
"Yзсэн зvvдний минь
Yнэн худлыг мэд"

гэж явуулав.
Шигихутуг, шунхан шаргал морий нь унаад

Тал газар тавиулж
Тайга газар алхуулж
Хєндий газар хатируулж
Хєвч газар сажлуулж
Шар дэвсэгт хvрээд
Шалгаж сайтар харвал
Бараан тугийг хийсгэсэн
Балмад дайсны цэрэг
Бачмаг тулгарахад
Баатар Шигихутуг
Байсан газрын зvг
Бачимдан давхиж ирээд:
"Шар дэвсэг дээр
Цочмог гарч очвол
Гурван зуун дайсантай
Бачмаг тулгарч уулзав
Тайчуудыг
Таньсангvй
Мэргидийг
Мэдсэнгvй
Монголыг
Мохтол харж чадсангvй

Хойшоо ганцхан хяламхийж vзэхэд эзний зvvдэнд vзсэн дайсантай адил мэт байна" гэв. Тэгэхэд зургаан сайд хуягаа ємсєж, бамбайгаа зvvж, байлдаанд бэлдэж байтал дайсны цэрэг хvрч ирэв.

Сайд баатар Боорчи
Саарал мориндоо мордож
Самуун дайсны ємнєєс
Самбааг олж очоод
Санаа зоригийн асууруун:

"Та, юун хvн бэ? Ёст хvн бол ёсоо хэл! Нэрт хvн болнэрээ хэл" гэвэл тэд єгvvлрvvн:

"Нэрээ асуулцахаар
Ирээгvй бид,
Нэвширтэл байлдахаар
Ирлээ бид"

Боорчи хэлэв:

"Надад учраа хэлбэл
Найрамдлаар єршєєж болно
Наадах тулах санаатай бол
Нарны галтайд эхэлье" гэв.

Тэгэхэд цаадах хvн хэлрvvн:

"Танд хэлэх сайн нэр
Бидэнд vгvй
Тарвагачин загасчин хvн бид" гэв.

Тэгэхэд Шигихутуг єгvvлрvvн: "Тэднээс vг асуух хэрэггvй. Таньсан тайчууд байна. Татгалзалгvй байлдъя" гэв. Борохул буун гvйж, бор бамбайгаа авч, Богд эзнээ хамгаалан зогсов. Зэлмэ, хєндлєн этгээдээс илд барьж ороод

Мєртєє тохиолдсоныг
Зам гартал цавчиж
Гурван хар тугий нь
Гулд татаж аваад
Уулан дээр аваачиж
Уруу харуулан хатгав.

Чуу мэргэн хэдийнээ дутаажээ. Боорчи урагшаа алалдаж явах зуур хойшоо Чуу мэргэнийг харж єгvvлрvvн: "Yй Чуу мэргэн, байз! Эзэн хаан тєлєє ингэж зvтгэдэг билvv! Нvхнээс гарсан алагдаага мэт годхийн зугтах чинь юу вэ?" гэвэл, Чуу мэргэн эргэж ирээд инээж єгvvлрvvн: "Зэргэлдэн байлдъя гэхэд, зэв дутаад байна" гэвэл, эзэн алтан саадгаасаа шунхт зэвээ сугалж єгєв. Чуу мэргэн, шунхан зэвийг сумлан татаж, суниалган дэлж, эрхийдэн сойж, эргvvлэн татаж, суниалган дэлж, эрхийдэн сойж, эргvvлэн чиглvvлж, дайсны тэргvvнийг тас харваж, зээрд халзан морийг барьж ирээд эзэнд унуулав. Эзэн тэр морийг унаж vзвэл нисэх шувуу, хийсэх салхи мэт байв. Тэгээд зєрчих дайсныг цєхрvvлэн дарж, хатгалдах дайсныг загас болгож байтал, Борохулын толгойд сум тусвал, тэр доош унаж, нумаа тэмтэрч аваад салдархилан тvшиж бамбайгаа алдалгvй барьж зогсоно. Боорчи урагшаа алалдаж байх зуур, хойшоо харж тvvнд єгvvлрvvн: "Эр хvн ганц суманд унадаг билvv? Эврээ цохиолсан ишиг мэт, эргэлзэн салганах чинь юу вэ?" гэвэл, Борохул, мориныхоо буруу талаас харайж мордоод халхавчаа барьж хайхралгvй байлдаж явав. Тэгээд халдаж ирсэн дайсан алагдсан хvнийхээ хvvрийг авч дутаав. Эзэн зарлиг болруун:
"Буруу хандсан дайсныг яах билээ?" гэвэл Боорчи єгvvлрvvн:

"Бурхан болсон хvнийг
Буянаар vддэг
Буруу хандсан дайсныг
Зэр зэвээр vддэг.

Нэхье" гэвэл, тэр vгийг эзэн зєвшєєрч нэхэв. Цайтын цагаан талд дайсныг гvйцээд, олон хонинд орсон чоно мэт цавчиж нэг зуун хvнийг алав. Хоёр зуун хvн дутаав. Энэ байлдаанд зуун морь, тавин хуяг олзолж авав.
Тэр цагт Чингис хаан, тэнгэр эцэгтээ мєргєе гэж довцог єндєр дээр гарч,тохмоо дэлгэж тавиад бvсээ хvзvvндээ єлгєж залбиран єчив:

"Эрэмгий сайнаар
Эзэн эс боллоо, би.
Эрхт тэнгэр
Эцгийн хайраар
Эзэн боллоо, би.
Эцэг тэнгэрийн ачаар
Эсрэг дайснаа дарлаа, би.
Хамрагч сайнаар
Хаан эс боллоо, би.
Хан тэнгэр эцгийн
Хайраар эзэн боллоо, би.
Хан тэнгэр эцгийн єршєєлєєр
Харь дайсныг дарлаа, би"

гэж мєргєв. Тэндээс мордож явахад эзэн, зургаан сайдаа магтан дуулав.
Эхлээд Шигихутугийг магтсан нь:

"Мэргидийг мэгдvvлж
Монголыг мохоож
Тайчуудыг таньж
Дайсныг даралцсан
Татаарын Шигихутуг минь" гэж магтав.

Зэлмийг магтсан нь

"Ороо гєрєєсний
Отлого болсон
(Ан гєрєєсийг
Анаж мэддэг)
Омогт дайсны
Зvрхийг чичрvvлсэн
Унах морьгvй болоход
Унаа авчирч єгсєн
Ундаасан цангах цагт
Уух дарс єгсєн
Сэргэг бага нойртой
Сэцэн мэргэн ухаантай
Улс тєрийн тєлєє
Урьд цагаас зvтгэсэн
Урианханы сайн Зэлмэ минь" гэж магтав.

Чуу мэргэнийг магтсан нь:

"Зарлигийг минь алдалгvй дагаж
Заасныг минь эндэлгvй гvйцэтгэж
Дайсны тэргvvнийг
Тас харваж
Унасан зээрд морий нь
Уулгалан булааж
Хатгалдах дайсныг
Хага цохиж
Зєрчилдєх дайсныг
Цєм цохисон
Зvрчидийн Чуу мэргэн минь" гэж магтав.

Борохулыг магтсан нь:

"Харвах суманд
Халхавч болсон
Сурхирах суманд
Саравч болсон
Толгойгоо шархтахад
Тохмоо эс алдсан
Хушиний сайн Борохул минь" гэж магтав.

Мухулайг магтсан нь:

"Дайсныг даралцаж
Олзыг оруулалцаж
Ирэх дайсны
Ирийг мохож
Буцах дайсны
Бовийг хянгардаж
Хvлэг мориныхоо сvvл дээгvvр
Хvдэн манан татуулж
Унасан мориныхоо дэл дээгvvр
Ургах нарыг гийгvvлж
Дайсны хєрєнгєнєєс
Тасархай утас орхилгvй
Хугархай зvv гээлгvй
Хураан авч ирсэн
Жалайрын сайн Мухулай минь" гэж магтав.

Боорчийг магтсан нь:

"Намайг залуу байх цагт
Найман шаргыг эрэх vед
Наран ургах хирд
Надтай уулзсанаас хойш
Насад vнэнээр зvтгэсэн
Наху баяны хєвvvн
Найрт хvлэг Боорчи минь!
Айл зуур явахад
Алаг бяруу мэт номхон байвч
Алалцах дайсантай уулзахад
Арслан барс мэт догширч
Аюулт дайсныг дарахын тєлєє
Амь биеэ vл хайрлагч
Ачит хvлэг Боорчи минь!
Ханилж явах цагт
Хар бяруу мэт номхон байвч
Хатгалдах дайсантай тулах цагт
Харцага шонхор мэт догширч
Харийн дайсныг дарахын тєлєє
Халуун амиа vл бодогч
Хайрт хvлэг Боорчи минь!
Инээлдэн явах цагт
Ижил бяруу мэт номхон байвч
Ирэх дайсан учрахад
Идэт араатан мэт догширч
Идэмхий дайсныг дарахын тєлєє
Итгэлт биеэ vл хайрлагч
Ивээлт нєхєр Боорчи минь!
Наадан явах цагт
Намрын унага мэт эелдэг боловч
Нанчилдах дайсантай учрахад
Начин шонхор мэт довтолж
Насан ямагт зvтэгсэн
Найз хvлэг Боорчи минь!
Харил буцалгvй явагч
Хаан эзнээ дагагч
Хайрт хvлэг Боорчи минь" гэж магтан дуулав.

Эзэн зургаан сайдаа магтан дуусахад Боорчи, эзнээ магтаж дуулсан нь:

"Есvхэй баатар эцэгтэй
Есєн єрлєг тvшмэлтэй
Ер бvгдийг эрхэндээ оруулсан
Ертєнцийн эзэн Чингис хаан минь!
Єэлvн хатан эхтэй
Єрлєг есєн тvшмэлтэй
Єгэдэй, Толуй хєвvvнтэй
Єршєєл хайр ихтэй
Єнгє бvрийн улсыг
Ємнєє сєгдvvлсэн
Єшєєтєн дайсан бvгдийг
Єлмий дороо гишгэсэн
Єндєр дээд эзэн хаан минь!
Хан эзэн чамайг байхад
Харийн дайснаас
Халшрах явдалгvй.
Эзэн баатар чамайг байхад
Эзэрхэг дайснаас
Эмээх явдалгvй.
Хамаг бvгд хамтарч
Хамаатан садан мэт эвлэлдэж
Харийн дайсныг хамх цохъё
Халуун зуураа цэнгэлдэн сууж,
Хун галуу мэт
Хуралдан цэнгэе
Худалч хvний vгэнд
Бvvр оръё
Харцага шонхор мэт
Харайлан дvvлэн явъя
Хатгалдах дайнд
Халуун амиа
Бvv хайрлая.
Ангир шувуу мэт
Амраг vрээ бvv хєнєєе. . .
Алалцах дайсанд
Амиа бvv хайрлая.
Элэг садан дотроо
Эв найрамдлыг бvv алдъя
Эзэрхэх дайсантай тулахад
Энэ биеэ бvv хайрлая"

Хvлэг Боорчийн дуулсан vг энэ билээ.

 

Суут богд Чингис хаан, vд зуур явж гурван зуун тайчуудыг дарж эсэн мэнд гэртээ ирж энх амгалан суув. А.то] Нvцгэн баарины Ширээт євгєн, хєвvvн Алаг Наяа хоёртой элбэж тайчуудын ноён Таргудай Хирилтугийг ойд хоргодож байхад олж бариад, тэр, морь унаж vл чадах тарган тул тэргэнд суулгаж [Тэмvжинд хvргэхээр] авч явахад Таргудай-Хирилтугийн хєвvvд, дvv нар нэхэж булаан авахаар ирэв. Тэднийг ирмэгц Ширээт євгєн, хєдлєн ядах Таргудайг хєлбєрvvлэн унагаж, гэдрэг харуулан хэвтvvлж, гэдсэн дээр нь сандайлж суугаад, хутгаа сугалж єгvvлрvvн: "Хєвvvд дvv нар чинь, чамайг булааж авахаар ирэв. Хан чамайг одоо би эс алавч, чамд нэгэнт халдсан тул намайг алах болно. Чамайг алавч, нэгэн адил алагдах болно. Иймийн тул чамаар дэр хийж vхье" гэж хутгын ирийг Таргудайн хоолойд тулгавал, Таргудай-Хирилтуг, дvv нар хєвvvддээ их дуугаар уйлан єгvvлрvvн: "Ширээт, намайг алах гэж байна. Намайг нэгэнт албал миний хvvрээр та нар юу хийх вэ? Намайг алаагvй байхад даруй буцагтун. Тэмvжин, намайг алахгvй. Тэмvжинийг эзэнгvй нутагт орхигдоод байхад нvдэндээ галтай, нvvртээ гэрэлтэй, сэргэлэн авьяастай хєвvvн гэж би олж авчраад, эмнэг vрээ даага сургах мэт сургаж хvмvvжvvлж явсан билээ. Тэр цагт тvvнийг хялбар vхvvлж чадах боловч єршєєж єсгєсєн юм. Одоо Тэмvжин, тvvнийг ухаандаа ойлгож, сэтгэлдээ сэнхэрч байгаа биз. Тэмvжин, намайг алахгvй. Та хєвvvд, дvv нар минь vхэт (тvргэн) харигтун. Ширээт, намайг алуузай" гэж их дуугаар уйлан бархирвал хєвvvд, дvv нар нь сонсож хэлэлцэв: "Эцгийнхээ амийг аваръя гэж ирсэн билээ. Гэтэл, эцгий минь энэ Ширээт євгєн албал хоосон амьгvй биеэр бид юу хийх вэ? Одоо алаагvйд буцъя" гэж харив. Тэднийг далд ормогц тайчуудаас зугтаж одсон, Ширээт євгєний хєвvvн Алаг Наяа хоёр, эцэгтээ буцаж ирэв. Ширээт євгєн, хєвvvдтэй хамт нийлээд, Таргуйдайг аван хєдєлж, Хутухул-Нуга гэдэг газар хvрэв. Тэнд Наяа єгvvлрvvн: "Бид энэ Таргудайг барьж очвол, Чингис хаан, биднийг хан эзнээ барьж ирсэн итгэмжгvй ард гэж биднийг итгэж нєхєрлєхгvй, харин хан эзэндээ халдсан харц ард гэж барьж алах биз. Одоо Таргудайг эндээс тавьж буцаагаад бид Чингис хаанд биеэр очиж ингэж хэлье: "Бид Чингис хаан чамд хvчээ єгєхєєр ирэв. Бид, Таргудайг барьж ирж явтал, хан эзнээ харсаар байж, х арийн хvнд яаж барьж єгєх вэ гэж халшран єрєвдєж замдаа тавьж буцаагаад, єєрсдєє таныг бишрэн дагахаар ирэв" гэж хэлье гэвэл Наяагийн vгийг эцэг, хєвvvд зєвшєєрч, Таргудай-Хирилтугийг Хутухул-нугаас тавьж явуулаад, Ширээт євгєн, Алаг Наяа хоёр хєвvvний хамт, Чингис хаанд хvрч ирэв. Тэдний ирсэн учрыг асуувал, Ширээт євгєн, Чингис хаанд єгvvлрvvн: "Бид, Таргудай-Хирилтугийг авчирч явсан боловч замд эзнээ харсаар байж, харийн хvнд яаж барьж єгєх вэ гэж тавьж буцаагаад, бид єєрєє Чингис хаанд хvчээ єгєхєєр ирэв" гэв.
Чингис хаан єгvvлрvvн:

"Хан эзэн Таргудайг
Халдаж авчирсан бєгєєс
Хандаа халдсан
Харц ардад
Итгэж vл болох тул
Харин та нарыг
Хамаатан садны
Хамт алах бvлгээ.
Хан эзнээ хайрласан
Халуун сэтгэл чинь
Харин зєв" гээд Наяаг дотночлон єршєєв.

150. Тvvний хойно, Чингис хааныг Дэрсvд гэдэг газар байхад Хэрэйдийн Жаха хамбу нєхєрлєхєєр ирэв. Тэр цагт мэргид хатгалдахаар ирвэл, Чингис хаан, Жаха хамбу хоёр хатгалдан байлдаж няцаав. Тэнд тvмэн тvбэгэн, олан Дунгайд Хэрэйдийн бутарсан иргэн Чингис хаанд дагаар ирэв. Хэрэйдийн Ван хан, урьд Есvхэй баатартай сайхан ханилж анд бололцсон билээ. Анд бололцсон учрыг хэлбэл, Ван хан, Хурчахус буйруг хан эцгийн дvv нарыг алаад авга Гvр хантай эвдрэн тэмцэлдэж, Хараун хавцал гэдэг газар шурган хоргодож, тэндээс зуун хvнтэй арайхан зугтаж, Есvхэй ханд ирвэл, Есvхэй хан, тvvнийг асран тэтгэж, єєрийн биеэр цэрэг авч мордоод, Гvр ханыг Хашин оронд дутаалгаж, албат иргэд ба эд малыг Ван ханд євч єгсний тул анд амраг бололцсон билээ.
151. Тvvний хойно Ван ханы дvv Эрх хар, ах Ван ханд алагдахаас айж дутаан, Найманы Инанча ханд очив. Инанча хан, цэрэг мордуулж ирэхэд Ван хан зайлж, гурван хот дамжин тэнэж, хар Хятадын Гvр ханд очив. Тэр хантай бас эв тасраад Уйгурын хот, Тангудын балгасаар хэсvvчлэн явж, таван ямаа шєрєглєн сааж, тэмээний цус ханаж идсээр арай гэж Гvсэvр нуурт хvрч ирвэл, урьд Есvхэй баатартай анд барилдсаныг Чингис хаан сэтгэж, Дахай баатар, Сvхэхэй жэvн хоёрыг элч болгон угтуулж, бас дараа нь Хэрлэний эхнээс, Чингис хаан єєрєє тосож аваад єлсєж турж ирэв гэж Ван ханд (харъяат ардаас) гувчуур татаж єгєєд єєрийн хvрээнд агуулж тэжээв. Тэр євєл хамт нvvж Чингис хаан Хубахаяад євєлжив.
152. Тэр цагт Ван ханы дvv ноёдын хэлэлцсэн нь:

"Энэ хан ах мань
Yр садан биднийг
Yнсээр хийсгэж болох
Yмхий санаа євєртєлсєн
Yл бvтэх хvн байна
Хайран ах дvvгээ
Хамран алж барав
Хар Хятадад бас
Хамгаалал гуйж шургав
Хамаг улсаа хайрлахгvй
Харгислаж зовоов.

Yvнийг яах билээ? Урьд долоон настай байхдаа мэргид иргэнд баригдаж, харлаг ишгэн дах ємсєж, Сэлэнгийн Буур хээрт очоод Мэргидийн газар будаа нvдэж амьдарч явсан билээ. Хурчахус буйруг хан эцэг нь мэргид иргэнийг байлдан дайлж, хєвvvнээ аварч ирсэн. Гэтэл энэ Тоорил бас Татаарын Ажай ханд арван гурван настай байхдаа эхийн хамт баригдаж очоод тvvний тэмээг хариулж явжээ. Тэндээс Ажай ханы хоньчийн хамт оргож гэртээ ирэв. Тvvний хойно найманаас айн дутааж, Сартаул газрын Чуй мєрнєє хар Хятадын Гvр ханд очив. Тэнд нэг жил болоод бас зайлж, Уйгур нутгаар тэнэж, Тангуд газраар зайлж, таван ямаа шєрєглєн (ямааг дэлэвчлэх буюу ишигний хошууг шєрєглєн) сааж, тэмээний цус ханаж идсээр ганц сохор халиун морьтой, Тэмvжинд ядаж ирвэл, Тэмvжин хєвvvн, гувчуур татаж тvvнийг тэжээв. Гэтэл, одоо тэр ингэж явснаа мартаад ємхий элэг євєртєлж явна" гэж хэлэлцэв. Энэ хэлэлцсэн vгийг Ван ханд Алтан ашуг уламжлан айлтгав. Алтан ашугийн хэлсэн нь: "Би энэ хуувь ярианд оролцсон билээ. Гэтэл, хан чамайг тэвчиж чадахгvй тул хамаг сонссоноо айлтгав" гэжээ. Тэр vгийг хэлэлцсэн Элхудур, Хулбари, Арин тайж зэргийн дvv ноёдыг Ван хан бариулав. Ван ханы дvv Жаха хамбу амжин дутааж, Найманд очив. Баривчлан авсан дvv нараа Ван хан нэгэн гэрт оруулж єгvvлрvvн: "Уйгар нутгаар тангуд газраар яаж явсан гэж та нар хэлсэн бэ? Та нар муусайн юу гэж бодов?" гээд нvvрт нь нулимж, гэрт байсан ард цємийг босгон нулимуулж, тэдний хvлгийг тавиулав.


153. Тэр євєл євєлжиж, нохой жилийн (1202 оны) намар, Чингис хаан, цагаан татаар, алчи татаар, тутауд татаар, алухай татаар нартай Далан нэмvргэ гэдэг газар байлдахын урьд Чингис хаан, цааз тогтоож зарласан нь: "Дайсныг дарах цагт олзонд бvv саатагтун. Дайсан нэгэнд дарагдвал тэдний юм хэзээ ч бидний олз болох тул хуваалдаж амжина. Хэрэв бид ухрахад хvрвэл анх довтолсон байрандаа даруй эгж ирвэл зохино. Уг байрандаа эгж ирээгvй хvнийг алтугай" гэж ийм засаг тогтоож зарлав. Далан нэмvргэ гэдэг газар татаартай байлдаж тэднийг дутаалгав. Тэднийг нэхэн байлдаж, Улхуй шилvгэлжид гэдэг газар эзлэн дагуулав. Цагаан татаар, алчи татаар, тутауд татаар, алухай татаар нарын эрхтэн (дээд язгууртан)-ийг дарж харъяат нарыг эзлэх цагт тогтоосон цаазыг Алтан Хучар Даридай гурвуул зєрчиж, олзонд шунан байлдаанаас саатжээ. Хэлсэн vгэндээ хvрсэнгvй, тогтоосон цаазыгдагасангvй гэж Зэв Хубилай хоёрыг явуулж, тэдний олзолсон адуу ба юмыг бvрнээ хураан авахуулав.
154. Татаарыг сєнєєж, бvгдийг эзэлсэн хойно, улс иргэний нь яах тухай Чингис хаан, алтан ургаа цуглуулж нэг гэрт ороод их зєвлєлдєєнийг хийв. Тэдний зєвлєсєн нь:

"Эрт цагаас нааш
Эцэг євгєдийг минь хорлосон
Энэ муусайн татааруудыг
Эгнэгт дуусгахын тул
Тэрэгний булд хэмжиж
Yгvй хийж устгая.
Yлдсэн эхнэр хvvхдийг
Yvд бvрд хувааж
Yvрдийн боол болгоё"

гэж зєвлєлдєж тогтоод, гэрээс гарвал татаарын Их-Чэрэн, Бэлгvтэйгээс асууруун: "Та нар ямар vг зєвлєлдєв?" гэвэл Бэлгvтэй єгvvлрvvн: "Та бvгдийг тэнхлэгийн цvvд хэмжиж, тvvнээс єндєр нуруутныг цємийг хядахаар тогтов" гэв. Бэлгvтэйн энэ vгийг сонсоод Их-Чэрэн, олон татаарт тунхаг зарлаж, хороо бэхлэлтэд цуглуулав. Тэдний бэхлэлтийг эвдэхийн тул манай цэргvvд маш хохиров. Бэхлэлтэд цугласан татааруудыг арай гэж эзлэн авч тэнхлэгт чацуулан хядахад татаар нар хvн тутам "Дэр авч vхье" гэж хутга ханцуйлж байсан тул тvvнээс бас манай цэргvvд их хохирчээ. Тэдгээр татаар нарыг тэнхлэгт чацуулан хядаж дуусаад Чингис хаан зарлиг болруун: "Бид ургаараа их зєвлєлдєєн хийснийг Бэлгvтэй гаргаж хэлээд бидний цэргvvдэд маш их хохирлыг учруулав. Yvнээс хойш их эе зєвлєлдєєнд Бэлгvтэйг бvv оруул. Зєвлєлдєєн хийж байхад, Бэлгvтэй, гаднах vйлийг захирч, хэрvvл ба хулгай худлын заргыг шvvж байтугай. Зєвлєлдєєн тєгсєж, сархад уусны хойно Бэлгvтэй Даридай хоёр сая орж болно" гэж зарлиг болов.
155. Тэр цагт татаарын Их-Чэрэнгийн охин Есvгэнийг Чингис хаан єєрийн хатан болгож авав. Есvгэн хатан Чингис хааны єршєєлд орж єгvvлрvvн: "Хаан соёрхвол, намайг хvнд бодож асрах биз. Миний эгч Есvй надаас дээр, хан хvнд зохиолдох гоо бvлгээ. Гагцхvv саяын будлианд хааш одсоныг мэдэхгvй" гэвэл Чингис хаан єгvvлрvvн: "Эгч чинь vнэхээр чамаас гоо бол тvvнийг эрvvлье. Эгчээ ирвэл чи зайлж сууриа єгєх vv?" гэв. Есvгэн хатан єгvvлрvvн: "Хаан соёрхож, эгчийг минь авчирч уулзуулбал, би эгчдээ даруй зайлъя" гэв. Энэ vгэнд Чингис хаан тунхаг зарлаж эрvvлбэл Есvй хатан, єєрийн хvргэнтэй хат ойд дутааж явахыг бидний цэргvvд vзэж Есvй хатныг барьж авчирсан ба эр нь дутаажээ. Есvгэн хатан, эгчээ vзээд хэлсэн vгэндээ хvрч босоод суусан сууриндаа суулгаж, єєрєє доод этгээд (доод тал)-д суув. Есvгэн хатны хэлсэнтэй адил, Есvй хатан vнэхээр гоо тул Чингис хаан анхааран єршєєж, хатдын зэрэгт суулгав.
156. Татаар нарыг довтлон дуусгаж, нэгэн єдєр Чингис хаан, гэрийн гадна Есvй хатан, Есvгэн хатан хоёрын дунд сууж унд ууж байтал, Есvй хатан ихэд санаа алдав. Yvнд Чингис хаан дотроо сэжиг авч, Боорчи Мухулай хоёр ноёныг урьж ирvvлээд єгvvлрvvн: "Та хоёр энд чуулсан бvх ардыг аймаг аймгаар нь болго. Бус аймгийн хvнийг єєрийн аймагт бvv vлдээгтvн" гэж зарлиг болов. Тэгээд бvх ардыг аймаг аймгаар ялгавал нэгэн залуу сайн эр аймаггvй vлджээ. "Чи юун хvн бэ?" гэж асуувал, тэр хvн єгvvлрvvн: "Татаарын Их-Чэрэнгийн охин Есvйг авсан хvргэн билээ. Дайсанд талагдахад айж дутаан явсан бvлгээ. Одоо дайн амарлив гэж сэтгэж ирээд олон ардын дотор танигдахгvй биз гэж санаж явлаа" гэв. Энэ vгийг Чингис хаанд мэдvvлбэл, хаан зарлиг болруун: "Тэр хvн хорт сэтгэл євєрлєж ганцаар тэнэсээр одоо энд ирсэн ажээ. Тэр мэт этгээдийг хэдийний тэнхлэгт чацуулж хядсан биш vv. Юунаас буцна. Нvднээс далд болго" гэсэнд тvvнийг даруй алав.
157. Мєн нохой жил (1202) Чингис хааныг татаартай байлдаж бай цагт Ван хан, мэргидийг довтлохоор мордож, Тогтоа бэхийг Баргуужин тєхvмийн зvг vлдэн хєєж, Тогтоагийн их хєвvvн Тєгс бэхийг алж, Тогтоагийн Хутугтай Чаалун хоёр охиныг ба хатдыг олзлон авч, Хуту Чулуун хоёр хєвvvний нь харъяат иргэдийн хамт эзлэн авсан боловч, энэ олзноос Чингис хаанд юухныг ч эс єгєв.
158. Тvvний хойно Чингис хаан, Ван хан хоёр найманы хvчvгvдийн Буйруг хантай байлдахаар морилж, Улуг тагийн Сохог ус гэдэг газарт хvрвэл, Буйруг хан байлдан ядаж, Алтай даван хєдлєв. Чингис хаан Ван хан хоёр Сохог уснаас Буйруг ханыг нэхэж Алтай давуулан Хумшингирийн Yрvнгv гол уруу хєєж явав. Гэтэл, тэдний Еди-Тоблуг нэрт ноён, харуул харж яваад бидний харуулын цэрэгт хєєгдєж уул єєд дутаахад олом нь тасарч баригдав. Буйруг ханыг Yрvнгv гол уруу хєєн оруулж, Хишилбаши нуурт гvйцэж тvvнийг тэнд сєнєєв.
159. Тэндээс Чингис хаан Ван хан хоёр буцаж ирэхэд найманы Хvгсэv сабраг баатар, Байдраг голын билчирт цэрэг засаж байлдахаар тосож байсан ажээ. Чингис хаан Ван хан хоёр мєн байлдахаар цэргээ засаж иртэл, нэгэнт vдэш болсон тул маргааш байлдъя гэж засацгааж хонов. Гэтэл, шєнийн цаг Ван хаан, буусан газартаа гал тvлж орхиод, Хар сvvл голыг єгсєн хєдєлжээ.


160. Тэр шєнє Жамуха, Ван хантай хамт хєдєлж яваад Ван ханд єгvvлрvvн: "Тэмvжинд хэдийнээс наймантай харилцаатай байсан билээ. Одоо бидэнтэй хамт эс хєдлєв.

Хан! Хан! Би бол
Хамаагvй хол нисэхгvй
Хайргуна шувуу мэт
Хамт нэг газар байна.
Харин миний анд Тэмvжин бол
Харьж нисэх шувуу мэт
Хааш яаш урван єднє.
Хан чамаас одоо салж
Харь найманд очих гэж
Харсаар зориуд хоцров"

гэвэл, Жамухын vгийг сонсож, Убчигдайн Хvрэн баатар єгvvлрvvн: "Чи юун дэмий зусардаж, шударга ах дvvгээ ховлон хачилж байна вэ?" гэв.
161. Чингис хаан, тэр шєнє тэнд хоноод маргааш єглєє байлдах гэж босвол Ван ханы буусан газар хов хоосон болсон тул "Харин чи биднийг мэхэлж бууцанд хаясан байна" гээд Чингис хаан хєдєлж, Эдэр Алтайн бэлчрээр гэтэлж сааталгvй явсаар Саарь хээрт очиж буув. Тэндээс Чингис хаан Хасар хоёр, найманууд ямар тєвєг учруулсныг мэдсэн боловч, vvнийг нэг ч хvнд хэлсэнгvй.
162. Найманы Хvгсэv Сабраг баатар, Ван ханы хойноос нэхэж, Сэнгvмийн эм, хєвvvд ба эд хєрєнгє, албат ардыг цєм булаан авч, бас Ван ханыг Тэлэгэтv амсар гэдэг газар байхад нэхэн байлдаж, зарим албат иргэн ба адуу малыг булаан аваад буцжээ. Ван ханыг дагаж явсан мэргидийн Тогтоагийн Хуту Чулуун хоёр хєвvvн, тэр завшааныг тохиолдуулж, албат иргэнээ авч Сэлэнгийг чиглэн хєдлєєд эцэгтээ нийлэн очив.
163. Ван хан, найманы Хvгсэv сабраг баатарт дийлэгдээд Чингис хаанд элч явуулж хэлvvлсэн нь: "Найманд эд хєрєнгє ба эм, хєвvvдээ булаагдав, би. Хєвvvн чамаас дєрвєн хvлэг баатраа ирvvлэхийг гуйя. Миний албат иргэн ба эд хєрєнгийг аварч єгнє vv" гэжээ. Чингис хаан цэрэг засаж, Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дєрвєн хvлэг баатраа цэргийн хамт илгээв. Энэ дєрвєн хvлэг баатрыг ирэхийн урьд Улаан хус гэдэг газар Сэнгvм байлдаан хийж байгаад мориныхоо гуяыг шархдуулж баригдахад хvрч байтал, Чингисийн дєрвєн хvлэг очиж тvvнийг авраад албат хєрєнгє ба эм, хєвvvд бvгдийг аварч єгєв. Тэр цагт Ван хан єгvvлрvvн: "Урьд Тэмvжиний сайн эцэг Есvхэй баатар миний бутарсан улсыг аварч цуглуулж єгсєн билээ. Одоо хєвvvн Тэмvжин бас дєрвєн хvлэг баатраа явуулж, миний алдагдсан улсыг аварч олж єгєв. Ач хариулахыг тэнгэр газрын ивээл мэдтvгэй" гэв.
164. Бас Ван хан єгvvлрvvн:

"Анд Есvхэй баатар минь
Алдагдан барсан улсы минь
Аварч цуглуулж єгсєн билээ.
Тvvний ууган хєвvvн
Тэмvжин Чингис хаан
Тэнэж бутарсан улсы минь
Тэтгэж хурааж єгєв.
Энэ эцэг хєвvvн хоёр эл улсы минь тэтгэж
Хэний тєлєє зvтгэж
Юуны тєлєє зовж байгаа билээ?
Єтєлсєн євгєн би
Єндєр уулыг тvшиж
Євс хагдыг дэрлэж
Єєд болж одвол
Єнєр олон улсы минь
Євлєн хэн эзлэх вэ?
Хан Тоорил би
Ханат гэрээс салж
Хадат гэрт очвол
Хамаг хураасан улсы минь
Харж хамгаалж байх хvн
Хаана хэн байх билээ?
Эзэн Тоорил би
Эсгий гэрээс холдож
Энгэр гэрт очвол
Энхрийлж хураасан улсы минь
Эзэлж хэн захирах билээ?
Тєрсєн дvv нар байвч
Тєр барьж чадахгvй
Тєв сайн авиргvй
Тvвэг ихтэй хvн бий.

Ганц хєвvvн Сэнгvм байвч, тvvнд хань болох хvнгvй тул Тэмvжинийг Сэнгvмийн ах болгож, хоёр хєвvvнтэй болоод сэтгэл амар сууя" гэв. Тэгээд Чингис хаан Ван хоёр хоёр, Туул голын хар шугуйд нийлж эцэг хєвvvн болж ёслов. Эрт єдєр Есvхэй баатартай Ван хан анд бололцсон тул Ван ханыг эцэг мэт vзэж, ийнхvv эцэг хєвvvн бололцсон билээ, Энэ тухай хэлэлцсэн vг нь:

"Харь дайсантай тулахад
Хамт нийлж байлдъя
Хадны гєрєєсийг авлахад
Хавсарч нийлж явъя" гэв.
Бас, Чингис Ван хан хоёр хэлэв:
"Хорт могойн хэл
Хооронд минь хутгаж
Хов жив оруулбал
Холдож салалгvй, харин
Хоёр нvvрээр учирч
Хор хєнєєлийг тасалж байя.
Араат могойн шvд
Амрагийн хооронд орж
Ая эвийг эвдвэл
Атаат сэтгэл тєрєлгvй
Ам хэлээрээ уулзан ярьж
Аливаа учрыг олж байя"

гэж бат vгээ барилдаж, амраглан явав.
165. Тvvний хойно, амраг дээр давхар амраг болъё гэж Чингис хаан сэтгэж, Зvчид Сэнгvмийн дvv Чаур бэхийг гуйж, бас Сэнгvмийн хєвvvн Тусахад єєрийн Хожин бэхийг арилжин єгье гэж гуйвал, Сэнгvм биеэ ихэмсэглэн сэтгэж єгvvлрvvн: "Миний ураг тэднийд очвол, ямагт хатавчинд хоймор харж суух болно. Тэдний ураг бидэнд ирвэл, хоймор сууж хатавч харах болно" гэж ихэмсэглэн, биднийг доромжлон хэлж, Чаур бэх дvvгээ єгєхийг зєвшєєрсєнгvй. Yvнд Чингис хаан дотроо Ван хан, Нялха-Сэнгvм хоёрт дургvй болжээ.

166. Тэгж дургvй бололцсоныг Жамуха мэдэж, гахай жилийн (1203) хавар Жамуха, Алтан, Хучар, Хар хятадын євєгжин ноёхон, Сvбээдэй-Тоорил, Хачиун бэхи нар эелдэн нийлэлдэж нvvгээд Жэжээр єндрийн хярын Бэрхэ Элэтэд очиж Нялха-Сэнгvмтэй уулзаад, Жамуха ховлон єгvvлрvvн: "Миний анд Тэмvжин, найманы Даян ханд элч илгээж vргэлж харилцаатай байдаг билээ.

Тэр,
Ам хэлэндээ
Аав хєвvvн гэдэг боловч
Авир санаа нь
Адвиш єєр бишvv

Тvvнд итгэж байна уу? Хожидвол та нар юу болохоо мэдэж байна уу? Та нар Тэмvжинтэй байлдахаар мордвол би хажуунаас оролцъё" гэжээ. Алтан Хучар хоёр єгvvлрvvн: Бид:

Єэлvн эхийн єнчин хєвvvдийн
Ахы нь алж
Дvvгий нь дvvжилж
єгье" гэжээ. Хар хятадын Євєгжин ноёхон єгvvлрvvн:
"Гары нь барьж
Хєлий нь хvлж

єгье" гэжээ. Тоорил єгvvлрvvн: "Арга сvвэгчилж Тэмvжиний улсыг булааж авъя. Улсаа автвал тэр яах ч аргагvй болно" гэжээ. Хачиун бэхи єгvvлрvvн: "Нялха-Сэнгvм хєвvvн чамайг сэтгэж, чиний тєлєє уртын vзvvрт, гvний ёроолд хvрэхээс буцахгvй" гэжээ.
167. Эдгээр vгийг Нялха-Сэнгvм, эцэг Ван хандаа Сайхан-Тодэ гэгч хvнээр хэлж илгээв. Энэ vгийг Ван хан сонсоод єгvvлрvvн: "Тэмvжин хєвгvvнд тийм муу сэтгэж яаж болно? Бид, Тэмvжин хєвvvнээр тулгуур болгож байгаа атал, тvvнд муу санавал тэнгэр биднийг таалахгvй. Жамуха хэзээнээс тэнэмэл чалчаа хvн билээ. Тэр дэмий зєв бурууг хэлж байна" гэж эс таалан буцаажээ. Бас Сэнгvмийн хэлvvлсэн нь: "Амьд хvн, ам хэлээрээ хэлж байхад аав та яагаад итгэдэггvй билээ?" гэж дахин хvн явуулж хэлvvлж ядаад эцэст нь єєрийн биеэр ирж эцэгтээ єгvvлрvvн: "Одоо чамайг амьд байхад биднийг тэр тоомсорлохгvй байна. Хэрэв хан эцэг чамайг цагаан идээнд цацаж, хар маханд хахвал, Харчахус-Буйруг хан эцгийн зовж хураасан улс, зvдэж байгуулсан тєрий чинь бидэнд мэдvvлэхгvй болуузай" гэжээ. Ван хан єгvvлрvvн: "Yр хєвvvнээ яаж хєнєєх вэ? Yнэхээр тулгуур болж байгаа тvvнд муу сэтгэвэл, тэнгэр биднийг vл таалах болно" гэвэл, хєвvvн Нялха-Сэнгvм уурлаж vvд хаян гарав. Жич, Ван хан, хєвvvн Сэнгvмийг хайрлаж урьж ирvvлээд єгvvлрvvн: "Тэнгэрт vл таалагдахаас айж хєвvvнээ яаж хєнєєх вэ? гэсэн билээ. Та нар чадах бол юу vйлдэхээ єєрсдєє мэдтvгэй" гэжээ.
168. Тэндээс Сэнгvм єгvvлрvvн: "Мєнєєхєн тэд, манай Чаур бэхийг гуйж байсан билээ. Одоо "Багалзуур ид" гэж єдєр болзож ирvvлээд тvvнийг барьж авъя" гэв. ("Багалзуур идэх" гэх нь хонины багалзуур махыг ид гэсэн vг биз. Залуу эр эм гэрлэсэн єдрєєс эхлэн гурван хоног хонины хvзvv багалзуурыг хувааж идэх заншил Монгол газар одоо ч хvртэл байна. Хvзvv багалзуурын яс маш бат хэлхээтэй байдаг тул vvгээр эр эмийн бат холбоог бэлэгджээ. Иймийн тул "Багалзуур ид" гэх нь эр эм болох хурим хийе гэсэн vг биз). Тэгж хэлэлцэж тогтоод "Чаур бэхийг єгье. Багалзуур идэхээр ирэгтvн" гэж Чингист хvн илгээв. Тэр ёсоор Чингис хаан, арван хvн дагуулж, Ван ханд очих замын зуур Мэнлиг эцгийн гэрт хоновол, Мэнлиг эцэг єгvvлрvvн: "Мєнєєхєн бид Чаур бэхийг гуйвал, биднийг доромжилж єгсєнгvй билээ. Одоо багалзуур ид гэж гэнэт урих нь жигтэй. Саяхан ихэмсэглэн биднийг тоохгvй байсан хvмvvс, гэнэт яагаад Чаур бэхийг єгєх болов? Yvнд сэжигтэй явдал байна. Хєвvvн чи болгоомжлох хэрэгтэй. Одоо хавар болов. Бидний адуу туранхай байна. Адуугаа таргалмагц очъё гэж шалтаглаж, энэ хэргийг хойш тавивал ямар?" гэсэнд Чингис хаан, тvvний vгийг авч єєрєє очсонгvй, Бухатай, Хиратай хоёрыг "Багалзуур ид" гэж явуулаад Чингис хаан, Мэнлиг эцгийн гэрээс буцав. Бухатай Хиратай хоёрыг очмогц, Сэнгvм нар "Бидний хэрэг мэдэгдэв. Маргааш эрт хамарч баръя" гэв.
169. Тийнхvv барих гэж хэлэлцэж тогтсоныг Алтаны дvv Их-Чэрэн гэртээ ирж єгvvлрvvн: "Маргааш єглєє Тэмvжинийг барихаар шийдэв. Энэ vгийг хvргэсэн хvнд Тэмvжин юугаа ч хайрлахгvй єгєх биз" гэвэл, тvvний эм Алахчит єгvvлрvvн: "Чиний энэ дэлэм vг, алд хэл чинь юун болно? Хvн сонсож vнэмшvvзэй" гэв. Энэ vгийг сvv хvргэхээр ирсэн тэдний адууч Бадай сонсож буцав. Бадай харьц ирээд нєхєр адууч Хишилигт Чэрэнгийн vгийг хэлбэл, Хишилиг єгvvлрvvн: "Би бас очиж учрыг мэдье" гэж Чэрэнгийн гэрт очвол Чэрэгийн хєвvvн Нарийн-гэгээн, гадна сууж сумаа зvлгэж байна. Нарийн-гэгээн єгvvлрvvн: "Манайхан сая юу гэж ярьсан бэ? Хэлээ татаж, амаа барьж яваасай" гэжээ. Тэгээд Нарийн-гэгээн, бас адууч Хишилигт єгvvлрvvн: "Мэргидийн цагаан, ам цагаан хээр хоёр морийг барьж авчир. Уяж хоноод єглєє эрт мордоно" гэжээ. Хишилиг ирж Бадайд єгvvлрvvн: "Тугаар (сая)-ын чинь хэлсэн vнэн болов. Одоо бид хоёр, Тэмvжинд хэл хvргэе" гэж vг барилдаж, мэргидийн цагаан, ам цагаан хээр хоёр морийг барьж, их гэрийн гадна уяад мєн vдэш хонинд орж нэгэн хурга алаад исэр (ор)-ээ тvлж чанаад мэргидийн цагаан, ам цагаан хээр хоёр бэлэн уясан морийг унаж тэр шєнєдєє Чингис хаанд давхиж ирэв. Бадай Хишилиг хоёр, Чингисийн гэрийн араас Их-Чэрэнгийн єгvvлсэн vг ба тvvний хєвvvн Нарийн-гэгээний сумаа зvлгэж бэлдэж байсан хийгээд мэргидийн цагаан, ам цагаан хээр хоёр морийг барьж уя гэсэн бvх vгийг Чингис хаанд хэлж єгєв. Бас Бадай Хишилиг хоёр єгvvлрvvн: "Чингис хаан соёрхвол, бидний vгэнд эргэлзэх явдалгvй. Хамран ирж таныг баръя гэж хэлэлцэж тогтсон нь магадтай vнэн" гэв.

ХЭРЭЙД УЛСЫН МЄХСЄН НЬ

 

170. Тvvнийг сонсоод Чингис хаан Бадай Хишилиг хоёрын vгийг итгэж, мєн шєнє шадар байсан итгэлт нєхдєд мэдэгдээд, юм хvмээ орхиж, хєнгєвчлєн мордов. Мау єндрийн хярд гарч явахад хойноо урианханы Зэлмээг цагдах харуул болгон тавив. Тэгж явсаар маргаашийн єдєр наран хэлбийхэд Хархалзан элээт хvрч vдлэн буув. Тэнд vдэлж байтал, Алдчидайн агтагч Чихитай Ядир хоёр сайхан бэлчээрт агтаа адуулж яваад Мау єндрийн єврєєр Улаан бургадыг дайран ирж яваа дайсны тоосыг vзэж, агтаа яаравчлан хєєж ирсэнд ажиглан харвал, vнээр Мау єндрийн єврєєр Улаан Бургад гэдэг газарт тоос гарч байна. чингис хаан, тэр тоосыг vзэж, Ван хан нэхэж айсуй гэж агт морьдыг бариулж ачаалан хєдлєв. Хэрэв тэр тоосыг урьдаас vзээгvй бол гэнэдэж болох билээ. Тэр цагт Ван хантай Жамуха ирж явсан ажээ. Ван хан, Жамухаас асууруун: "Тэмvжин хєвvvнд бидэнтэй байлдаж чадмаар ямар хvмvvс байна?" гэвэл, Жамуха єгvvлрvvн: "Урууд, мангууд нар тvvнийг дагаж байгаа. Бодвол тэд байлдах биз.

Тойрч ирээд
Довтлон буудан
Ташаалдаж ирээд
Даран ордог
Бараан алаг тугийг
Барьж явдаг
Бачит тэдгээр иргэн
Бага наснаас эхлэн
Байлдаж мэргэжсэн тул
Ван хан та
Баахан болгоомжилбол зvйтэй" гэжээ.

Тэр vгийг сонсоод Ван хан єгvvлрvvн: "Тийм бол бид анханд Хадагиар толгойлуулан, Жvрхиний баатруудыг оруулъя. Тvvний хойноос тvмэн тvбэгэний Ачиг-Ширvнг оруулъя. Тvvний хойноос Олан дунгайдын баатруудыг оруулъя. Тvvний хойноос Ван ханы мянган торгон цэргийг удирдан Хориширэмvн тайж довтолтугай. Тvvний хойноос бидний их гол хvчин оръё" гэв. Бас ван хан єгvvлрvvн: "Жамуха дvv чи бидний бvх цэргийг зас (захирагтун)" гэвэл, Жамуха, олноос онцгой гарч нєхдєдєє єгvvлрvvн: "Ван хан, бvх цэргээ намайг захир гэж байна. Би Тэмvжин андтай байлдан ядаж байхад намайг харин цэргээ захир гэнэ. Yзвэл, Ван хан, надаас хэтрэхгvй дорой бєгєєд тvр нєхєрлєх хvн байна. Тэмvжин андад хэл оруулъя. Анд хатуужтугай" гэж Жамуха, Чингис хаанд эчнээгээр (далдуур) хvн явуулж хэлvvлсэн нь: "Ван хан, надаас асуув. "Тэмvжин хєвvvнд бидэнтэй байлдах ямар хvн бий?" гэж асуувал, би: "Уруул Мангуд тэргvvтэй хэцvv баатрууд бий" гэж хэлбэл, Ван хан Жvрхиний баатруудыг манлай болгож томилов. Тvvний хойноос Тvмэн Тvбэгэний Ачиг-Ширvнг томилов. [Тvvний хойноос] Олан дунгайдыг томилов. Тvvний хойноос Ван ханы мяган торгон цэргийн ноён Хориширэмvн тайжийг томилов. Тvvний хойноос Ван хан, их гол цэргээ авч орно гэнэ. Бас Ван ханы хэлсэн нь: "Жамуха дvv, эдгээр бvх цэргийг захир" гэж надад итгэж хэлнэ. Yvнээс vзвэл, [энэ Ван хан] хялбархан нєхєр ажээ. Цэргvvдээ єєрєє захирч vл чадна. Би Тэмvжин андтай урьд байлдахад давдаггvй билээ. Гэтэл Ван хан, надаас дорой хvн байна. [Иймийн тул] Анд чи бvv ай. Хатууж" гэж илгэжээ.
171. Энэ мэдээг сонсоод, Чингис хаан єгvлрvvн: "Уруудын Жорчидай авга чи юу гэж бодно? Чамайг манлай болгож явуулъя" гэвэл Жорчидайг хариу хэлэхийн урьд Мангудын Хуилдар сэцэн єгvvлрvvн: "Тэмvжин андын ємнєєс би байлдъя. Миний хойно хоцорсон єнчин хєвvvдийг асрахыг Тэмvжин анд мэдтvгэй" гэв. Жордийг асрахыг Тэмvжин анд мэдтvгэй" гэв. Жорчидай єгvvлрvvн: "Чингис хааны ємнєєс бид урууд, мангуд манлайлан хатгалдъя" гэжээ. Тэгээд Жорчидай Хуилдар хоёр урууд, мангуд [цэрэг]-аа жагсааж, Чингис хааны ємнє мордохыг бэлтгэв. Тэгж байтал, Жvрхинээр толгойлуулсан дайсан хvрч ирэв. Тэднийг ирмэгц урууд, мангуд нар угтан байлдаж Жvрхинийг дарав. Гэтэл бас Тvмэн тvбэгэний Ачиг-Ширvн довтолж ирэв. Ачиг-Ширvн, Хуилдарыг шархтуулж хадны хавчилд мориноос унагав. Yvнийг vзээд мангуд нар буцаж Хуилдарыг хамгаалав. Жорчидай урууд цэргээ удирдан байлдаж, Тvмэн тvбэгэнийг дараад цааш нэхэхэд Олан дунгуйд эсэргvvцэн довтлов. Жорчидай бас дунгайдыг дарав. Цааш нэхэхэд Хориширэмvн тайж, мянган торгудаа удирдан угтаж байлдвал бас Жорчидай, Хориширэмvн тайжийг мохоож дарахад Сэнгvм, Ван хан эцгээс зєвшєєрєл авалгvй эсэргvvцэн байлдаж, энгэсэг хацраа шархтаж унажээ. Сэнгvмийг шархтаж унахад хэрэйд бvгдээр тvvн дээр цуглаж очив. Тэднийг ийнхvv дарж шингэх наран, уул ташиж байхад манай цэрэг эргэж шархтсан Хуилдарыг унасан газраас аваад харьж ирсэнд мєн vдэш Чингис хаан, Ван хаантай байлдсан газраас хєдлєн зайлж хонов.
172. Тэнд хоноод маргааш vvр цаймагц, (хvмvvсээ) бvртгэвэл Єгэдэй, Борохул, Боорчи гурав vгvй ажээ. Чингис хаан єгvvлрvvн: "Єгэдэйтэй итгэлт нєхєр Боорчи Борохул хоёр хоцорчээ. Амьдравч, vхэвч тэр хоёр тvvнээс хагацахгvй" гэв. Манай цэргvvд шєнє морьдоо барьж хонов. Чингис хаан: "Хэрэв дайсан халдаж ирвэл байлдъя" гэж цэргээ бэлхэн байлгав. Єдєр гэгээн болоход хойноос нэг хvн хvрч ирэв. Yзвэл Боорчи ажээ. Чингис хаан, євчvvгээ дэлдэж: "Мєнх тэнгэр мэдтvгэй" гээд Боорчийг дуудаж асуувал, тэр єгvvлрvvн: "Байлдаанд миний морь шархтаж унасан тул, би явган гvйж явтал хэрэйдvvд Сэнгvмийн дээр цуглаж байх чєлєєгєєр ачаагаа хєглvvлсэн морийг олж бариад ачааг огтлон хаяж янгирцаг дээр нь унаад би єєрийн цэргийн мєрийг мєшгєн явсаар хvрч ирэв" гэв.
173. Бас хоромхон зуур болоод нэгэн морьтой хvн айсуй харагдав. Yзвэл, нэгэн хvн мэт байтал, дор нь хvний хєл мэт юм унжилзаж байна. Хvрч ирэхэд vзвэл, Єгэдэйн хойно Борохул сундалж (Єгэдэйг Борохул, эмээл дээрээ дvvрч) ирэв. Борохулын амны завжнаас цус цувирч байна. Учир нь Єгэдэйн хvзvv суманд шархтсан тул Борохул, тvvний асгарсан цусыг амаар шимж, зангирсан нєжийг завжаар цувируулж ирэв. Чингис хаан vзээд нvднээс нулимс цувируулж сэтгэлээ зовж, даруй гал тvлvvлээд шархыг хайрч, Єгэдэйд унд єгч уулгаад, дайсан ирвэл байлдъя гэж хvлээж байв. Борохул єгvvлрvvн: "Мау єндрийн єврєєр Улаан Бургадын зvг цааш дайсны тоос суунаглаж далд оров" гэвэл Борохулын тэр vгийг сонсоод: "Дайсан хэрэв халдаж ирвэл бид хатгалдан байлдах билээ. Дайсан тийнхvv дутаасан бол бид цэргээ засацгааж нэхье" гэж хєдлєв. Тэндээс хєдлєєд Улхуй шилvгэлжид [гэдэг голыг] чиглэн явж Далан нэмvргэ хvрэв.
174. Тэнд хойноос Хадаан-Далдурхан, эм хєвvvдээс салж хагас болж ирэв. Хадаан-Далдурхан ирээд Ван ханы vг гэж єгvvлрvvн: "Ван хан, хєвvvн Сэнгvмийг энгэсэг хацраа суманд шархтаж унахад дээр нь ирж хэлсэн нь:

"Хєндлєний хvнийг
Хєнєєх гээд
Хєєрхий биеэ
Хєсєрдvvлэв, чи
Хажуугийн хvнийг
Халдах гээд
Хацар энгэсгээ
Хатгуулав, чи
Хайрт хєвvvний
Хатгагдсаны тєлєє
Харь дайсныг
Халдан довтолъё"

гэвэл, Ачиг-Ширvн єгvvлрvvн:

"Эзэн хан минь
Эрхбиш болоомжилж айлд
[Эзэн хан тэргvvлэн
Энгийн харц бvгдээр]
Эс заяасан хєвvvний
Эрэл мєрєєдєл болж
Элдэв арга хийлгэж
Эвий бавий хэмээн залбирах бєлгєє
Энэ залбирал бvтэж
Эхээс тєрсєн заяасан
Эрхэм хєвvvн Сэнгvмийг
Энхрийлэн асарч сувилъя

Монгол (Мєн гол)-ын олонх, Жамуха, Алтан, Хучар нарыг дагаж бидний энд бий. Тэмvжинийг дагаж гарсан монголчууд хаана холдох вэ? Морин унаатан, модон нємєртєн болов тэд (хvн бvр дєнгєж ганц морьтой бєгєєд гэргvй учраас модны нємєрт хоргодож байгаа). Тэднийг дагаж эх ирвэл бид очиж, морины хомоол мэт хормойлж авч ирье" гэв. Ачиг-Ширvний энэ vгэнд Ван хан єгvvлрvvн: "За, тийм бол хєвvvн эндэх болуузай. Хєвvvнийг асран сувил" гээд байлдааны газраас буцаж харив" гэв.

175. Чингис хаан, тэрхvv Далан нэмvргээс Халх [гол] уруу хєдєлж явах зуур цэргээ бvртгэж vзвэл, хоёр мянган зургаан зуун хvн байна. Yvнээс нэгэн мянган гурван зуун хvнийг Чингис хаан авч Халх голын єрнєд этгээдээр нvvв. Нєгєє нэгэн мянган гурван зуун цэрэг, урууд мангудын хамт Халх голын дорнод этгээдээр нvvв. Тэгж нvvж явах замдаа хvнс олохын тул ав хийхэд Хуйлдар шархаа эдгээгvй байтал, Чингис хааны ятгасан vгийг vл сонсон, гєрєєсєнд довтолж яваад шарх vгдэрч наснаас нєгчив. Тvvнийг ясыг Халх голын Ор Нугын хэлтгий хад гэдэг газар оршуулав.
176. Халх голын Буйр нуурт цутгах уулзрын газарт тэргэн эмээлтэй [ор малтай А.то] тэнэмэл хонгирад нутаглаж байгаа гэж сонсож, Чингис хаан єгvvлрvvн: "Эдний хонгирад эртнээс эхлэн, одоо хvртэл зээгийн зvсээр, охины єнгєєр явна гэх тэдний дууллыг дурдан сануулбал дуртайяа элсэн дагах биз. Хэрэв эсэргvvцвэл байлдаж эзлэгтvн" гэж Жорчидайгаар толгойлуулан урууд иргэнийг илгээвэл, хонгирад нар тvvнд элсэн оржээ. Элсэн орсон хонгирад нарыг Чингис хаан огт хєндсєнгvй.
177. Чингис хаан, хонгирадыг оруулаад тэндээс нvvж Тvнхэлэг горхины зvvн этгээдэд хvрч буугаад Архай Хасар, Сvхэхэй Жэvн хоёрыг элч болгон томилж [Ван ханд] хэлvvлсэн нь: "Бид Тvнхэлэг горхины зvvн этгээдэд буув. Энд євс сайн ургажээ. Агт морьд минь тамиржиж байна. Хан эцэгт минь ингэж єгvvлтvгэй: "Хан эцэг минь юунд хилэгнэж, намайг юунд айлгав? Муу хєвvvд, муу бэрvvд биднийг амар унтуулахгvй юунд айлгаж байна?

Сандайлж суух орыг минь
Салбагнуулан тvлхэж
Савсан гарах утаагий минь
Сацруулан хийсгэж
Санамсаргvй муу хєвvvнээ юунд
Сандруулан хєнєєв, чи?
Хан эцэг минь чи
Хажуугийн ховч хvний
Халтай муу vгэнд
Хатгагдан юунд оров?
Хєвvvн миний тухай
Хєндлєнгийн муу хvн
Хєвсєргєн vгийг хэлж
Хєнєєн салгаж байна.

Хан эцэг минь, бид хоёр юу гэж хэлэлцсэн билээ? Зоргал хоны Улаан болдог гэдэг газар бид хоёр юу гэж хэлэлцсэн билээ?

Хорт могойн хэл
Хооронд минь хутгаж
Хов жив оруулбал
Холдож салалгvй, харин
Хоёр нvvрээр учирч
Хор хєнєєлийг тасалж байя

гэж хэлэлцсэнгvй билvv? Одоо эцэг минь чи хоёр нvvрээр уулзаж хэлэлцэлгvй юунд хєнєєж эхлэв?

Араат могойн шvд
Амрагийн хооронд орж
Ая эвийг эвдвэл
Ам хэлээр уулзан ярьж
Аливаа учрыг олж байя

гэж хэлэлцсэнгvй билvv? Одоо хан эцэг минь, чи ам хэлээр уулзан ярилгvй, ангижран юунд салав? Хан эцэг минь! Би цєєн боловч олноос дутахгvй, муу боловч сайнаас дордохгvй [чамд нєхєр тvшиг болж байсан]. Хоёр аралтай тэрэгний нэгэн арал хугарвал, vхэр тvvнийг чирч чадахгvй. Тэр мэт нэгэн арал чинь би биш билvv? Хоёр хvрдтэй тэрэгний нэгэн хvрд эвдэрвэл явж чадахгvй. Тэр мэт нэгэн хvрд чинь би биш билvv? Эрт єдєр Хурчахус буйруг хан эцгийн дєчин хєвvvний эх гэж чи хан болсон билээ. Чи хан болоод, Тай-Тємєр тайж, Буха-Тємєр хоёр дvvгээ алав. Би чиний дvv Эрх-хар алагдахаас айж дутаан, найманы Инанча Билгэ ханд очиж амь хоргодов. Дvv нараа алав гэж Гvр хан авга чинь чамтай байлдахаар ирэхэд чи зуун хvн авч арай гэж амь гарч Сэлэнгэ уруу дутааж, Хараун-хавчил гэдэг газар шургав, чи. Жич мэргидийн Тогтоад Ужаур vжин охиноо бялдуулчлан єгч, Хараун-хавчлаас гараад Есvхэй хан эцэгт минь ирж: "Авга Гvр хаанаас улсыг минь аварч єг" гэж гуйсанд, Есvхэй хан эцэг минь, чиний улсыг аварч єгєхийн тулд тайчуудын Хунан Бахажи хоёроор удирдуулан цэрэг засан мордуулж, Гурван Тэл гэдэг газар байгаа Гvр ханыг [дарж тvvнийг дєнгєж] хорь гучин хvний хамт Хашин (тангуд) оронд дутаалгаж, чиний улсыг аварч єгсєн билээ. Тэр цагт чи Туул голын Хар шугуйд Есvхэй хэн эцэгтэй анд бололцоод Ван хан эцэг чиний баясаж хэлсэн нь "Энэ хvргэсэн тусыг чинь ургийн ураг хvртэл [мартахгvй] ачийг хариулахыг тэнгэр газрын ивээл мэдтvгэй" гэж биширч хэлсэн билээ. Тvvний хойно [чиний дvv] Эрх-хар, найманы Инанча Билгэ ханаас цэрэг гуйж аваад чамтай байлдахаар ирэхэд чи улсаа орхиж, цєєн хvнтэй амь хоргодон дутааж, хар хятадын Гvр ханыг Сартаулын нутаг Чvй мєрєнд байхад хvрч очоод тэнд нэгэн жил бололгvй бас Гvр ханаас салж, Уйгур нутаг ба Тангуд газраар тэнэж, таван ямаа шєрєглєн сааж, тэмээний цус ханаж идсээр ганц сохор халиун морьтой хvрч ирэв, чи. Есvхэй хан эцэг минь, чамайг ингэж ядарж явааг сонсож урьд анд бололцсоноо сэтгэж, Тахай Сvхэхэй хоёрыг элч болгож угтуулсан ба би єєрєє Хэрлэн мєрний Бvрги эргээс угтан мордож, Гvсэvр нуурт бид золголдов. Чамайг ядаж ирэв гэж гувчуур татаж єгсєн ба урьд эцэгтэй минь анд бололцсон ёсоор Туул голын Хар шугуйд бид хоёр эцэг хєвvvн бололцсон биш билvv? Тэгээд тэр євєл чамайг бид хvрээн дотроо оруулж тэжээв. Тэр євєл євєлжиж зун єнгєрєєд намар нь мэргидийн Тогтоа бэхийг байлдахаар мордож, Хадиглиг нурууны Муруч сvvл гэдэг газар хатгалдаж, Тогтоа бэхийг Баргужин тєхvмийн зvг хєєж, мэргид иргэнийг эзлэн, адуу мал, орд гэр ба хvнс тариа хvртэл цємийг авч энэ бvгдийг би хан эцэг чамд єгсєн билээ.

Єлсєх єдєрт чинь
Єршєєж тэжээсэн би.
Єнчрєх сард чинь
Ємєглєж тэтгэсэн би

Бас бид Хvчvгvдийн Буйруг ханыг Улуг таг (уул)-ийн Сохог ус гэдэг газраар Алтайг давуулан хєєж, Yрvнгv гол хvргэж, Хишилбаши нуурт тvvнийг барьж сєнєєв. Тэндээс харьж ирэхэд найманы Хvгсэv сабраг баатар, Байдраг голын бэлчирт цэргээ засаж, [байлдахаар тосож байсан ажээ. Бид хоёр мєн байлдахаар цэргээ засаж иртэл] нэгэнт vдэш болсон тул маргааш байлдъя гэж засацгааж хоновол хан эцэг минь, чи буусан газраа олон гал тvлж орхиод мєн шєнє Хар сvvл голыг єгсєн хєдлєв.
Бид маргааш єглєє нь vзвэл, чи буусан газраа vгvй болсон тул "Биднийг энэ орхисон гал мэт хаясан ажээ" гэж бид хєдєлж, Эдэр Алтайн бэлчрээр гэтэлж, Саарь хээр гэдэг газар очиж буув. Тэнд чамайг Хvгсэv сабраг баатар нэхэж очоод Сэнгvмийн эм хєвvvд ба эд хєрєнгє, албат ардыг цєм булаан авч, хан эцэг чамайг Тэлээтv амсар гэдэг газар байх vед нэхэн байлдаж, зарим албат иргэн ба адуу малыг булаан авав. Чамайг дагаж явсан мэргидийн Тогтоагийн хєвvvн Худу Чулуун хоёр, тэр завшааныг тохиолдуулж, албат иргэнээ авч эцэгтээ нийлэхээр Баргужин тєхvмийн зvг дутаан хєдлєв. Тэр цагт чи: "Найманы Хvгсэv сабрагт эд хєрєнгє албат иргэдээ булаагдав. Хєвvvн минь дєрвєн хvлэг баатраа явуулж тусална уу"гэж гуйсанд би чам шиг ийм санаа агуулалгvй, даруй Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дєрвєн хvлэг баатраа цэргийн хамт илгээсэн билээ. Миний дєрвєн хvлэг баатар очихын урьд Улаан хус гэдэг газар Сэнгvм байлдаж байгаад мориныхоо гуяыг шархтуулж баригдахад хvрч байтал миний дєрвєн хvлэг баатар хvрэлцэн очиж Сэнгvмийг авраад албат хєрєнгє ба эм, хєвvvд сэлтийг аварч єгєв. Тэр цагт хан эцэг чи биширч єгvvлрvvн: "Хєвvvн Тэмvжин дєрвєн хvлэг баатраа явуулж, миний алдагдан барсан улсыг аварч єгєв" гэж хэлсэн билээ. Одоо хан эцэг минь, би ямар хэрэгт буруудаж, чиний хилэнг хvргэв. Ингэж буруушаан хилэгнэсэн учраа Хулбари-хури Итvргэн хоёр элчийг томилон ирvvлж хэлтvгэй. Энэ хоёрыг эс явуулбал ондоо хvнийг илгээвч болно" гэж илгээв.
178. Ван хан энэ vгийг сонсоод єгvvлрvvн:

"Ай халаг.
Сайн хєвvvнээсээ салж
Сайхан тєрєє гутаав, би.
Эрхэм хєвvvнээс хагацаж
Эвдрэх vйлийг хийв, би"

гэж гэмшиж єгvvлрvvн: "Одоо хєвvvн (Тэмvжин)-ээ vзэж муу сэтгэвэл энэ мэт цусаа урсгая"гэж андгайлж, чигчий хурууныхаа єндгийг хутгаар хатгаж, цусыг цувируулж аваад єчvvхэн саванд хийж "Хєвvvнд минь єг" гэж илгээв.
179. Бас Чингис хаан, Жамуха андад хэлvvлсэн нь: "Хартай муу сэтгэлээр хан эцгээс минь хагацуулав, чи. Бид хоёрын хэн эрт боссон нь хэн эцгийн хєх хундагаар (айраг) уух бvлгээ. Ямагт би урьд босож уудаг байсан тул чи атаархсан биз. Одоо чи хан эцгийн хєх хундгаар чадах чинээгээр уугтун. Чи хэдийхэн хороох вэ" гэж илгээв. (Чингис бага насанд Ван ханы гэрт байснаа дурдаж байгаа бололтой) Бас Чингис хаан, Алтан Хучар хоёрт хэлvvлсэн нь: "Та хоёр намайг тэвчиж шууд урвах гэв vv? Мэхлэн урвах гэв vv? Хучар чамайг Нэгvн тайжийн хєвvvн тул "Чи хан бол" гэж бидний хэлэхэд чи хан эс болов. Алтан чиний эцэг Хотала хан, бид бvхнийг захирч явахад чи мэдэлцэж байсан тул Алтан чамайг хан бол гэвэл, чи бас зєвшєєрсєнгvй.
Бартан баатрын хєвvvдээс ахмад vеийн хvмvvс болох тул Сача Тайчу хоёрыг хан бол гэж ядав би [тэр хоёр бас зєвшєєрсєнгvй]. Та нарын алин нь ч хан болохгvй тул би та нарт хан єргємжлєгдєєд захирч явав. Таныг хан болсон бол би

Єрсєх дайн болоход
Ємнє нь уулгалан яваад
Єндєр хєх тэнгэрийн
Єршєєл ивээлд орж
Єстєн дайсныг дарвал
Єнгєтэй сайн охидыг авчирч
Єєдтэй сайн морьдыг олзолж
Єндєр эзэн тандаа барих бvлгээ.
Ойн гэрээсийг авлах цагт
Ойртуулж шахаж єгєх билээ.
Хадын гєрєєсийг авлах цагт
Хавьтуулж шахаж єгєх билээ
Гууны гєрєєсийг авлах цагт
Гуяыг нийлтэл шахаж єгєх билээ
Хээрийн гєрєєсийг авлах цагт
Хээлийг нийлтэл шахаж єгєх билээ.

Одоо та нар хан эцэгт минь vнэнчээр нєхєрлєж явтугай. Та нарыг буцамтгай гэдэг билээ. Битгий дахин урваж одогтун. Та нар Чаутхури (Чингист Алтан улсын Вангин чансангийн єгсєн цол. Энэ тухай 134 дvгээр зvйлд vз)-ийн садан энэ ажээ гэж бvv хэлvvлэгтvн. Гурван мєрний эхэнд бусдыг бvv нутаглуултугай" гэж илгээв.
180. Бас Чингис хаан, Тоорил дvvдээ єгvvл гэж єгvvлрvvн: "Чамайг дvv гэсний учир нь урьд нэгэн цагт Тумбинай, Чархай Лянхуа хоёр, байлдаанд яваад Огда гэдэг боолыг барьж ирсэн билээ. Огда боолын хєвvvн Сvбэхэй боол бvлгээ. Сvбэхэй боолын хєвvvн Хєхєчv-хирсаан. Хєхєчv-хирсааны хєвvvн Ехэй-хонтагар бvлгээ. Ехэй-хонтагарын хєвvvн Тоорил чи, хэний улсыг эзлэх санаатай тэгж бялдуучлан явна? Миний улсын Алтан Хучар хоёр хэнд ч мэдvvлэхгvй нь лавтай биз. Иймийн тул чамайг дvv гэж нэрийднэ.

Элэнцийн vеийн
Иштэй боол чамд
Эрхэмлэж хэлэх vг минь
Энэ байна.
Хуланцынvеийн
Хувьтай боол чамд
Хуурмаггvй хэлэх vг минь
Энэ байна"

гэж илгээв.
181. Бас Чингис хаан, Сэнгvм андад єгvvл гэж єгvvлрvvн: "Би эцгийн дээлтэй тєрсєн хєвvvн ажээ. Чи нvцгэн тєрсєн хєвvvн ажээ. Хан эцэг бид хоёрыг нэгэн адил асардаг, vvнд Сэнгvм чи атаархан завсардуулж намайг хєєлгєв. Одоо чи хан эцгийн элгийг эмгэнvvлэхгvй, зvрхийг зvдvvлэхгvй, єглєє vдэш орж гарч санааг баясган, сэтгэлийг сэргээж яв. Чи эртний санаснаа vл тавин, хан эцгийг амьд байтал, хан болох гэж эцгийн сэтгэлийг битгий зовоо. Сэнгvм анд чи Билгэ бэхи Тодойн хоёрыг элч болгож надад илгээ"гэж явуулав. Бас єгvvлрvvн: "Надад хан эцэг, Сэнгvм анд, Жамуха анд, Алтан, Хучар, Ачиг-Ширvн, Хачиун тус бvр хоёр хvнийг элч болгож ирvvлнэ vv" гэж Архай Хасар, Сvхэхэй жэvн хоёрт энэ vгсийг цээжлvvлж илгээв. Энэ vгийг сонсоод Сэнгvм єгvvлрvvн: "Саяхан миний эцгийг хядагч євгєн гэж харааж байсан атал, одоо хил зант сайн эцэг гэж дуудах болов. Бас намайг Тогтоа бєєгийн сартаул хонины сvvлийг дагаж явсан гэж муулан хэлж байсан атал, одоо намайг хил зант, сайн аашит анд гэх зэргээр магтах болов. Энэ vгний утгыг би мэдэв. Байлдъя гэсэн vг байна. Yvнд ямар ч эргэлзэх зvйлгvй. Билгэ бэхи Тодойн хоёр, агтаа таргалуулж, байлдааны тугийг босгогтун" гэв. Тэндээс Архай Хасар буцаж харьсан ба Сvхэхэй жэvний эм хєвvvд, Ван ханы хvрээнд байсан тул буцахаас зvрх халширч тэнд хоцров. Архай хvрч ирээд тэдний vгсийг Чингис хаанд єгvvлэв.
182. Тэндээс Чингис хаан нvvж Балжун нуурт очиж буув. Тэнд буусны дараа Горлосын Цоосцагаан ирж уулзаад, горлосууд дагаж оров. Бас Онгудын Алахуш-дигитхуриас мянган иргэ (хонь) аваад далимд Эргvнэ мєрний орчим нутаглах ардаас булга, хэрэм худалдан авч яваа сартаулын (Туркестаны) Хасан гэдэг хvн, цагаан тэмээ унаж хонио тууж ирээд, Балжун нуурт усалж байхад Чингис хаан тvvнтэй уулзав.
183. Чингис хаан, Балжун нуурт буугаад байхад Хасар єєрийн эм ба Егv Есvнхэй Туху гурван хєвvvнээ Ван ханытэнд орхиж, єєрєє хэдэн нєхєдтэй гарч, ах Чингисийг эрж, Хараун жидуны нуруугаар хэсэж олж чадсангvй шир шєрмєс идэж яваад сая Чингис хаанд ирж нийлэв.
Хасарыг ирмэгч, Чингис хаан баясаж, Ван ханд дахин элч явуулъя гэж зєвлєлдєж, Жауридайн Халиудар, урианханы Чахурхан хоёрыг томилж Ван хан эцэгт Хасарын vг гэж хэл гэж єгvvлрvvн:

"Хасар би танаас салж
Хан ахаа санаж
Хайн эрэвч
Харагдах бараагvй
Хайлан уйлавч
Сонстох чимээгvй
Хаана одсоныг мэдэхгvй
Од харан хонож
Орвон дэрлэн унтаж
(Гэргvй хонож
Дэргvй унтаж) байна.

Миний эм хєвvvд, хан эцэг чиний тэнд бий. Хэрэв итгэмжтэй хvнийг илгээвэл би хан эцэгт одох билээ" гэж хэлтгэй гээд бас Халиудар, Чахурхан хоёрт єгvvлрvvн: "Та нарыг явмагц, бид хєдєлж Хэрлэний Аргал хохид очиж бууна. Та нар тэнд буцаж ирэгтvн" гэж болзолдож, Халиудар Чахурхан хоёрыг явуулаад Жорчидай Архайн хоёрыг тэргvvн хайгуул болгон мордуулж дараа нь Чингис хаан гэр хотлоор нvvж Хэрлэний Аргал хохид ирж буув.
184. Халиудар Чахурхан хоёр, Ванханд хvрч, Хасарын vг гэж дээрх vгийг хэлэв. Тэр цагт Ван хан, алтан тэрэм (асар) босгож хуримлан байжээ. Халиудар Чахурхан хоёрынvгийг сонсоод Ванхан єгvvлрvvн: Тийм бол Хасар иртvгэй. Итгэмжит хvнд Итvргэнийг илгээе" гэж явуулав. Тэрхvv Итvргэн, Халиудар Чахурхан хоёрын хамт уг болзсон Аргал хохи гэдэг газар хvрч ирээд их бараа (олон хvн, мал)-г vзэж Итvргэн элч [сэжиглэж] буцан дутаав. Халиударын морь хурдан тул даруй нэхэж гvйцэвч барьж чадахгvй, ємнє хойно нь орж явахад Чахурханы морь удаан тул хойноос арай гэж сум хvрэлцэх газар ирж, Итvргэний алтан эмээлт хар морины гуяны угийгхойш унатал харважээ. Тэгээд Итvргэнийг Халиудар, Чахурхан хоёр барьж Чингис хаанд авчрав. Чингис хаан, Итvргэнээс vг асуусангvй. "Хасарт авч оч" гэв. Хасарт авч очвол Хасар, Итvргэнтэй vг хэлэлцсэнгvй дор нь цавчиж орхив.
185. Халиудар Чахурхан хоёр, Чингис хаанд єгvvлрvvн: "Ван хан болгоомж ажиггvй, алтан тэрэм босгоод хуримлаж байна. Одоо яаравчлан мордоод шєнє дvлд бvчин дайръя" гэвэл (Чингис хаан) энэ vгийг зєвшєєрч, Жорчидай Архай хоёрыг хайгуул болгон тэргvvн явуулаад дараа нь бvгдээр шєнє дvлэн явж Жэжээр єндрийн Жэр хавчлын аманд (Ван ханыг) байхад бvслэн авав. Гурван шєнє, гурван єдєр турш байлдаад гуравдугаар єдєр тэд бууж єгєв. Yзвэл, Ван хан Сэнгvм хоёр vгvй болжээ. Шєнє оргон одсоныг манайхан мэдсэнгvй. Ингэж байлдсан нь Жvрхиний Хадаг баатар байсан ажээ.
Хадаг баатар орж ирээд єгvvлрvvн: "Тус (єєрийн) ханаа яахин барьж алуулахгэж тэвчин ядаж, тvvний амийг арчлахын тул гурван єдєр, гурван шєнє байлдав. Одоо тvvнийг нэгэнт оргуулан гаргасан тул бид бууж єгєв. Намайг vхvvлбэл vхье. Чингис хаанд соёрхогдож амьдруулбал хvчээ єгье" гэв. Чингис хаан, Хадаг баатрын vгийг зєвшєєж зарлиг болруун: "Єєрийн ханыг орхихгvй, тvvний амийг аврахын тул байлдсан эрийг хэн буруушаах вэ? Нєхєрлєж болох хvн байна" гээд амийг соёрхож, Хадаг баатар ба Жvрхин овгийн зуун хvнийг Хуилдарын vхсэний тул Хуилдарын эм хєвvvнд зарц болгож єгєв.
Тэндээс хєвvvн vр тєрвєл Хуилдарын ургийн ураг хvртэл дагаж хvчээ єгтvгэй. Охин vр тєрвєл эцэг эх нь єєрийн дураар худалдаж (хадамд) єгч болохгvй. Тэдний хєвvvд охид Хуилдарын эм хєвvvдийн ємнє хойно зарагдаж явтугай"гэж соёрхон зарлиг болов. Хуилдар сэцэн хамгийн урьд ам нээж (шударга vгээ) хэлсний тул Чингис хаан соёрхож зарлиг болруун: "Хуилдарын зvтгэсний тул тvvний ургийн ураг хvртэл єнчдийг тэтгэх хишгээс хvртэж яв" гэж зарлиг болов.

ВАН ХАН СЄНЄСЄН НЬ


186. Хэрэйд иргэнийг доройтуулж, зvг зvг хувааж авав. Сvлддэй овгийн Тахай баатрын зарц болгож нэг зуун жvрхинийг єгєв. Бас Ван ханы дvv Жаха-хамбуд хоёр охин байсны эгч Ибагыг Чингис хаан єєрєє авч, дvv Сорхагтанийг хєвvvн Толуйд єгєв. Иймийн тул Жаха-хамбын харъяат ємчийн иргэнийг халдаж авсангvй, харин Жаха-хамбыг тэрэгний нєгєє арал мэт [надад тус болж] яв гэж соёрхож єршєєв.
187. Бас Чингис хаан, Ван ханы суудаг алтан асар, хэрэглэдэг алтан завьяа аяга ба асарч явсан ард сэлт, вангийн хажууд бараа бологч хэрэйд цємийг Бадай Хишилиг хоёрт олгож

"Хувьдаа зарцалж
Худагаа бариулж
Хоромсгоо зvvлгэж
Ургийн урагт хvртэл
Удтал дархлан жаргатугай
[Та хоёр].
Алалдах дайнд явж,
Авсан олзоо цємийг
Аминдаа ашиглаж байгтун.
Ан авд явж
Алсан гєрєєсєє цємийг
Хувьдаа хэрэглэж байгтун"

гээд Чингис хаан бас зарлиг болруун: "Бадай Хишилиг хоёр, миний амийг аварч тус хvргэсний тул мєнх тэнгэрт ивээгдэж, Хэрэйд улсыг доройтуулж, єндєр сууринд хvрэв, би. Одоо ба ирээдvйд ургийн ураг хvртэл миний суурийг залгамжлагчид, энэ хоёрын хvргэсэн тусыг vvрд санаж явтугай" гэж зарлиг болов.

Хэрэйд улсыг эзэлж
Хэнд дутаалгvй
Хэсэглэж хувааж авав
Тvмэн тvбэгэнийг номготгож
Тvvнийг бvрнээ тасчиж
Тvгээн хувааж орхив.
Олан дунгайдыг дарж
Орой болохын ємнє
Огтчин хувааж авав
Цус урсгах дуртай
Цуут жvрхийн овгийг
Цугийг хувааж эзлэв.

Хэрэйд иргэнийг сєнєєж тэр євєл, Абжиа хvдгэр гэдэг газар євєлжив.
188. Ван хан Сэнгvм хоёр дутааж гараад Дидиг сахалын Нэхvн ус гэдэг газар Ван хан ангаж усан дээр очоод найманы харуулын Хорису-бэчи гэгч хvнтэй тохиолдов. Хорису-бэчид Ван хан, "Би Ван хан мєн" гэж хэлсэн боловч тэр таньсангvй ба vнэмшсэнгvй. Ван ханыг барьж аваад алжээ. Сэнгvм Дидиг сахалын Нэхvн усан дээр очилгvй тойрон гарч, цєл газар ус эрж явтал, хэсэг хулан ялаархан зогсож байхыг vзээд Сэнгvм, мориноос бууж морио агтач Хєхєчvд бариулаад, хуланг мярааж одов. Сэнгvм, агтач Хєхєчv, Хєхєчvгийн эхнэр гурвуул явсан ажээ. Гэтэл агтач Хєхєчv, Сэнгvмийн морийг хєтлєєд гэдрэг буцан хатирвал тvvний эм єгvvлрvvн:

"Алттыг ємсєхєд
Амттыг идэхэд
Амраг Хєхєчv миньгэж хайрлаж
Асран санаж билээ.
Харин одоо чи
Хан Сэнгvмийг орхиж
Хаяж дутаах буюу?"

гэж хоцрохыг завдвал, Хєхєчv єгvvлрvvн: "Чи Сэнгvмийн эхнэр болох гэв vv?" гэвэл, эм нь єгvvлрvvн: "Чи намайг нохой мэт ичvvргvй амьтан гэх буюу? Чи алтан хундагыг нь орхитугай. Ядахдаа ус уух савтай vлдэг" гэвэл, Хєхєчv алтан хундагыг нь хойш хаяад хатиран одов. Агтач Хєхєчv буцаж ирээд Чингис хаанд очиж: "Сэнгvмийг тийнхvv цєлд явган хаяад ирэв""гэж ярилцсан vгээ бvрнээ айлтгавал Чингис хаан зарлиг болруун: "Гагцхvv эмий нь амийг єршєєе. Нєгєє агтач Хєхєчv, хан эзнээ хаяж ирсэн, хараахан итгэж болохгvй хvн" гэж цавчиж алав. [Сэнгvм, Ашиг балгасыг дайрч, Тvвд оронд сууж байсан боловч нутгийн ардад хавчигдаж дутааж гараад Кашгарт ирэв. Тэндхийн ноён Келж, Сэнгvмийг барьж алсан ба эхнэр хvvхдийг Чингис хаанд хvргэж єгєв гэдэг vг байдаг. Рашид].
189. Найманы Таян ханы эх Гvрбэсv єгvvлрvvн: "Ван хан, эртний их хан билээ. Толгойгий нь авчрагтун. Хэрэв мєн бол бид тахъя" гэж Хорису-бэчид элч илгээн, Ван ханы толгойг огтолж авчруулбал чухам мєн тул цагаан олбог дээр оршуулж, идээ шvvс єргєн, бэрээд (бэрvvд)-ээ бэрлvvлж, хуур хуурдуулж, идээ шvvс тавьж, хундага єргvvлж тахив. Тэгж тахиж байтал, тэр толгой инээсэнд инээв гэж Таян хан хилэгнэж хэмхчин гишиглvvлэв. Yvнд Хvгсэv сабраг єгvvлрvvн: "Yхсэн ханы толгойг огтолж авчраад хэмхчин хаяж яаж зохих вэ? Манайхны нохой муухайгаар улин хуцах болов. Урьд Инанча Билгэ ханы хэлсэн нь:

"Эр намайг єтєлсєн хойно
Эхнэрийн минь залуу байхад
Эрхт тэнгэрийн элбэрлээр
Энэ Таян тєрсєн билээ.
Торлог гоо биетэй
Торомгор бор хvv минь
Ард дорд олноо
Асран захирч чадах болов уу?"

гэж байсан билээ. Одоо

"Хар нохой муу ёроор хуцах болов.
Хатан Гvрбэсv
Хамаг хэргийг мэдэх болов.
Хан Таян чи
Халшрах зєєлєн хvн байна.

Ан гєрєє хийхээс єєр, мэдэх эрдэм чадалгvй ажээ" гэвэл, Таян хан єгvvлрvvн: "Дорно зvгийн цєєн монгол омогдоод байх болов. Эртний сурвалжит Ван ханыг элдвээр айлган дутаалгаж энэ саяхан vхvvлэв. Тэгээд тэд, бvгдийг эзлэн хаан болох санаатай юу? Тэнгэрийг улам гэгээн гэрэлтэй болгохын тул нар сар хоёр байдаг биз. Гэтэл газар дээр хоёр хан байж яаж болно (газар дээр юуны тул хоёр хан байх хэрэгтэй вэ). Одоо тэр хэдэн монголыг эзэлж авчиръя" гэжээ. Тvvнд эх Гvрбэсv нь єгvvлрvvн: "Юу хийнэ? Тэдний монголчууд
Ханхлах муу vнэртэй
Хар муухай хувцастай тул авчирч юу хийнэ?
Холхон байвал дээр бий. Гагцхvv шилдэг сайн охид бэрээдий нь авчраад гар хєлий нь угаалгавал vнээ, хонь, саалгаж болох мэт" гэвэл Таян хан єгvvлрvvн: "Тэд ямар боловч [хамаагvй] бид Монголд очиж хормсого саадгийг хураан авчирья (эзлэн авчиръя)" гэжээ.
190. Эдгээр vгийг сонсоод Хvгсэv сабраг баатар єгvvлрvvн: "Та хэтэрхий их vг хэлж байна. Аяа, Торлог хан минь ингэж болох буюу? Болигтун" гэж Хvгсэv сабраг хэдийгээр ятгавч [vгийг сонссонгvй]. Торбиташ нэрт элчийг онгууд аймгийн Алахуш-дигитхурид томилон явуулж хэлvvлсэн нь: "Энэ дорно зvгийн цєєн монгол омогдох болов. Чи баруун гар болж морд. Би эндээс хамсаж хоёулаа тэр хэдэн монголын хоромсогыг булаан авъя" гэж илгээжээ. Тэр vгэнд Алахуш-дигитхури єгvvлрvvн: "Би чиний баруун гар болж чадахгvй" гэж явуулаад, Ю-Хунан нэрт элчээ зарж Чингис хаанд хэлvvлсэн нь: "Найманы Таян хан, чиний хоромсгыг булааж авъя. Намайг баруун гар бол гэсэнд би эс зєвшєєрєв. Одоо би чамайг болгоомжилтугай гэж энэ учрыг мэдэж илгээв. Дайсанд чи хоромсгоо автуузай" гэж илгээжээ. Тэр цагт Чингис хаан, Тэмээн хээр гэдэг газар ав хийж байсан ба Тvлхинчэvд гэдэг газар хомрон агнаж байхад Алахуш-дигитхурийн явуулсан элч Ю-Хунан ирж хэл хvргэв. Энэ мэдээг сонсоод мєн авын газар "Яах вэ?" гэж зєвлєлдвєл, олон хvн єгvvлрvvн: "Бидний агт туранхай байна. Одоо яах ч аргагvй [намар, агтаа таргалсан хойно байлдъя. Рашид]" гэвэл, Отчигин ноён єгvvлрvvн: "Агтыг туранхай гэж шалтгаацаж яаж болно? Миний морьд тарган байна. Ийм мэдээг сонсоод зvгээр сууж болох уу? [Нэгэнт ийм мэдээ сонссон тул даруй байлдаар мордъё. Хєдлєлгvй сууж байгаад Таян ханд автагдвал энэ газар монголчууд, Таян ханд эзлэгдсэн гэх муу нэр vлдэх бишvv. Байлдсаны хойно тэд дийлэх, бид дийлэх алин болохыг гагцхvv мєнх тэнгэр мэднэ. Рашид.]" гэв. Бэлгvтэй ноён єгvvлрvvн:

"Амьд яваа байтал
Алтан хоромсогоо алдвал
Амьд явсны хэрэг юун?
Нум сумаа барьсаар
Саадаг хоромсгоо дэрлэсээр
Ясаа хээр орхихоос
Эрхэм сайн vхэл
Эр хvнд байх буюу?
Ар найман улс
Агуу их нутагтай
Ард иргэн олонтой
Адуу мал баялагтай гэж
Их сvр бадруулан
Ийм vг хэлж байна.
Харин энэ далимд
Халдаж бид очвол
Нутаг усыг эзэлж
Нум сумыг булаахад
Бэрхгvй.
Одоо бид довтлон очвол
Олон адуугаа хурааж амжихгvй.
Орхиод дутаах нь магадгvй бишvv.
Орд гэрээ ачиж чадахгvй
Хаяад залах нь лавтай бишvv.
Олон харьяат ард нь
Ой тайгад шургалж
Осолдон самуурах биш
Одоо ийм vгийг сонссоор байж
Огт зvгээр єнгєрvvлж болохгvй
Олон даяар байлдаар мордъё" гэв.

191. Бэлгvтэй ноёны энэ vгийг Чингис хаан зєвшєєрч, аваас буугаад Абжиа Хvдгэрээс нvvж, Халх голын Ор нугын хэлтгий хад гэдэг газар очиж буугаад цэрэг ардаа бvртгэн тоолов. Чингис хаан, цэргээ хуваарилж, мянганы ноён, зууны ноён, арваны ноён ба [тэргvvлэн захирах их] чэрби нарыг томилов. Додай чэрби, Доголху чэрби, Єэлэн чэрби, Толун чэрби, Бучаран чэрби, Сvйхэтv чэрби энэ зургаан чэрби тvшмэлийг тэнд томилов. Цэргvvдээ арван, зуун мянган болгон хуваарилж дуусаад, бас наян хэвтvvл (шєнийн манаач), далан торгууд (торгон цэрэг), хишигтэн (ээлжийн харгалзагч) нарыг тусгайлан томилж, vvнд мянганы ноёд, зууны ноёдын хєвvvд дvv нар ба сул ардын (чєлєєт иргэний) хєвvvд дvv нарын дотроос эрдэм чадалтай, бие бялдар сайтайгий нь ялгаж оруулав. Чингис хаан тэнд Архай Хасарыг єршєєн дотнолж: "Мянган сайн баатрыг шилж автугай ! Байлдах єдєр ємнє минь явж байлдтугай! Ерийн єдєр, миний шадар хишигтэн болж явтугай!" гэж зарлиг болов. Бас "Далан торгуудыг Єэлэн чэрби ахалж явтугай! Худус-халчинтай зєвлєж явтугай!" гэв.

192. Бас Чингис хаан зарлиг болруун: "Хорчин (нум сум агсагчид), торгууд хишигтэн буурч (тогооч), хаалгач агтач нар єдєр бvр хишиглэн (ээлжлэн) сэргийлэх хамгаалах ажлыг гvйцэтгэж байгаад уг vvргээ нар шингэхийн урьд хэвтvvлийн хvмvvст шилжvvлж єєрсдєє агтанд гарч хонотугай! Хэвтvvлийн хvмvvс шєнє ээлжээр vvдэнд зогсож, гэрийг тойрч манаж байтугай! Хорчин, торгууд биднийг єглєєний хоол идмэгц ирж хэвтvvлийн хvмvvсээс vvрэг хvлээн авч, урьд ёсоор сууриа эзэлж харгалзаж сахиж явтуай! Гурван єдєр, гурван шєнє жасаалан явж дуусаад гурван шєнє (амарч) хонотугай! Хорчин нар хэвтvvлийн vvргийг гvйцэтгэж сольж явтугай!" гэж зарлиг болов. Тэгээд цэргvvдээ мянга мянгаар хуваарилж дуусаад, чэрби ноёдыг томилж, наян хэвтvvл, далан торгууд, хишигтэн нарыг томилж, Архай Хасарыг шилдэг баатруудын дарга болгож, Халх голын Ор нугын хэлтгий хад гэдэг газраас Найман улстай байлдахаар мордов. [Тэр цагт мэргидийн Тогтоа, хэрэйд аймгийн ноёдын нэгэн бєгєєд дутааж ирсэн Алин тайж, Хутуг бэхиэр толгойлуулсан ойрд аймаг, жажирдай овгийн Жамуха, дєрвєн татаар, хатахин, салжиуд аймгууд цєм Наймантай нэгдсэн байжээ. Рашид].
193. Хулгана жил (1204)-ийн зуны тэргvvн сарын арван зургааны улаан тэргэл єдєр тугаа тахиж мордоод Зэв Хубилай хоёрыг Хэрлэн єєд тагнуул болгож явуулав. Тэр хоёр явж Саарь хээрт хvрч, Ханхарханы (Хангай-ханы ) эхэн дээр байсан найманы харуултай учрав. Тэд харилцан тулалцаж байгаад найманы харуулд манай харуул эмээлтэй эцэнхий саарал морийг автжээ. Найманы харуул тэр морийг барьж аваад "Монголын агт туранхай ажээ" гэлдэв. Манай их цэрэг Саарь хээрт хvрч буугаад "Одоо яах вэ?" гэж хэлэлцэхэд Додай чэрби, Чингис хаанд дуртган айлтгасан нь: "Бидний цэрэг цєєн бєгєєд замд чилж ядрав. Иймийн тул энд баахан саатаж агтаа цатгая, Саарь хээрийг дэлхэн бууж, амьд хvн тутам эр бvр шєнє таван анги гал тvлж галаар сvр бадруулъя. Найман нар олон гэнэ. Гэвч тэдний хан нь гэрээ гарч vзээгvй танхи хvн гэнэ. Бид галаар сvрдvvлэн тэднийг гєлрvvлж байх завсар бидний агт цадах биз. Агтаа амарч цадмагц найманы харуулыг дайрч гол хvчинд нь хvртэл хєєж оруулаад тэдний самгардах самбаанд байлдан орвол болох уу?" гэж дуртгавал, энэ vгийг зєвшєєрч Чингис хаан зарлиг болруун: "Тийм бол галуудыг тvлэгтvн" гэж цэргvvдэд тушаал тунхаглав. Цэргvvд Саарь хээрт тарж буугаад амьд хvн бvр таван анги гал тvлэв. Найманы харуул, Ханхарханы тэргvvнээс шєнє олон галыг vзэж "Монгол цєєн гэсэн биш билvv? Одноос олон гал ноцож байна" гэж Таян ханд єнєєх барьсан муу эмээлтэй саарал морийг хvргvvлэв. Бас Таян ханд мэдvvлсэн нь: "Монголын цэргvvд Саарь хээрийг дvvртэл буужээ. Єдєр бvр ундрах ус шиг нэмэн ирж байх бололтой. Одноос олон гал ноцож байна. (Єдєр єндєр ууланд гарч байдаг болов уу? Шєнє талд од мэт олон гал ноцоож байна)" гэж илгээв.
194. Харуулын энэ хэл ирэхэд Таян хан, Хангайн Хачир усанд байв. Таян хан, энэ хэлийг аваад Хvчvлvг хан хєвvvндээ хэлж илгээрvvн: "Монголын агт туранхай ажээ. Одноос олон гал ноцож байна гэнэ. Монгол олон ажээ. Одоо бид,

Хар муусайн монголтой
Хатгалдаж нэгэнт эхэлбэл
Хагацахад бэрх болно.
Хацрыг жадалж байвч
Харсан нvдээ цавчдаггvй
Хар цусаа урсаж байвч
Харьж огт буцдаггvй
Хатуужил ихт монголтой
Хамаагvй байлдаж болохгvй.

Одоо Монголын агт туранхай байна. Бид, улсаа Алтай давуулан хєдєлгєж, цэргээ засацгааж монголчуудыг єдєєн даллаж, Алтайн єлгийг хvртэл нохой хэрэл хэрж займруулан чирэгдvvлж аваачвал бидний агт тарган тул гэдэс татран шавхарна. Монголын агт улам туранхилан ядрах болно. Тэр цагт бид ємнєєс нь довтлон оръё" гэж илгээжээ. Тэр vгийг сонсоод Хvчvлvг хан єгvvлрvvн: "Таян хан мєн аанай (муусайн) эм мэт зvрх алдаж, ийм vг хэлжээ. Монголчууд хаанаас олон байх вэ? Монголын олонхи, Жамухыг дагаж энд бидэнд байна.

Жирэмсэн эмийн шээх газраас
Хол яваагvй
Жижиг тугалын бэлчих газраас
Гарч vзээгvй
Эм Таян зvрх алдаж
Энэ vгийг хэлжээ" гэж
Эцэг Таянханыг
Элдвээр дайран доромжилж
Элч хvний илгээв.

Эм гэх зэрэг доромжлон хараасан энэ vгийг сонсоод Таян хан єгvvлрvvн:

"Хvчvлvг хєвvvн чиний
Хvчирхэх бардах их боловч
Хvрэлцэн алалдах цагт
Хvнээс урьд шантрах биз.
Тэр их омгоо
Тэрс дайсанд гаргаасай!
Тэмцэж нэгэнт эхэлбэл
Зvгээр салах аргагvй

гэв. Тэр vгийг сонсоод, Таян ханы дараах их ноён Хорису-бэчи єгvvлрvvн: "Инанча Билгэ хан эцэг чинь

Адил зэргийн дайсанд
Араа vзvvлж яваагvй
Алалдах тулалдах єдєрт
Агтаа ухруулж vзээгvй

билээ. Єнєє чи юунд маргаашийн тєлєє зvрх алдана. Чиний ингэж зvрх шантрахыг мэдсэн бол чиний хатан эх Гvрбэсийг авчирч цэрэг захируулах билvv? Хєєрхий Хvгсэv сабраг баатар єтлєєд цэргийн цааз сулрав. Монголын завшаан болох биз. Бид дийлдэх болно. Ай торлог Таян чи ялихгvй хvн ажээ" гээд хоромсогоо дэлдэж эргэж хатиран одов.
195. Тvvнд Таян хан хилэгнэж єгvvлрvvн: "Yхэх амь, зовох бие бvгд нэгэн адил биз ээ. Тийм бол хатгалдъя" гэж Хачир уснаас хєдєлж, Тамир уруу яваад Орхоныг гэтэлж, Наху гvний зvvн хормойг дайран, Цахир могод гэдэг газар хvрч ирэхэд Чингис хааны харуул vзэж, "Найман хvрч айсуй" гэж хэл хvргэвэл vvнийг сонсоод Чингис хаан зарлиг болруун: "Олноос олон гарз гарна. Цєєнєєс цєєн гарз гарна" гээд эсрэг нь морилж (ємнєєс нь очиж) тэдний харуулыг хєєгєєд цэргээ засахдаа
Харгана зорчлоор хатгалдаж
Нуур байрлалаар байлдаж
Цvvц хатгалдаанаар цємєрч тулъя"
гэлдэв. Тэгээд Чингис хаан єєрєє магнайд явж, Хасарт гол хvчээ захируулав. Отчигин ноёноор бэлтгэл агтыг захируулав.
Найман, Цахир могодоос буцаж, Наху гvний євєр уулын хормой хижин байжээ. Тэгээд найманы харуулыг бидний харуул хєєж, Наху гvний євєрт байгаа гол хvчинд нь хvрч очвол Таян хан vзэж, найманы хамт байлдахаар ирсэн Жамухаас асууруун: "Тэр сvрэг хонинд орж хотонд нь хvртэл хєєж яваа чоно мэт довтлогч ямар хvмvvс вэ?" гэвэл, Жамуха єгvvлрvvн: "Тэмvжин анд минь, дєрвєн нохойг хvний махаар тэжээж гинжнээс уяж байдаг билээ. Одоо манай харуулыг хєєж ирэгчид тэр дєрвєн нохой биз.

Ширмэн тємєр магнайтай
Шивээ хурц хэлтэй
Ган тємєр зvрхтэй
Гадас цvvцэн хошуутай
Галзуу дєрвєн нохой,
Тvмэн амьтныг хядахаар
Тємєр гинжээс мултарч
Шууд барьж идэхээр
Шунахай шvлсээ савируулж айсуй
Шvvдрээр унд хийж
Шvлсээр хоол хийж
Салхиар унаа хийж
Саадгаар нєхєр хийж явдаг
Зэв, Хубилай тэргvvтэй
Зэлмэ, Сvбэдэй дараатай
Тэмvжин андын тэжээсэн
Тэр дєрвєн ноход
Тэмvvлэн хvрч ирэв"

гэжээ. Таян хан єгvvлрvvн: "Тийм бол тэр муусайн амьтдаас хол байя" гээд хойш ухарч уул єєд єгсєв. Бас тэдний хойноос харайлан дvvлэн яваа хvмvvсийг vзэж, Таян хан, Жамухаас асууруун:

"Эрт тавьсан унага
Эхийн сvvг хєхєж
Эрхлэн давхин наадах мэт
Эрчлэн vсэрч яваа
Энэ хэдэн хvнийг
Эрхэм Жамуха мэдэх vv?"
гэвэл, Жамуха єгvvлрvvн:
"Зэвсэгт эрийг айлгаж
Зэв тоногийг булаадаг
Илдэт эрийг няцааж
Илvv дутууг булаадаг
Идэт урууд, мангуд нар биз.
Баатар зоригт тэд
Байлдаан болох ойртсонд
Баярлан харайж явна" гэжээ.

Тэндээс Таян хан єгvvлрvvн: "Тийм бол тэр муусайнаас хол байя" гэж бас ухран уул єєд авирав. "Бас тэдний хойноос єлссєн шувуу мэт єрвєлзєн сєрвєлзєн ирэгчид хэн бэ?" гэж Таян хан асуувал, Жамуха хариу єгvvлрvvн:

"Тэр хойноос ирэгч нь
Тэмvжин анд мєн байна
Хан Тэмvжин тэр
Хамаг биедээ цєм
Шєвєг хатгах зайгvй
Шєрєг тємєр ємсч
Зvv шивэх завсаргvй
Зvймэл хуяг ємсч
Єлссєн шувуу мэт
Єрвєлзєн сєрвєлзєн айсуй.
Уурласан араатан мэт
Урагш дvvлэн айсуй.

Найман аймаг та нар Монголыг vзмэгц, ишигний год ч vлдээхгvй [ийш тийш хувааж эзэлнэ] гэдэг байсан биш билvv? Одоо та нар vзтvгэй" гэв. Энэ vгийг сонсоод Таян хан єгvvлрvvн: "Ай тийм бол энэ уулын ам єєд бас авиръя" гэж уул єгсєж нэлээд яваад Таян хан, Жамухаас асуув: "Бас тэр хойноос нь ирж яваа нvсэр амьтан хэн бэ?" гэвэл, Жамуха єгvvлрvvн:

"Хvндэт Єэлvн хатны
Хvний махаар тэжээсэн
Хvчит Хасар гэдэг
Хvv нь тэр мєн
Гурван бухаар зvтгvvлэвч
Гулзайхгvй хvчтэй
Гунжин vхрийг идэвч
Цадахгvй ходоодтой
Хэдэн алд биедээ
Хэлхээ хуяг ємссєн
Хэрцгий догшин Хасар
Хэн бvхнийг идэхээр айсуй!
Хоромсого саадагтай хvнийг
Ховх татаад залгихад
Хомхой тэр Хасарын
Хоолойд тордоггvй гэнэ.
Амьд хvнийг бvхлээр
Авч шvvрээд залгихад
Аюулт тэр гайхлын
Аманд тээглэхгvй гэнэ.
Уур нь их хvрч
Урдах сумаа шvvрч
Ухасхийн харвахад
Уулын цаадах хvмvс ч
Уул суманд оногдож
Ундуй сундуй vхэлгээнэ.
Хилэн нь их хvрч
Хийсвэр сумаа шvvрч
Хийн зvг харвахад
Хярын цаадах хvмvvс ч
Хяргах тэр суманд
Хядагдаж олноор vхэцгээнэ.
Их дэлж харвавал
Есєн зуун алд газар харвадаг
Татуу дэлж харвавал
Таван зуун алд газар харвадаг
Хvнтэй адил хvн биш
Хvнийг идэх мангас
Хvчит Хасар тэр
Хvрч ирж явна"

гэвэл, Таян хан єгvvлрvvн: "Тийм бол єндєр ууланд хоргодъё, дээш авиртугай" гэж уул єєд улам авирав. Бас Таян хан Жамухаас асуув: Тvvний хойно ирж яваа хэн бэ? Гэвэл, Жамуха єгvvлрvvн:

"Єэлvн эхийн отгон хvv
Єнєєх Отчигин тэр мєн.
Эрхэмсэг танхи учраас
Эрт унтдаг боловч
Эрэлхэг зоригтой хvн
Отгон хєвvvн учраас
Орой босдог боловч
Омог чадалтай эр
Байлдаан vймээн болоход
Байрандаа хоцордоггvй
Баатар Отчигин тэр явна"

гэвэл, "Тийм бол уулын оргил дээр гаръя" гэж Таян хан хэлэв.
196. Жамуха, Таян ханд ийм vгийг хэлээд, найманаас хагацан салж, Чингис хаанд хvн явуулж хэлvvлсэн нь:

"Таян хан чамаас айж
Тайга ууланд шургаж оров.
Ухаан алдтал айгаад тэр
Ууланд хоргодон авирч байна
Тэмvжин чи хатуужиж хичээ
Тэд сандран дутааж байна.
Эдний царайг ажиж харахад
Эсэргvvцэх чадалгvй болжээ.

Бид нєхдийн хамт найманаас хагацав" гэж илгээв. Чингис хаан, наран орой болох хирд Наху гvний уулыг бvсэлж аваад хонов. Тэр шєнє найманууд буруулан дутаах гээд Наху гvний уулан дээрээс халтиран унаж, нурсан тvлээ мэт бие биеэ даралцаж ясаа хэмхчиж vхэцгээв. Маргааш нь Таян ханыг мохоож барив. [Таян хан хvнд шархтсан тул даруй vхэв. Рашид]. Хvчvлvг хан тусгаар байсан тул цєєн хvний хамт дутааж, Тамир гол хvрч нэхсэн цэрэгт гvйцээгдээд хvмрээ бэхлэлтийг барьж байлдсан боловч бас тэсвэрлэсэнгvй, цааш дутааж [Буйрун хан авгадаа] очив. Найманы улс иргэнийг Алтайн єлгийд мохоож цємийг нь эрхэндээ оруулж авав. [Жамуха баруун зvг дутаав.] Жамухыг дагаж явсан Жадаран, хатагин, салжиуд, дєрвэн, тайчууд хонгирад тэргvvтэй аймгууд тэнд Чингис хаанд дагаж оров. Таяны эх Гvрбэсv хатныг Чингис хаан авчруулж єгvvлрvvн: "Чи Монгол хvнийг муухай vнэртэй гэдэг бил vv? Чи одоо юунд ирэв? гэж тvvнийг Чингис хаан єєрєє авлаа. [Таяаны аймгаас нэг хvн дутаав. Хасар тvvнийг амьдаар барь гэсэнд Бат гvйцээд амьдаар барин ирэв. Yзвэл, євєрт нь нэгэн тамга бий. Хасар єгvvлрvvн: "Танай олон аймаг цэрэг цєм маныг дагаж байхад, чи энэ юмыг євєрлєж хааш одно?" гэвэл, тэр хvн єгvvлрvvн: "Миний бие, тушаалын газраа vхтэл сахина. Энэ тамгыг хуучин эзэндээ хvргэж єгье гэсэн билээ. Аз дутаж баригдав". Хасар єгvvлрvvн: "Чи аль овгийн хvн, ямар тушаалтай байсан бэ?" Тэр хvн єгvvлрvvн: "Би язгуураас уйгур газрын хvн. Нэр Тататунга. Миний эзэн энэ тамгыг надад тушааж, эд идшийг гаргах ба оруулах явдлыг надад тушаасан билээ. Хасар бас асууруун: "Энэ тамгыг юунд хэрэглэнэ?" Тататунга єгvvлрvvн: "Сайн хvнийг сонгож зарлиг бичиг явуулах аливаа vйлсэд хэрэглэн" гэвэл, Хасар сайшааж шударга элбэрэлт хvн гэж Тэмvжинд мэдvvлж, аливаа бичиг явуулахад хэрэглэхээр тэр тамгыг мєнхvv Тататунгад тушаав. Хасар, Тататунгыг багш барин, бичиг хууль, цэргийн бодлого тэргvvтэн олон зvйл бичиг утга заалгаж удалгvй сурав. Мэргэн гэгээний Алтан товчийн 23 дугаар бvлэгт бий].

197. Мєн хулгана жилийн намар Хар талын vзvvр гэдэг газар мэргидийн Тогтоа бэхитэй Чингис хаан байлдаж, Тогтоаг дийлээд хєєж Саарь хээр гэдэг газар мэргидийн аймаг олныг дагуулан авав. Тогтоа, Худу, Чулуун хоёр хєвvvн ба цєєн хvнийг авч дутааж одов. [Худу, Чулууны эхнэрийг Чингис хаан хєвvvн Єгэдэйд єгєв]. Мэргид иргэнийг эзлэгдэхэд увас мэргидийн тэргvvлэгч Дайр-Yсvн гэгч хvн [байлдах саналгvй гэж] єєрийн охин Хуланг Чингис хаанд vзvvлэхээр авчирч явтал, замд тохиолдсон монгол цэрэг саатуулах тул Бааридайн Наяа ноёнд Дайр-Yсvн учирч єгvvлрvvн: "Би энэ охиноо Чингис хаанд vзvvлэхээр явж байна" гэвэл, Наяа ноён єгvvлрvvн: "Охины чинь бид хамт аваачиж vзvvлье. Чи ганцаар одвол ийм самуун цагт тохиолдсон цэргvvд чамайг хорлох ба чиний охинтой самуурах тул хоёулаа хамт очъё. Чи намайг гурав хоног хvлээ" гэж дуртгаж хvлээлгэв. Тэндээс Наяа ноён Дайр-Yсvн хоёр, Хуланыг авч Чингис хаанд хvргэв. Хуланыг Наяа ноён, гэртэ гурав хоног хvлээлгэснийг Чингис хаан сонсоод маш хилэгнэж "Чи энэ Хуланыг ямар учиртай гэртээ хvлээлгэж байсан бэ?" гэж чангад тулган асууж засаглан шийтгэх гэж байтал, Хулан єгvvлрvvн: "Надад Наяа ноёны хэлсэн нь: " Би Чингис хааны их ноён билээ. Бид хамт хаанд бараалхаж очъё. Замын зуур цэргvvд самуурах болзошгvй" гэж ятгав. Хэрэв Наяа ноён учирч тусалсангvй бол бид завсрын цэрэгт баригдаж, тэдний завшаан болох бишvv. Хай энэ Наяатай учирсан минь болов. Одоо энэ Наяа ноёноос асуухын оронд хаан соёрхвол, тэнгэрээс заяасан, эцэг эхээс тєрvvлсэн махбоды минь шалгаж vзтvгэй"гэжээ. Бас Наяа ноён єгvvлрvvн:

"Хамаг олны эзэн
Хаан Чингис чамайг
Хайрлаж хvндлэхээс єєр
Хар санал надад vгvй.
Харь улсаас олзолсон
Хацар гоо сайхан ба
Хатиртай сайн морьдыг
Хаан чиний юм гэж
Халдалгvй харж
Хавиралгvй сахидаг билээ.
Yvнээс єєр сэтгэлийг
Yнэхээр санасан буюу
Yйлдсэн зvйл байвал
Yхэхэд надад гомдолгvй".

гэжээ. Чингис хаан, Хулан хатны vгийг зєвшєєрч, мєн єдєр тэр даруй сорьж vзвэл, Хулан хатны єчсєн vг vнэн байсан тул Чингис хаан Хулан хатныг соёрхож таалав. Наяа ноёны vг бас vнэн болсон тул "Yнэн vгтэй шударга хvн байна. Их vйл хэргийг тушаая"гэж єршєєж соёрхов.

ХYЧYЛYГИЙН ДУТААСАН БА ЖАМУХЫН ДАРАГДСАН НЬ


198. Мэргид иргэнийг эзэлж, Тогтоа бэхийн их хєвvvн Худугийн хатан Тухай, Дєргэнэ хоёроос, Дєргэнэг тэнд Єгэдэй хаанд єгєв. Мэргидийн зарим улс дайжиж, Тайхал шивээнд очоод хороолон бэхэлжээ. Тэнд Чингис хаан зарлиг болруун: "Сорхон-шарын хєвvvн Чимбай, зvvн гарын цэргийг аваад, хороолон бэхэлсэн мэргидийг бvсэл" гэж илгээв.
Тогтоа хєвvvн Худу, Чулуун нарын хамт цєєн хvн дутааж гарсныг Чингис хаан нэхэж, Алтайн євєрт євєлжиж, vхэр жил (1205)-ийн хавар Арайн даваагаар давж одвол, найманы Хvчvлvг хан, улсаа алдаад цєєн хvнтэй дутааж яваа мэргидийн Тогтоатай уулзаж, Эрчис мєрний Бvхдэрмэ гэдэг газар хамтран цэргээ засаж байжээ. Чингис хаан хvрч байлдвал Тогтоа тэнд зэрлэг суманд оногдож vхэв. Хєвvvд нь тvvний хvvрийг авч явж оршуулж завдахгvй болоод толгойг огтлон авч одов. Тэндээс найман, мэргид нар хамтран байлдаж барахгvй болоод буруулан дутааж, Эрчис мєрнийг гэтлэхэд олонх хvн нь усанд живж vхэв. Найман, мэргидийн цєєн хvн, Эрчисийг гэтлээд хагацан салав. Найманы Хvчvлvг хан, уйгарын Харлугийг дайран, Сартаулын газарт Чvй мєрєнд байгаа Хар хятадын Гvр ханд нийлэн очив. Мэргидийн Тогтоагийн хєвvvд Худу, Гал, Чулуун тэргvvтэн мэргид, ханлиныг, хипчагуудыг дайран одов.
Тэндээс Чингис хаан харьж, Арайн даваагаар давж, уул ордондоо буув. Чимбай, Тайхалд бvгсэн мэргидийг эзэлжээ. Чингис хаан зарлиг болж мэргидээс хядахы нь хядуулж, vлэгсдийг цэргvvдээр талуулж дээрэмдvvлэв. Бас урьд дагаж орсон мэргид, Аураг (арын буюу уул) ордноос урван боссонд ордны газар байсан хєтєч нар тэднийг даржээ. Тэнд Чингис хаан зарлиг болруун: "Тэднийг хамт байлгая гэсэн билээ. Гэтэл тэд урвасан ажээ" гээд мэргидийг зvг зvг дуустал хуваарилав.
199. Мєн vхэр жил, Чингис хаан зарлиг болж Сvбээдэйд тємєр тэрэг хийлгэж єгєєд Тогтоагийн хєвvvн Худу, Гал, Чулуун тэргvvтнийг нэхvvлэхээр илгээхдээ Сvбээдэйд зарлиг болгосон нь:

"Уршигт Тогтоагийн
Урвасан хєвvvд
Уургат хулан шиг
Ухаан алдаж
Шархт буга шиг
Шантран мохож
Буцаж харвалдсаар
Буруулан дутаав.
Хєєгдсєн Худу, Чулуун нар
Хєєрєх жигvvртэй болж
Хєх тэнгэрт нисвэл
Хvлэг баатар чи
Хєнєєх шонхор болж
Хєєж тэднийг бариарай!
Муу Тогтоагийн хєвvvд
Мунхаг тарвага болж
Мухар нvхэнд шургавал
Тєгс баатар Сvбээдэй
Тємєр царил болж
Тєнхєж малтаж гvйцээрэй!
Єшєєт мэргидийн vрс
Єргєст загас болж
Єргєн далайд орвол
Єрлєг Сvбээдэй чи
Єєш гувчуур болж
Єлгєж гохдож бариарай!
Єрлєг баатар чамайг
Єндєр давааг давуулж
Єргєн мєрнийг гэтлvvлж
Єшєєт мэргидийг даруулахаар
Єдєр болзож илгээв.
Усны уртыг туулж
Газрын холд хvрэхдээ
Унах морьдоо гамнаж
Уулга хvнсээ хэмнэж
Урьдаас болгоомжтой яв!
Агт морьдоо муудуулбал
Амаа баривч хожимдоно
Аливаа хvнсээ барвал
Арвилан хэмнэвч оройтоно.
Алсын тэр замд
Авлах гєрєєс олон бий.
Ан ав хийсээр
Алсын замыг бvv март
Хvнсний нэмэр болгож
Хvрэлцэх хэмжээгээр авла.
Эрхэлсэн аваас ангид
Энгийн явах замд
Эр цэргийн морьдын
Эмээлийн хударгыг мулталж
Агтны хазаарыг амгайчилж
Аяар зєєлєн яв
Чанд эн журмыг
Чармайн сахиж явбал
Аяны хvн дураар
Авлан давхихаа болино.
Цээрлэх журмыг зєрчсєн
Цэргийн хvмvvсийг жанч
Таних хvн, миний
Таалал зарлигийг зєрчвєл
Та нар надад явуул
Танихгvй хvн, миний
Таалал зарлигийг зєрчвєл
Та нар мэдэж шийтэг.
Уул нурууг алславч
Уг санаагаа нэгтгэж
Мєрєн голыг гэтлэвч
Мєн санаагаа нэгтгэж
Мєнх тэнгэрийн хvчинд
Мєрийн хvч нэмэгдэж
Гайт Тогтоагийн хєвvvдийг
Гартаа оруулж баривал
Тэднийг авчрах хэрэггvй
Тэнд нь чигийг ологтун!"
гэж зарлиг болов.
Чин зоригт Сvбээдэйд
Чингис бас хэлэв:
"Чи одоо яваад
Чивэлт мэргидийг сєнєє.
Балчир цагт минь тэд
Байн байн довтолж
Бурхан халдунд биднийг
Бултуулан сандаргаж байсан.
Єшєєт тэр мэргидvvд
Єнєє бас тангараглаад
Єєр зvг дутаав.
Уртын vзvvрт хvрч
Гvний ёроолд орж
Тєлєєс єшєєг ав!" гэж
Тємєр тэргийг хэрэглvvлэн
Yнэн итгэлтэй Сvбээдэйг
Yхэр жил илгээв.
"Далд оровч
Ил мэт санаж
Хол очивч
Ойр мэт бодож
Бидэнд итгэлтэй явбал
Дээд тэнгэр ивээж
Дэмжих болно" гэж
Баатар Сvбээдэйг мордоход
Бас зарлиг болов.

200. Найман мэргидийг эзэлж дуусвал, Наймантай хамт байсан Жамуха, улсаа алдаж, таван нєхєртэй тэнvvчилж яваад Танлу (Тагна) ууланд гарч нэгэн угалз алж шарж идэж байгаад Жамуха, нєхдєдєє хэлсэн нь: "Хэний хєвvvд энэ єдєр угалз алж, ингэж идэж байна?" гээд тэр угалзын махыг идэж байх завсар таван нєхєр нь Жамухыг гардан барьж Чингис хаанд авчирчээ. Жамуха, нєхдєдєє баригдаж ирээд Чингис хаанд хэлvvлсэн нь:

"Хар хэрээ
Халтар нугасыг
Барих болов
Харц боол
Хан эзэндээ
Халдах болов.
Хаан анд минь
Хайрлаж єршєє
Бор элээ
Борлог нугасыг
Барих болов
Боол зарц
Бодот эзэндээ
Босож халдав.
Богд анд минь
Бодож vз" гэжээ.

Жамухын тэр vгэнд Чингис хаан зарлиг болруун: "Хаан эзэндээ халдсан хvнийг яаж орхих вэ? Тийм хvн хэнтэй нєхєрлєх вэ? Хаан эзэндээ халдсан харц ардыг ураг тєрлий нь хvртэл устга" гэж зарлиг болов. Тэгээд Жамухын нvдний ємнє тvvнд халдсан ардыг алав.
Чингис хаан, Жамухад хэл гэж зарлиг болсон нь:

"Одоо бид хоёул
Ойртож бас нєхєрлєе.
Єнєє болоход, чи
Єрєєсєн арал болоод
Єєр санаа агуулахгvй биз.
Хамт хоёул нийлж
Харилцан найрамдаж
Умартсанаа сануулж
Унтсанаа сэрvvлж явъя
Єєр замаар
Явсан боловч
Єлзийт сайн нєхєр минь
Мєн билээ, чи.
Єшилдєн байлдах
Єдєр болоход
Єр зvрхээ
Євддєг билээ, чи.
Ангид замаар
Явсан боловч
Анд сайн нєхєр минь
Мєн билээ, чи.
Улайшран байлдах
Єдєр болоход
Уушги зvрхээ
Євддєг билээ,чи
Хэдэн жишээг хэлбэл:
Хэрэйд улстай бид
Хархалзан элээтэд
Хатгалдах цаг болоход
Тоорил ханы санааг
Тодруулж бидэнд хэлээд
Тун их туслав.
Бас Найман улсыг
Yгээр vхтэл сvрдvvлж
Амаар айтал сандаргаж
Аливаа байдлыг мэдэгдэж
Ач тус хvргэсэн билээ" гэж хэлvvлжээ.

201. Жамуха єгvvлрvvн:

"Эрт єнгєрсєн цагт
Энхрий бага насанд
Хорхунаг Жубурын хєндийд
Хоёул их найрамдаж
Хан анд чамтай
Хайрт найз болж
Yл шингэх идээ идэлцэж
Нэг хєнжил нємєрч
Нэг санал санаж явлаа.
Хєндлєнгийн хvнд хєєдєгдєж
Хєнєєх vгэнд автагдаж
Хажуугийн хvнд хатгагдаж
Хатгах vгэнд автагдаж
Хаан анд чамаас
Хагацан салаад, би
Хар нvvрийнхээ арьсыг
Халцарч хуурсны адил
Хаан анд чиний
Халуун царайг харахаас
Халшран зовж явав
Умарташгvй хэлэлцсэн
Урьдын vгийг санаж
Улаан нvvрнийхээ арьсыг
Уруулж євчvvлснй адил
Уужим сэтгэлт андынхаа
Ухаант царайг харахаас
Ухран зовч явав.
Хаан анд намайг
Хайрлан соёрхож
Хамтран нєхцєе гэжээ.
Нєхцєх цагт
Нєхцсєнгvй, би
Тэмvжин чи
Тvмэн улсыг
Тєвшин болгож
Харь улсыг
Хамтатган захирч
Хамгийг эзэлсэн
Хаан болоод
Дэлхий дахин
Бэлэн байхад
Дэмий надаар
Юу хийх вэ?
Харанхуй шєнийн
Зvvд болж
Гэгээн єдрийн
Гэмтэн болж
Хаан андыг
Зовоох болно, би
Энгэрийн чинь бєєс
Эгмийн чинь єргєс
Болох биз, би.
Атаат эмийн vгээр
Андаас салаад
Алжаан зовов, би
Энэ насны дотор
Эрхэм анд бидний
Энхрий нэр алдаршиж
Ургах нарнаас аваад
Шингэх наран хvртэл
Улс даяарт дуурьсав.
Сэргэлэн баатар чамд
Сэцэн эх заяажээ.
Эрэлхэг баатар андад
Эрдэмтэн дvv нар тєржээ.
Далан гурван хvлэгтэй
Дархан єрлєг нєхєдтэй
Далай Чингис чамдаа
Дарагдаж мєхєв, би чинь
Єєрийн эцэг эхээс
Єнчин бие хоцроод
Итгэх сайн нєхєргvй
Идтэй сайн дvvгvй
Илvv дутуу vгтэй
Их домогч эхнэртэй
Ийм байсан учраас
Тэнгэр эцгээс заяатай
Тэмvжин чамд дийлэгдэв, би
Анд нєхєр минь соёрхож
Амийг минь vтэр тонилговол
Ариун зvрх чинь амарч
Амгалан жаргах болно
Анд чи соёрхож
Асгарах цусыг гаргалгvй
Алуулж єршєє, намайг
Yхэж хэвтэх яс минь
Yржилт эх дэлхийд
Yvрд оршиж байгаад
Итгэлт андын ургийг
Ивээж тэтгэх болтугай гэж
Ийм ерєєлийг тавъя
Єєр тєрлийн би
Єндєр тєрєлт андын
Ємєг сvлдэнд дарагдав
Хvсэн vгийг минь
Мартахгvй
Хэзээ ямагт
Дурдаж яваарай!

Одоо намайг тонилготугай!" гэж єгvvлбэл, эдгээр vгийг сонсоод Чингис хаан єгvvлрvvн:

"Анд нєхєр Жамуха
Анги тасархай явавч
Атаа хор санаж
Амиа хорлох vгийг
Арай хэлсэнгvй билээ.
Засарч чадах боловч
Засрахгvй хичээхгvй байна.
Yзэх тєлгєєр мэргэлбэл
Yхэх цаг нь болоогvй мэт
Дээд язгуурын хvнийг
Дэмий хорлож болохгvй
Хvний амийг хорлоход
Хvндэт шалтгаан хэрэгтэй.

Энэ тухайн шалтгааныг хэлбэл, урьд Жочи Дармала, Тайчар хоёр адуугаа харилцан дээрэмдэлцэх vед Жамуха анд чи, буруу зан, бульхай явдал гаргаж, Далан балжууд гэдэг газар байлдаж, намайг Зээрэний хавчилд бачимдуулан айлгаснаа санаж байна уу? Одоо бас нєхєрлєе гэвэл зєвшєєрєхгvй байна. Амийг чинь хайрлах боловч аргагvйд хvрэв гэж хэлэгтvн. Одоо чиний vгээр цус гаргалгvй нєгчvvлж, хvvрий чинь ил хаяхгvй, хvндэт ёсоор оршуулъя" гэж зарлиг болов. Тэнд Жамухыг vхvvлж хvvрийг оршуулав.
201. Тэгээд эсгий туургатан улс энх шударга болж, барс жил (1206) Онон мєрний эхэнд хуралдаж, есєн хєлт цагаан тугаа мандуулаад Тэмvжинд Чингис хаан (Далай хаан) цолыг єргєв. Мухулайд гоо ван (улсын ван) цолыг тэнд єгєв. Найманы Хvчvлvг ханыг нэхvvлэхээр Зэвийг мордуулав. Монгол угсаатан улсыг нэгтгэн барж Чингис хаан зарлиг болруун:
202. "Улс тєрийг байгуулалцсан урьдын гавьяат нєхдєє угсаатан ноёд болгож, мятралгvй зvтгэсэн миний хайрт нєхдийг мянганы ноёд єргємжилж, соёрхлын vгийг хэлье" гэж зарлиг болов. Мяганы ноёдыг томилж тушаасан нь: 1. Мэнлиг эцэг, 2. Боорчи, 3. Мухулай гоо ван, 4. Хорчи, 5. Илугай, 6. Жорчидай, 7. Хунан, 8. Хубилай, 9. Зэлмэ, 10. Тvгэ, 11. Дэгэй, 12. Толун, 13.Yнгvр, 14. Чvлгэдэй, 15. Борохул, 16. Шигихутуг, 17. Хvчv, 18. Хєхєчv, 19. Хоргасун, 20. Yсvн, 21. Хуилдар, 22. Шилvгэй, 23. Жидай, 24. Тахай, 25. Цагаан гуа, 26. Алаг, 27. Сорхан-шара, 28. Булугун, 29. Харачар, 30. Хєхєчос, 31. Сvйхэтv, 32. Наяа, 33. Жунсо, 34. Хvчvгvр, 35. Бала, 36. Оронартай, 37. Дайр, 38. Мvгэ, 39. Бужир, 40. Мvнгvvр, 41. Долоодай, 42. Бєгэн, 43. Худус, 44. Марал, 45. Жибгэ, 46. Юрvхан. 47. Хєхє, 48. Зэв, 49. Удутай, 50. Бала-чэрби, 51. Хэтэ, 52. Сvбээдэй, 53. Мєнх, 54. Халжа, 55. Хурчахус, 56. Гэvги, 57. Бадай, 58. Хишилиг, 59. Хэтэй, 60. Чаурхай, 61. Хонгиран, 62. Тогоонтємєр, 63. Мэгэтv, 64. Хадаан, 65. Мороха, 66. Дори-бєхє, 67. Идухадай, 68. Ширахул, 69. Даун, 70. Дамачи, 71. Хауран, 72. Алчи, 73. Тобсаха, 74. Тунхудай, 75. Тобуха, 76. Ажинай, 77. Тvйдхэр, 78. Сачуур, 79. Жидэр, 80. Олар хvргэн, 81. Хингиадай, 82. Буха-хvргэн, 83. Хурил, 84. Ашиг хvргэн, 85. Хадай хvргэн, 86. Чигу хvргэн, 87, 88. Алчи хvргэн, гурван мянган хонгирад, 89, 90. Буту хvргэн, 2 мянган Ихирэс, 91, 92, 93, 94, 95. Онгуудын Алхушдигид хури хvргэн, таван мянгат онгууд, ойн иргэнээс гадна, Монгол улсын мянгатын ноёдыг Чингис хааны томилсноор мянгатын ноёд ерэн таван хvн болов.

203. Бас Чингис хаан хvргэдийн хамт эдгээр ерэн таван мянганы ноёдыг томилоод тэр дотор зарлиг болруун: "Ємєг туст нєхдєдєє єєр соёрхлыг єгье. Боорчи, Мухулай тэргvvтэн бусад ноёдыг ирvvлтvгэй" гэж тэр дотор байсан Шигихутугийг "Тэднийг урьж авчир" гэсэнд Шигихутуг єгvvлрvvн:

"Боорчи, Мухулай нар
Бэлт биднээс
Их тусалж
Илvv зvтгэсэн vv?
Тэмдэглэн соёрхоход
Тэднээс би
Дутуу тусалж
Ядуу зvтгэсэн vv?
Єлгийтэй цагаасаа би
Єндєр босгыг чинь тvшиж
Єдий их сахалтай
Євгєн буурал болтлоо
Єєр санаа санасангvй
Єршєєлд чинь багтсаар ирэв.
Алмай бага наснаасаа би
Алтан босгыг чинь тvшиж
Амандаа єдий сахалтай
Ахмад настай болтлоо
Алжааж бэрхшээсэн зvйлгvй
Аль чадахаар зvтгэв.
Хєлдєє хэвтvvлж
Хєнжилдєє хучиж
Хєвvvн адилаар
Хvмvvжvvлэв, намайг
Дэргэдээ хэвтvvлж
Дээлдээ хучиж
Дvv мэтээр
Тvшиж єсгєв.

Одоо надад ямар соёрхлыг хайрлах вэ?" гэж хэлсэнд Чингис хаан, Шигихутугт єгvvлрvvн: "Чи миний зургадугаар дvv биш vv? Єргємєл дvv чамд єєрийн дvv нарын адилаар ємч хувийг олгоё. Бас чиний хvргэсэн ач тусыг бодож, есєн ослыг хэлтрvvлэх болгоё" гэж зарлиг болов. "Мєнх тэнгэрийн ивээлээр улс гvрнийг тохинуулж байхад чи, vзэх нvд, сонсох чих болж яв. Бидний эх ба дvv нар, хєвvvдэд эсгий туургатны дотроос эзлэх хувийг олгож, хавтсан vvдтэний дотроос харъяалах ардыг хувааж єг. Чиний тушаасан vгийг хэн ч єєрчилж vл болно" гэж зарлиг болов. Бас Шигихутугийг "Бvх улсын доторх хулгайг цээрлvvлж, худлыг мохоож, vхvvлэх ёстойг vхvvлж, яллах ёстойг яллаж бай" гэж бvх улсын дээд заргач (шvvгч) болгов. Бас "Нийт улсын ємчийг хувааж заргыг шийтгэж, тvvнийгээ хєх дэвтэрт бичиж тэмдэглэгтvн. Надтай зєвлєж, Шигихутугийн шийтгээд цагаан цаасан дээр хєх бичиг бичиж дэвтэрлэснийг ургийн урагт хvртэл vvрд хэн ч бvv єєрчилтvгэй" гэж зарлиг болов. Шигихутуг єгvvлрvvн: "Миний мэтийн єргєдєл (єргємєл) дvv, хааны дvvтэй адилаар хувь ємч авч яаж болох вэ? Хаан соёрхвол, байшин гэртэй, балгас хотын иргэдээс авъя" гэж єчвєл "Чи єєрєє энэ хэргийг бvртгэж шийтгэх тул єєрєє мэдэж гvйцэтгэ" гэв. Шигихутуг єєрєє хаанаас соёрхлыг олж тєгсєєд гарч, Боорчи, Мухулай тэргvvтэн ноёдыг урьж оруулав.
204. Тэндээс Чингис хаан, Мэнлиг эцэгт зарлиг болруун: "Тєрєхийн хамт тєрєлцсєн, єсєхийн хамт єсєлцсєн єлзийт буянт чиний, єршєєл тус хvргэсэн нь єдий тєдий болжээ. Тэр дотроос тэмдэглэж хэлбэл, Ван хан эцэг, Сэнгvм анд хоёр намайг мэхэлж урьсанд очих замдаа Мэнлиг эцгийн гэрт хоновол, чи намайг ятгасангvй бол хар усанд живж, халуун галд тvлэгдэж vхэх билээ, би. Тэр тусы чинь санаж, энэ эрхэм суудалд суулгаж он бvр осолдохгvй, сар бvр саатахгvй сайшаал шагналыг єгч, vрийн vрд хvртэл vvрд мялааж байя" гэж зарлиг болов.
205. Бас Чингис хаан, Боорчид єгvvлрvvн: "Насан бага цагт найман шарга морио алдаад гурван хоног нэхэж явах замд чамтай уулзсан билээ. Мунгинаж яваа надад тусалъя гэж чи гэртээ харьж, эцэгтээ хэлэлгvйгээр гvvний айрагтай суулгаа хээр орхиж, миний оготор хонгор морийг юvлж, орог шинхул морийг надад унуулаад єєрєє хурдан ухаа морио унаж, адуугаа эзэнгvй орхиод яаравчлан надтай бас гурван хоног дээрэмчдийг нэхсэн билээ. Бид хоёр, шарга морьды минь дээрэмдсэн хvрээнд хvрээд, хvрээлсэн гэрvvдийн захад байсан шарга морьдыг гадагш хєєж дутааж авчрав. Чи Наху баяны ганц хєвvvн бєгєєд юу мэдэж надтай нєхєрлєсєн билээ? Чи vнэн сайхан сэтгэлээр нєхєрлєв. Тvvний хойно чамайг санасаар явж, би Бэлгvтэйг илгээж нєхєрлєе гэвэл, чи богтгор хонгороо унаж, бор єрмєг хэвнэгээ нємєрч єєрєє хvрч ирэв. Гурван мэргид бидэнд халдаж, Бурхан халдуныг гурван удаа бvслэхэд чи бидний хамт бvслэгдэв. Бас тvvний хойно, Далан нэмvргэд татаартай тулалдаж хоноход єдєр шєнє vргэлж хур зvсрэн оров. Тэр шєнє намайг унтуулах гэж нємрєгєє надад нємєргєєд, миний дээр борооны усыг дусуулахгvйгээр шєнє турш зогсохдоо чи єрєєсєн хєлєє ганц удаа сольж гишгэсэн билээ. Хvлэг баатрын шинж энэ мєн. Тvvнээс бусад чиний зvтгэлийн алийг хэлж барах вэ? Боорчи Мухулай хоёр, зєв явдлыг минь зєвшєєрєн тэтгэж, буруу явдлыг минь буцаан зогсоож энэ их сууринд хvргэв. Одоо бvгдийн дээр суулгаж, есєн удаа осол гаргавч ял хэлэлцэхгvй болгоё. Боорчи, баруун гарын Алтай орчмын тvмнийг мэдэж захиртугай" гэж зарлиг болов.
206. Бас Мухулайд Чингис хаан зарлиг болруун: "Хотала хааны бvжиглэх Хорхунаг-жубурын хєндийд саглагар модны ёроолд саатан буух цагт Мухулай, тэнгэрийн зайран (сvлд)-ы заасан vгийг тэмдэглэн хэлсний тул тэнд би (Мухулайн эцэг) Гvн гуаг дурсаж, Мухулайтай vг барилдсан билээ. Одоо тvvний ёсоор би их сууринд суусны тул Мухулайг ургийн урагт хvртэл улс гvрний гоо ван болгоё" гэж гоо ван нэр єгєв. "Мухулай гоо ван, зvvн гарын Хараун-жидуны хавийн тvмнийг мэдтvгэй" гэж зарлиг болов.
207. Чингис хаан, Хорчид єгvvлрvvн:

"Єчvvхэн балчир цагаас
Єдий болтол минь
Єлзийт нєхєр болж
Нойтонд хамт норж
Хvйтэнд хамт хєрч
Хvчээ єргєв, чи
Хол урьдын цагт
Хорчи чи мэргэлээд
Зєгнєж хэлсэн vгээ
Зєв болгон тохирч
Тэнгэрийн єршєєл хvчээр
Тэр ёсоор бvтвэл
Гучин эхнэр авъя гэж
Гуйсан билээ, чи.

Одоо чи хэлсэн vг бvтсэний тул эзэлж оруулсан улсын дотроос чи сайн эхнэр, сайхан хvvхнvvдийг сонгож ав" гэж зарлиг болов. Бас "Гурван мянган баарины дээр Тахай Ашиг хоёрын хамт Адаргины чинос, тоолис, тэлэнгvvд аймгийг нийлvvлж тvмэн иргэн болгоод Хорчи захирч, Эрчис мєрний дагуу ойн иргэнд хvртэлх нутгийг эзэмшин нутаглаж, бас ойн тvмэн иргэнийг даргалж мэдтvгэй"гэж зарлиг болов. "Хорчийн зєвшєєрєлгvйгээр ойн иргэн ийш тийш нvvж vл болно. Хорчийн vгийг зєрчигчдийг шийтгэтvгэй" гэж зарлиг болов.
208. Бас Чингис хаан, Жорчидайд єгvvлрvvн: "Чиний бvтээсэн эрхэм тусыг дурдвал, Хэрэйдтэй, Хархалзан элээтэд хатгалдан байлдах цагт Хуилдар анд тэргvvтэн байлдана гэсэн боловч, чухам хэргийг бvтээсэн нь чи мєн. Жорчидай чи довтолж ороод Жvрхин, Тvбэгэн, Дунгайд, Хориширэмvний мянган торгууд, шилдэг цэрэг бvгдийг дарсаар их гол хvчинд хvрч, Сэнгvмийн энгэсэг хацрыг харван шархтуулж, мєнх тэнгэрт ялахын vvдийг нээв. Сэнгvмийг шархтуулсангvй бол бид ямар болохыг мэдэхгvй. Жорчидай чиний хvргэсэн эрхэм их тус тэр байна. Тэндээс зайлж, Халх гол уруу нvvхэд Жорчидай чамайг би єндєр уулын нємєр мэт ємєг болгон санаж явлаа. Тэндээс бид Балжун нуурт ундлахаар буув. Жич, Балжун нуураас Жорчидайг туршуул (алхинч) болгож Хэрэйдэд явуулсан билээ. Тэнгэр газрын ивээлээр бид хэрэйд иргэнийг номхтгон дагуулав. Голлох Хэрэйд улсыг салгаж дарсан учраас дагалдах найман, мэргидийн зориг шантарч байлдаж чадахгvй буснив. Мэргид, найман нарыг бутран сарних завсар, Хэрэйдийн Жаха-хамбу, хоёр охиноо дагах шалтгаанаар харьяат нараа хамт авч vлдэв. Гэтэл тэр дайсагнаж одсон тул Жорчидай нэхэж, нэгэнт зайлан одсон Жаха-хамбыг заль аргаар барьж тонилгов. Тэр Жаха-хамбын улсыг алж эзлэв. Жорчидайн бас нэг тус нь энэ мєн".

Алалдах єдєр
Амиа хайрлахгvй
Ачийг хvргэж
Байлдах єдєр
Байраа алдахгvй
Баатарлан зvтгэсний тул

Чингис хаан, Ибага бэхи хатнаа Жорчидайд соёрхож єгєєд Ибагад єгvvлрvvн:

"Авир зангий чинь голсон биш.
Ариун vзэсгэлэнг чинь чамласан биш,
[Хєлийг чинь шивэртэй гэсэн биш,
Хєлсийг чинь vнэртэй гэсэн биш, А.то]
Єврєє дулаацуулж
Хєлєє хучуулсан
Єєрийн хатан чамайг
Их тєрийн vйлст
Илт зvтгэсэн Жорчидайд
Ийнхvv соёрхох болов.
Хатгалдах цагт
Халх болж,
Хагацсан улсыг
Хамтатган єгч
Хутгалдан байлдахад
Хуяг болж
Хуваасан улсыг
Хурааж єгсєн

Жорчидайн ачийг хариулж, гавьяаг тэмдэглэхийн тул чамайг єгєв. Yvнээс хойш миний ургаас хаан ширээнд залгамжлан суугчид, энэ мэт тус хийснийг хариулсан ёсыг сэтгэж, миний vгийг єєрчлєлгvйгээр ургийн урагт хvртэл Ибагын ор суурь (нэр хvнд)-ийг бvv тасалтугай" гэж зарлиг болов. Бас Чингис хаан, Ибагад єгvvлрvvн: "Чиний эцэг Жаха-хамбу, чамд инж болгож Ашиг-Тємєр, Алчиг хоёр тогоочийн хамт хоёр зуун хvнийг єгсєн билээ. Одоо чи урууд иргэнд очихдоо дурсгал болгож, надад инжийн хvмvvсээс Ашиг-Тємєр тогоочоо нэгэн зуун хvний хамт єгч од" гэж авав. Бас Чингис хаан, Жорчидайд єгvvлрvvн: "Ибага хатнаа чамд єгєв. Чи дєрвєн мянган уруудаа мэдэж захиртугай" гэж соёрхож зарлиг болов.

ШАДАР ХИШИГТЭН ЦЭРГИЙГ БАЙГУУЛСАН НЬ


209. Бас Чингис хаан, Хубилайд єгvvлрvvн: "Чи хvчтэний хvзvvг мушгиж, бєхчvvдийн бєгсийг шороодуулж єгєв. Одоо Хубилай, Зэлмэ, Зэв, Сvбээдэй та дєрвvvл сайн нохой мэт итгэлтэй нєхєд мєн. Та нарыг хаана ч илгээвэл,

Хvр гэсэн газар хvрч
Хvр чулууг хэмх цохиж
Халд гэсэн газар халдаж
Хад чулууг хага цохиж
Цэгээн чулууг бутартал
Цээлийн улсыг цалгитал
Ниргэж нядалж явав.

Хувилай, Зэлмэ, Зэв, Сvбээдэй дєрвєн нохойгоо зорьсон газартай явуулаад, Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дєрвєн хvлэг баатраа дэргэдээ авч, хатгалдах єдєр хамгийн тvрvvнд урууд, мангудын цэргийг Жорчидай Хуилдар хоёроор толгойлуулан мордуулбал сая миний сэтгэл бvрнээ амардаг билээ" гэв. "Хубилай чи цэргийн vйл бvгдийг ерєнхийлєн захирч бай" гэж соёрхож зарлиг болов. Бас Бидvгvн, их дуулгаргvй тул би буруушааж, мянганы ноён болгосонгvй. Чи тvvнийг сургаж vз. Тэр чамтай зєвшиж нэг мянганыг захирч явтугай. Бидvгvнийг хойш ямар болохыг бид vзье" гэв.
210. Бас Чингис хаан, Гэнигэдэй Хунанд єгvvлрvvн:
"Боорчи, Мухулай тэргvvтэн ноёд оо, Додай Доголху тэргvvтэн чэрби нар аа! Энэ хунан,

Харанхуй шєнє
Халдах чоно болж
Гэгээн єдєр
Хэсэх хэрээ болж
Нvvхэд vлдэхгvй
Yлдэхэд нvvхгvй
Yргэлж намайг дагаж
Харийн дайсанд
Халуун нvvр єгч
Харилцдаггvй
Єшєєт хvнд
Ємєг тус болж
Єєр зан гаргадаггvй билээ.

Хунан Хєхєчос хоёртой зєвлєж, хамаг vйлсийг vйлдэгтvн" гэж зарлиг болов. "Хєвvvдий минь ах Жvчи биз. Хунан, Гэнигэс овогтноо тэргvvлэн захирч, миний хєвvvн Жvчийн дор тvмний ноён болтугай" гэж зарлиг болов. "Хунан Хєхєчос, Дэгэй, Yсvн євгєн энэ дєрвvvл, vзсэнээ нуухгvй, vнэн vгээ хэлж, мэдсэнээ мэлзэхгvй, сонссон vгээ сонсгодог билээ".
211. Бас Чингис хаан, Зэлмэд єгvvлрvvн: "Жарчиудай євгєн, vлээх хєєргєє vvрч єчvvхэн хєвvvнээ дагуулж, бурхан халдунаас бууж ирээд Ононы Дэлvvн болдогт намайг тєрєх цагт булган єлгийг єгєв. Тvvнээс хойш ч босго хатавчийн боол, єрх vvдний ємч болж, єдий тєдий тусыг хvргэв. Булган єлгийд тєрсєн буянт нєхєр минь, хамт тєрєєд хань болж єссєн хайрт нєхєр Зэлмэ минь чамайг есєн удаа осол гаргахад буруушаан яллахгvй" гэж зарлиг болов.
212. Бас Чингис хаан, Толунд єгvvлрvvн: "Эцгээс тусгаар мянганыг захирч байсан билээ. Улсыг хураан тохинуулахад чи єєрийн эцгийн єрєєл жигvvр болон зvтгэж бvтээсний тул чэрби гэдэг цолыг авав. Одоо єєрийн олсон зєєсєн иргэнээ мянгат болгож, Турухантай зєвшиж захирагтун" гэж зарлиг болов.
213. Бас Чингис хаан, Yнгvр буурчид єгvvлрvvн: "Мэнгитv хианы хєвvvн Yнгvр чи, гурван аймаг тохурауд, таван аймаг таргууд, чаншиуд, баядаа дагуулж нэгэн хvрээ болж

Будан мананд тєєрєлгvй
Булаалдах дайн салалгvй
Нойтонд хамт норж
Хvйтэнд хамт хєрж
Явав чи

Одоо ямар соёрхол авах вэ, чи?" гэвэл Yнгvр єгvvлрvvн: "Соёрхлыг сонгуулбал хамаг баяд ах дvv нар, хамаагvй бутран тарж байна. Хаан соёрхвол, баяд ах дvv нараа цуглуулан захиръя" гэвэл, "Тэг, Баяд ах дvv нараа цуглуулж мянганыг чи захиртугай!" гэж зарлиг болов. Бас Чингис хаан зарлиг болруун: "Борохул Yнгvр та хоёр, буурч тvгээгч болж, баруун зvvн этгээдэд барих идээг тvгээж, баруун талын хvмvvст байр байраар олгож, зvvн талын хvмvvст зvй зvйгээр єгч идээ хvнсийг тvгээвэл миний хоолой онгойж, сэтгэл амардаг билээ. Yнгvр Борохул хоёр морилон явж (мориор явж) олон хvнд идээ рэг сєнгийн баруун зvvн этгээдэд идээ базааж бэлтгээд "Та хоёр, Толунтай хамт тєвлєн суугаад идээг тvгээж байгтун" гэж суурийг зааж єгєв.
214. Бас Чингис хаан, Борохулд єгvvлрvvн: "Миний эх, Шигихутуг, Борохул, Хvчv, Хєхєчv та дєрвийг дvрвэсэн иргэний нvvсэн нутгаас

Хєдєєнєєс олж
Хєлдєє бvvвэйлж
Хvмvvжvvлэн тэжээж
Хvзvvнээс чинь татаж
Хvний зэрэг болгож
Эгмээс чинь татаж
Эрийн зэрэгт оруулж

Хєвvvд бидний нєхєр сvvдэр болгоё гэж тэжээжээ. Миний эхийн тэжээсэн ачийг та нар их хариулан зvтгэв. Борохул надад нєхєр болж

Хурдан аянд мордож
Хуртай шєнє тохиолдовч
Хоол ундгvйгээр
Хоосон хонуулсан удаагvй,
Яаралтай дайнд
Ямар ч бэрхшээл тохиолдовч
Шєл тасалдуулж
Єл алдуулж байсангvй
Євєг эцгийг минь хорлосон
Єстєн татаарыг доройтуулж
Єшил єшиж
Хясал хясаж
Тэр татаар иргэнийг
Тэрэгний бултай чацуулж
Тvvнээс єндєр нуруутныг
Тvvж хядах цагт

Татаарын Харгил шар, ганцаараа дутааж яваад єлссєний тул аргагvй ирж, манай эхийн гэрт орж ирээд "Идэх юм гуйя" гэсэнд, "Идэх юм гуйвал тэнд суу" гэж баруун исэр (ор)-ийн ємнєд vзvvрт суулгав. Тэр цагт таван настай байсан хєвvvн Толуй гаднаас орж ирээд гэдрэг гvйж гармагц, Харгил шар босон харайж, Толуйг сугандаа хавцуулж гvйхийн хамт хутга тэмтэрч сугалан авахыг завдахад эхийн гэрт зvvн талд сууж байсан Алтани "Хvvгий минь аллаа" гэж эхийн орилон бархирахыг сонсож гvйн гарч, Харгил шарын хойноос гvйцэж нэг гараараа vснээс нь зууран барьж, нєгєє гараараа хутгыг сугалж байсан гары нь барьж угзраад хутгыг алдуулав. Тэр vед гэрийн ард мугалзар хар vхрийг тэлэн алж байсан Жидай Зэлмэ хоёр, Алтанийн дууг сонсоод сvхээ барьсаар, улаан цустай хэвээр гvйн ирж, татаарын Харгил шарыг мєн тэнд нь сvхээр цохиж, хутгаар бvлж алав. Алтани Жидай Зэлмэ гурав, хєвvvний амь аварсан гавьяаг булаалдахад Жидай Зэлмэ хоёр єгvvлрvvн: "Бид даруй гvйн ирж тvvнийг эс алсан бол ганц эхнэр Алтани юу хийж чадах вэ? Хєвvvний амийг хорлосон байх билээ. Хєвvvний амийг аварсан гавьяа биднийх болно"гэвэл, Алтани єгvvлрvvн: "Миний дууг сонссонгvй бол та нар яаж ирэх билээ? Би гvйн гvйцэж тvvний сэвлэг vснээс барьж хутгыг сугалсан гарыг татаж хутгыг алдуулсангvй бол Жидай Зэлмэ хоёрыг хvрч иртэл, хєвvvний амийг хорлож амжсан байх бишvv?" гэв. Тэгж хэлбэл, гол гавьяа нь Алтанийнх болов. Борохулын гэргий, эр Борохулдаа єрєєсєн арал болон тусалж явсны дээр, Толуйн амийг аварч тус хvргэв.
Бас хэрэйдтэй, Хархалзан элээтэд хатгалдан байлдах цагт Єгэдэйн гvрээний судал, суманд шархтаж унасанд Борохул, дээр нь бууж тvvний асгарсан цусыг амаараа шимж хоноод маргааш нь Єгэдэй морь унаж чадахгvй тул урдаа сундлан тэвэрч, бvрэлдсэн цусы нь бvлээн уруулаараа шимж, ам завжаа улайлгаж, ачит хєвvvн Єгэдэйг амьд мэнд авч ирсэн билээ. Эхий минь, зовж тэжээсэн ачийг, хоёр хєвvvний амийг аварч хариулав. Борохул надтай нєхєрлєж, уриалах дуунд минь уухайгаа нэмж, урагшлан зvтгэж явав. Борохулыг есєн удаа осол гаргавч, яллахгvй болгоё" гэж зарлиг болов.
215. Бас "Охин ургаа соёрхол єгье" гэв.
216. Бас Чингис хаан, Yсvн євгєнд єгvvлрvvн: "Yсvн, Хунан, Хєхєчос, Дэгэй энэ дєрвvvлээ, vзсэн сонссоноо vлдээж нуулгvй, vргэлж хэлдэг билээ. Монголын тєр ёсонд бэхи ноёдыг єргємжлєх заншил бий. Ахмад vеийн хvнээ бэхи болгодог заншилтай тул баарин ахын ураг, Yсvн євгєнийг бэхи болгоё. Бэхи єргємжлєгдєєд цагаан дээл ємсєж, цагаан морь унаж, дээд сууринд сууж, он сарыг олж сонгож байтугай" гэж зарлиг болов.
217. Бас Чингис хаан єгvvлрvvн: "Хуилдар анд алалдан байлдах цагт урьтаж ам нээж байлдсан гавьяа бий тул тvvний хєвvvд ач нарт, єнчдєд олгох єршєєл тусламжийг хvртээсvгэй" гэв.
218. Бас Чингис хаан, Цагаан гуагийн хєвvvн, Нарийн-Тоорилд єгvvлрvvн: "Чиний эцэг Цагаан гуа чинь зоригийг барьж байлдсаар Даланбалжудын байлдаанд Жамухад алагджээ. Одоо эцгийн гавьяаг хvртэж, єнчдийн тусламжаас авч бай" гэсэнд, Тоорил єгvvлрvvн: "Миний тєрлийн нэгvс нар олон аймагт хуваагдан тарсан байна. Хаан соёрхвол, ах дvv нэгvс нараа цуглуулъя" гэвэл, Чингис хаан зарлиг болруун: "Тийм бол ах дvv нэгvс нараа цуглуулж, чи ургийн урагт хvртэл захирч бай" гэж зарлиг болов.
219. Бас Чингис хаан, Сорхон-шард єгvvлрvvн: "Намайг єчvvхэн цагт, Тайчуудын Таргудай Хирилтуг, ах дvv нартайгаа нийлж атаархан барих цагт Сорхон-шарын хєвvvн Чулуун, Чимбай нар, намайг ах дvv нартаа атаархагдсан ажээ гэж нууж, охин Хадаанаар асруулж байгаад тавьж илгээсэн бишvv. Чиний тэр ачийг би харанхуй шєнє зvvдэндээ бодож, гэгээн єдєр цээжиндээ санасаар явсан билээ. Дараа нь тайчуудаас надад баахан удаж ирэв. Одоо танд соёрхлыг єгье. Ямар соёрхлыг хvсч байна?" гэвэл, Сорхан-шар ба тvvний хєвvvн Чулуун, Чимбай нар єгvvлрvvн: "Бид, мэргидийн нутаг Сэлэнгэд дархан дураар нутаглахыг хvснэ. Бас ямар соёрхол хишиг хайрлахыг Чингис хаан мэдтvгэй!" гэв. Тэгэхэд Чингис хаан єгvvлрvvн: "Нутаг дархалж, мэргидийн газар Сэлэнгээр ургийн урагт хvртэл нутаг орноо эзэмшиж, нум сумаа агсаж, хурим найрыг хийж, хундага сєнгєє тvшилцэж явтугай. Есєн удаа осолдоход зэмлэхгvй болгоё!" гэж зарлиг болов. Бас Чингис хаан, Чулуун Чимбай хоёрт соёрхож хэлсэн нь: "Урьд Чулуун Чимбай та хоёрын хэлж байсныг яаж мартах вэ? Чулуун Чимбай та хоёр санаснаа хэлье гэвэл, дутуугаа гуйя гэвэл дам хvнээр бvv хэлvvлж бай. Єєрийн биеэр уулзаж, єєрийн амаар санаснаа хэлж, дутсанаа гуйж бай" гэж зарлиг болов. Бас "Сорхон-шар, Бадай, Хишилиг та гурван дархан,

Олон дайсанд довтолж
Олз юм олбол
Олсноо бvрэн автугай!
Аян ав хийж
Ан гєрєєс албал
Алснаа бvрэн автугай!"

гэж зарлиг болов. "Сорхан-шар бол тайчуудын Тvдэгэгийн гэрийн хvн. Бадай Хишилиг хоёр бол Чэрэнгийн адуучин хvн билээ. Одоо миний шадар хорчи (нум сум агсагч) болж, хуримд хундага дэвшvvлж, дархан эрхтэйгээр жаргаж явтугай!" гэж зарлиг болов.
220. Бас Чингис хаан, Наяад єгvvлрvvн: "Ширээт євгєн, Алан Наяа хоёр хєвvvний хамт Таргудай Хирилтугийг барьж авчрах замд Хутгал нугад хvрээд Наяагийн хэлсэн нь: "Бид хаан эзнээ яахан тэвчиж барьж одох вэ?" гэж сэтгэл тvвтэхгvй болоод Таргудайг сул тавин буцааж, Ширээт євгєн, хєвvvн Алаг Наяа нартай хамт ирж Наяагийн хэлсэн нь: "Бид, хан Таргудай Хирилтугийг гардан барьж ирж яваад жич тэвчин ядаж тавин буцаагаад бид Чингис хаанд хvчээ єгье гэж ирэв. Хэрэв ханаа барьж ирвэл хан эзнээ барьсан харц ардад яаж итгэх вэ гэх билээ. Хандаа халдаж чадсангvй тул тэднийг тус (єєрийн) ханаа хайрлах их ёсыг мэдсэн хvмvvс гэж vгийг зєвшєєж, нэгэн vйл хэргийг тушаая гэсэн билээ. Боорчи, баруун гарын тvмнийг захирах ноён болов. Мухулай го ван болж зvvн гарын тvмнийг захирах ноён болов. Одоо Наяа, тєвийн тvмнийг захирах ноён болтугай" гэж зарлиг болов.
221. Бас Зэв, Сvбээдэй хоёрыг єєрийн олсон зєєсєн иргэнээ мянгат болгож захирагтун гэв.
222. Бас хонь хариулагч Дэгэйд мянгатыг энд тэндээс цуглуулж єгєєд мянганы ноён болгов.
223. Бас модоч дархан Хvчvгvрт єгєх иргэн дутагдсан тул бусад ноёдын албат нараас татаж цуглуулсан иргэнийг Жадараны Мулхалхуд зvгээр нийлvvлж, Хvчvгvр Мулхалху хоёр нэг мянгатыг хавсран зєвлєж захирагтун гэв.

224. Улсыг байгуулахад зvтгэсэн хvмvvсийг тvмний ноёд, мянганы ноёд, зууны ноёд, арваны ноёд болгож, соёрхлыг єгєх хvмvvст соёрхлоо єгч, зарлигийг буулгах хvмvvст зарлигаа буулгаж Чингис хаан зарлиг болруун: "Урьд би, наян хэвтvvл манаачтай, далан шадар хишигтэнтэй байв. Одоо мєнх тэнгэрийн єршєєлєєр, тэнгэр газрын ивээлээр хvч аугаа нэмэгдэж, гvр (нийт) их улсыг хамтатгаж, ганц жолоондоо оруулсан тул одоо надад мянган шадар хишигтэн (ээлжтэн)-г ялгаж єг. Хэвтvvл, хорчин торгуудын хамт бvгд тvмэн хvн болгож єгтvгэй!" гэж зарлиг болов. Бас Чингис хаан, хишигтнийг ялгаж томилох тухай мянганы ноёдод тунхаг зарлиг буулгасан нь: "Миний хишигтнийг томилоход тvмт, мянгат, зуутын ноёдын хєвvvд, сул (чєлєєт) хvний хєвvvдийн дотроос миний дэргэд тэнцэх билэг эрдэмтэй, бие сайтайгий нь ялгаж оруултугай. Миний шадар цэрэгт орохдоо мянганы ноёдын хєвvvд, арван нєхєр (цэрэг), нэг дvvгээ дагуулж иртvгэй. Зууны ноёдын хєвvvд таван нєхєр, нэг дvvгээ дагуулж иртvгэй. Арваны ноёдын хєвvvд бас сул хvний хєвvvд, гурван нєхєр нэг дvvгээ дагуулж иртvгэй. Ингэхдээ тэд уг газраасаа уналга морио бэлтгэж иртvгэй.
Миний шадар цэрэгт ирэх мянганы ноёдын хєвvvд арван нєхєд, хэрэглэх юмаа харъяат мянганы дотроос татаж авагтун. Эцгийн єгсєн хувь хишиг буюу єєрийн олсон зєєсєн морь, юм хэдий байвч, ємч хувиас ангид бидний заасан хэмжээгээр авч бэлтгэж иртvгэй. Зууны ноёдын хєвvvд, таван нєхєдтэй, арваны ноёд бас сул хvний хувvvд, гурван нєхєдтэй, мєн ємч хувиас ангид мєн тэр ёсоор хэрэглэх морь, юмаа бэлтгэж иртvгэй!" гэж зарлиг болов. "Мянгат, зуут, аравтын ноёд олон хvн, бидний энэ зарлигийг сонсоод зєрчиж давбал чангалан шийтгэнэ. Бидний шадар цэрэгт орвол зохих хvн бултарч бидний дэргэд явахдаа бэрхшээвэл єєр хvнийг оруулаад тvvнийг шийтгэж, эчнээ (далд) хол газар цєлье" гэж зарлиг болов. "Бидний дэргэд дотно явж суралцъя гэж бидэнд ирэх ардыг бvv хориглотугай" гэв.
225. Чингис хааны зарлигийн ёсоор мянгат, зуут, аравтын ноёдын хєвvvдийг ялгаж явуулаад, урьд байсан наян хэвтvvлийг найман зуу болгов. Найман зуу дээр нэмж мянга болготугай гэв. Хэвтvvлд орох хvмvvсийг бvv ятгаж хориглотугай гэж зарлиг болов.
Хэвтvvлийг Их-нэvрин захирч, мянганы ноён болтугай гэж зарлиг болов. Бас дєрвєн зуун хорчныг томилж, хорчныг Зэлмийн хєвvvн Есєнтэй ахалж, Тvгэгийн хєвvvн Бvхэдэйтэй зєвлєж захиртугай гэв. Торгууд, хишигтэн нарыг дєрвєн ээлжээр манах болгож, Есєнтэй нэгэн ээлжийн хорчныг захирч, Бvхэдэй нєгєє ээлжийн хорчныг захирч, Хорч-худаг, гуравдугаар ээлжийн хорчныг захирч, Лаблах, дєрєвдvгээр ээлжийн хорчныг захирч явтугай. Нум сум агссан хорчин торгон цэргийг ийнхvv захирч явтугай. Хорчныг мянга болгож, Есєнтэй захирч байтугай! гэж зарлиг болов.
226. "Урьд Єэлэн чэрбийн захирч байсан торгууд дээр нэмж мянга болгоод, Боорчийн ураг (vр) Єэлэн чэрбиэр захируулъя. Бас нэгэн мянган торгуудыг Мухулайн ураг Бухаар захируулъя. Илугайн ураг Алчидайгаар нэгэн мянган торгуудыг захируулъя. Нэгэн мянган торгуудыг Додай чэрбиэр захируулъя. Бас нэгэн мянган торгуудыг Доголху чэрбиэр захируулъя. Нэгэн мянган торгуудыг Жорчидайн ураг Чанайгаар захируулъя. Нэгэн мянган торгуудыг Алчийн ургаас Ахуйдайгаар захируулъя. Нэгэн мянган баатар цэргийг шилж Архай Хасараар захируулаад энгийн єдєр ээлжлэх торгон цэрэг болгож, хатгалдан байлдах єдєр хамгийн тvрvvнд баатарлуулан явуулъя!" гэж зарлиг болов. Олон мянгатаас ялгаж ирvvлсэн хvмvvсийг найман мянган торгууд болгов. Хоёр мянган хэвтvvл, хорчины хамт бvгд нэгэн тvмэн хишигтэн болов. Чингис хаан зарлиг болруун: "Бидний шадар тvмэн хишигтэнг бэхжvvлж их голын цэрэг болгоё!" гэж зарлиг болов.
227. Бас Чингис хаан зарлиг болж єдрийн жасаа (ээлж)-ны торгуудыг дєрвєн ээлж болгож, ээлжийн ахлагч нарыг томилсон нь: Буха, нэгэн ээлжийн хишигтнийг захирч, засаж яв. Алчидай нэгэн ээлжийн хишигтнийг захирч, засаж яв. Додай чэрби нэгэн ээлжийн хишигтнийг захирч, засаж яв. Доголху чэрби, нэгэн ээлжийн хишигтнийг захирч, засаж яв. Энэ дєрвєн ээлжийн хишигтнийг захирах ахлагчдыг томилж тунхаг зарлиг буулгаад бас ээлжийн ахлагчид, харъяат хишигтнээ жагсааж ээлж хишигт оруулаад гурав хоноод солилцуулна. Хишигт хvн, ээлжээ тасалбал тэр ээлж тасалсан хvнийг гурван бэрээ занчъя. Тэр дахин ээлжээ тасалбал долоон бэрээ занчъя. Бас тэр хvн, бие эрvvл бєгєєд ээлжийн ахлагчдын зєвшєєрєлгvйгээр гуравдугаар удаа ээлжийг тасалбал гучин долоон бэрээ занчаад, бидэнд бараа болохоос бэрхшээсэн этгээд гэж vзээд эчнээ хол газарт цєлье! гэж зарлиг болов. Ээлжийн ахлагчид, гурван ээлжийн хишигтэнд тухай бvр энэ зарлигийг сонсгож байтугай. Эс сонсгосон бол ээлжийн ахлагчид бурууг хvлээнэ. Зарлигийг сонссон байтал, зєрчих буюу зарлигаар тогтоосон ээлжийг тасалбал хишигтнийг буруушаан шийтгэнэ гэж зарлиг болов. Ээлжийн ахлагчид гагцхvv ахлагч гэсэн тєдийгєєр хамт манаж байгаа хишигтнийг миний зєвшєєрєлгvйгээр бvv шийтгэгтvн. Гэм vйлдсэн хvнийг хэлэгтvн. Мухриулах (алах) ёстой бол бид мухриулъя. Занчих ёстойг хэвтvvлж занчъя. Ахлагч нар, ахлагч гэсэн тєдийгєєр адил эрхтэй хишигтэнд минь, єєрийн гар хєлийг хvргэж занчвал бэрээний хариуд бэрээдэж нударгын хариуд нударгадаж занчтугай гэв.
228. Бас Чингис хаан зарлиг болруун: "Гадаад мянганы ноёдоос миний хишигтний ерийн хvмvvс эрхэм бєгєєд гадаад зууны ноёд, аравны ноёдоос миний хишигтэн хєтєч эрхэм тул гадаад мянганы ноёд, миний хишигтэнтэй тэнцэж хэрэлдвэл мянганы ноёныг шийтгэе! гэж зарлиг болов.
229. Бас Чингис хаан зарлиг болж ээлжийн хишигтний ноёдод зарлиг тунхагласан нь: Хорчин, торгууд хишиг (ээлж)-т орж, єдрийн хамгаалагчид зvг зvгт мєр мєртєє явж наран шингэхээс ємнє хэвтvvл [манаачид хамгаалах ажлаа шилжvvлээд]-д зайлж гадна гарч хонотугай. Биднийг шєнє хэвтvvлийн цэрэг хамгаална. Хорчин нум сумаа, буурч (тогооч) нар аяга саваа хэвтvvлд тушааж єгєєд гарч хонотугай. Гадна хоносон хорчин, торгууд, буурч нар бидний шєл идтэл уяаны тэнд хvлээж байгаад хэвтvvлд мэдэгдэж, биднийг шєл идсэний дараа дотогш орж, хорчин нум сумаа авч, торгууд сууриа эзэлж, буурч нар аяга саваа авч ажлаа хийтvгэй. Ээлж хишгийн хvмvvс энэ тогтоосон ээлжийн хуулийг мєрдєж яв гэж зарлиг болов. Наран шингэсний хойно ордны хойгуур урдуур явах хvнийг хэвтvvл манаач нар барьж хоноод маргааш єглєє байцаан асуугтун. Хэвтvvл, халаагаа ирэхэд тэмдгээ шилжvvлж єгєєд чєлєєлєгдєнє. Манаагаа шилvvлсэн хэвтvvл гарч одтугай гэв. Хэвтvvл, шєнє ордны орчим байж vvдийг харгалзаж, орохыг завдах хvний мєрийг мєлт цохиж, толгойг тоншин цавчиж хаятугай. Шєнє яаралтай мэдээ хvргэж хvн ирвэл урьдаар хэвтvvлд мэдэгдээд гэрийн ард хэвтvvлийн хамт байж, хэлэх vгээ гаднаас хэлэгтvн. Хэвтvvлийн суурь дээр хэн ч сууж vл болно. Хэвтvvлийн зєвшєєрєлгvйгээр хэн ч орж vл болно. Хэвтvvлийн дэргэдvvр хэн ч явж vл болно. Хэвтvvлийн завсраар явж vл болно. Хэвтvvлийн тоог асууж vл болно. Хэвтvvлийн дэргэдvvр явсан хvнийг барьтугай. Хэвтvvлийн тоог асуусан хvний тэр єдрийн унасан эмээлтэй, хазаартай морийг, ємссєн бvрэн хувцсыг хэвтvvл автугай гэж зарлиг болов. Элжигэдэй итгэлтэй хvн боловч хэвтvvлийн дэргэдvvр vдэш явж баригдсан биш vv?

 

УЙГУР БА ОЙН ИРГЭДИЙГ ЭЗЭЛСЭН НЬ

 

230. Чингис хаан єгvvлрvvн:
"Yvлтэй шєнє
Yvдтэй гэрий минь
Yргэлж сахиж
Энэ биеий минь
Энх унтуулж
Эрдэнийн сууринд
Хvргэсэн эртний
Ээлт хэвтvvл минь!
Одтой шєнє
Орд гэрийн минь
Орчимд хэвтэж
Єлгий дэвсгэрийн минь
Ємєг болж
Єчvvхэн биеийн минь
Тvшиг болж
Єндєр сууринд
Хvргэсэн
Єлзийт буянт хэвтvvл минь!
Халих усан бороонд
Хайрах хvйтэн жаварт
Ханатай гэрий минь
Харгалзан байж
Халуун амий минь
Хамгаалан манаж
Хаан сууринд хvргэсэн
Хайр ивээлт хэвтvvл минь!
Єрсєх дайсны мєрєєс
Єших хортны гараас
Єглєє vдэш ялгалгvй
Єрх гэрийг минь хамгаалж
Єєрийн нvдийг цавчилгvй
Євч биеий минь арчилсан
Єнийн итгэлт хэвтvvл минь!
Холтсон хоромсогын
Хорд хийх чимээнээс
Хоцролгvй ирэгч
Хотлын сайн хэвтvvл минь!
Шинсэн нумын
Ширдхийх чимээнээс
Шилжрэлгvй ирэгч
Шигшмэл сайн хэвтvvл минь!
Єнє хэдийний
Єлзийт хэвтvvлий минь
Євгєн хэвтvvлгэгтvн.
Итгэлт Єэлэн чэрбийн
Ивээлт далан торгуудыг
Их торгууд гэгтvн.
Архай Хасарын харъяат
Ачит шилдэг баатруудыг
Ахмад баатрууд гэгтvн.
Есєнтэй, Бvхэдэйн харъяат
Ерєєлт хуучин хорчныг
Ерєнхий хорчин гэгтvн"

гэж зарлиг болов.
231. "Ерэн таван мянгатаас миний биеийн шадар ємч болгож илгээсэн тvмэн хишигтнийг миний хойно их суурийг залгамжилсан хєвvvд, ургийн урагт хvртэл миний гэрээс дурсгал мэт сэтгэж, аливаа гасланд хvрvvлэлгvй сайтар асрагтун. Эдгээр тvмэн хишигтнийг миний эрхэмсэг хишигтэн гэж єргємжлєхгvй байж болох уу?" гэв.
232. Бас Чингис хаан єгvvлрvvн: "Ордны чэрбийн охид, гэрийн хvмvvс, тэмээчин vхэрчин нарыг хэвтvvл эрхлэн мэдэж, ордны гэр тэргийг бас мэдтvгэй. Туг, хэнгэрэг, дєрєє, жадыг хэвтvvл даргалтугай. Аяга савыг мєн хэвтvvл эрхэлтvгэй. Бидний унд идээг хэвтvvл даргалтугай. Тахилгын мах идээг хэвтvvл даргалж болготугай. Унд идээ хор хомс болбол даргалсан хэвтvvлээс шаардъя" гэв. "Хорчин нар унд идээг тvгээхдээ даргалсан хэвтvvлийн зєвшєєрєлгvйгээр тараан єгч vл болно. Идээг тvгээхдээ урьдаар хэвтvvлээс эхлэн тvгээтvгэй" гэв. "Орд гэрт орох гарах юмыг хэвтvvл эрхлэн мэдтvгэй. Гэрийн ойр vvдэнд хэвтvvлийн хаалгачин байтугай. Хэвтvvлийн хоёр хvн дотогш орж, их сєнг тvшиж байтугай. Хэвтvvлээс нутаг эрэн vзэж орд гэрийг буулгатугай" гэв. Бидний шувуу авлахад хэвтvvл бидэнтэй хамт шувуу авлан явтугай. Гэр тэрэгний дэргэд заримыг цагийн байдлаар vлдээтvгэй" гэв.
233. Бас Чингис хаан єгvvлрvvн: "Бидний бие байлдаанд эс мордвол хэвтvvл биднээс ангид байлдаанд мордож vл болно" гэв. "Энэ зарлигийг мэдсээр байгаад атаархан зєрчиж, хэвтvvлийг байлдаанд мордуулбал цэргийн цэргийг эрхлэх чэрбийг буруушаан шийтгэнэ" гэж зарлиг болов. "Хэвтvvлийн цэргийг байлдаанд vл мордуулах шалтгааныг та нар асуувал, хэвтvvл, миний алтан амийг сахина. Шувуу, гєрєєсийг авлахад хамт зовч зvднэ. Нvvх суухад ордыг хамгаалж, хєсєг тэргийг харгалзана. Миний биеийг сахиж хонох хялбар уу? Гэр тэрэг, их аураг (гол орд)-ийг нvvхэд хамгаалах гэдэг хялбар уу? Ийм давхар салбарын ажилтай тул тэднийг биднээс ангид байлдаанд явуулахгvй гэсэн учир тийм биз" гэжээ.
234. Бас зарлиг болруун: "Шигихутугийн зарга шийтгэхэд хэвтvvлээс сонсолцож оролцтугай. Хэвтvvлээс нум, саадаг, хуяг, зэвийг хадгалах, тvгээх ажлыг эрхлэлцтvгэй. Агт морьдыг авчирч ачаа юмыг ачиж явтугай" гэв. "Хэвтvvл, чэрби нарын хамт эд уурсыг тvгээж байгтун. Хорчин, торгууд нар нутаг заагаад нvvхэд Есєнтэй, Бvхэдэй нарын хорчин, Алчидай, Єэлэн Ахудай нарын торгуудууд, ордны баруун этгээдэд явтугай" гэв. "Буха, Додай чэрби, Чанай нарын торгууд, ордны зvvн этгээдэд явтугай" гэв. "Архайн баатрууд ордны урьд явтугай" гэв. "Хэвтvvл, орд гэр, тэргийг хамгаалж ордны дэргэд, зvvн этгээдэд явтугай" гэв. "Бvх хишигтэн, торгууд ба ордны орчим явах, орд гэрийн хєвvvд адуучин, хоньчин, тэмээчин vхэрчнийг ордны дараа ард явах Додай чэрби захиртугай" гэж тушаав. "Додай чэрби, хотол ордны хойноос дагаж, хог идэж, хомоол тvvж явтугай" гэж зарлиг болов.

235. Хубилай ноёныг харлагуудад мордуулав. Харлагийн Арслан хан, Хубилайд элсэн ирсэнд Хубилай ноён, Арслан ханыг авчирч, Чингис хаанд уулзуулав. Чингис хаан, Арсланыг байлдсангvй дагав гэж сайшаан соёрхож, охиноо єгье гэж зарлиг болов. [Харлугуудын Арсланд Алха бэхийг єгч Чингис хаан соён зарлиг болруун:

Харайхад минь хєл болж
Хазайхад минь тvшиг болж
Халтирахад минь тах болж
Халамж тус хvргэхээ
Хайрт Алха минь мэдтvгэй.
Энэ биеэ хэврэг боловч
Эрхэм нэр мєнх шvv
Саруул ухаанаас илvv
Сайн нєхєр байдаггvй.
Мунхаг хилэнгээс илvv
Муу дайсан байдаггvй.
Эрхэм итгэл олон боловч
Халуун амийг хамгаас хайрлалтай
Хатуужиж явбал хамагт хэрэгтэй.
Ариун явбал ашид тустай гэж
Сургасан ажээ. А.то]

236. Сvбээдэй баатар, тємєр тэрэгтэй цэргээ авч яваад мэргидийн Тогтоагийн Худу, Чулуун зэрэг хєвvvдийг нэхэн довтолж, Чvй мєрний тэнд гvйцэж сєнєєгєєд ирэв.
237. Зэв, Найманы Хvчvлvг ханыг нэхэж Сариг гvн гэдэг газарт гvйцэж санаагаад ирэв.
238. Уйгурын Идvvд хан, Чингис хаанд Адхираг Дарбай хоёр элчийг илгээж хэлvvлсэн нь: "Yvл арилж гэгээн наран тодорсон мэт, мєс хайлж тунгалаг мєрєн урссан мэт. Чингис хаан соёрхвол, алтан бvсий чинь горхиноос барьж, ариун дээлийн чинь vртэснээс олж, тавдугаар хєвvvн чинь болж хvч єгье" гэж єчиж илгээжээ. Тэр vгийг сонсоод Чингис хаан соёрхож хариу хэлж илгээсэн нь: "Охиноо єгье. Тавдугаар хєвvvн болтугай. Алт мєнгє, сувд, тана, хоргой хээт оёмол, торго уурсыг авч иртvгэй" гэж илгээвэл, Идvvд соёрхогдов гэж баясаж, алт, мєнгє, сувд, тана, торго, хоргой зэрэг уурс авч ирээд Чингис хаантай уулзав. Чингис хаан, Идvvдийг соёрхож, Алалтун бэхи охиноо єгєв. [Уйгурын Идvvдэд Алалтун бэхийг єгєхєд Чингис хаан сургасан нь: "Хатагтай хvнд гурван эр бий. Анхны эр нь алтан тєр. Тvvний дараах эр нь ариун нэр. Тvvний дараах эр нь авсан эр мєн билээ. Алтан тєрийг хатуужиж дагавал ариун нэр бэлэн болно. Ариун нэрийг бэхэлбэл, авсан эр ангид vл одно" гэж зарлиг болсон ажээ. А.то]
239. Туулай жил (1207 он), Зvчи, баруун гарын цэргийг авч, ойн иргэнийг эзлэхээр мордоход Буха газарчилж явав. Ойрд (ойн ард)-ын Худуга бэхи, тvмэн ойрдоо авч дагаар ирэв. Худуга бэхи ирээд Зvчийг газарчлан, тvмэн ойрдын нутгаар явж Шигшид (Шишгид гол)-д хvрэв. Зvчи, ойрд, буриад, барга урсууд, хабханас, ханхас, туба аймгийг оруулаад Тvмэн хэргисийн нутагт хvрвэл, хэргисийн ноёд, Эди, Инал, Алдиэр, Єлэбэг-тигин нар элсэн орж цагаан шонхор, цагаан морь, хар булга авч ирээд Зvчитэй уулзав. Шибир, Хэсдин, Баяд, Тухас, Тэнлиг, Тєєлс, Тас зэрэг Баягидаас нааших ойн иргэнийг эзэлж оруулаад хэргисийн тvмний ноёд, мянганы ноёд ба ойн иргэний ноёдыг аваад ирсэнд тэд, Чингис хаанд цагаан цонхрууд, цагаан морьд, хар булгануудаа бэлэглэж уулзав.
Ойрдын Худуга бэхийг урдаас угтан, тvмэн ойрдоо дагуулан элсэж ирэв гэж соёрхож, тvvний хєвvvн Иналчид Чэчэйхэн охиноо єгєв. Иналчийн ах Тєрэлчид Зvчийн охин Олуйханыг єгєв. Алага-бэхи охиныг Онгуудад єгєв. Чингис хаан, Зvчийг соёрхож єгvvлрvvн: "Хєвvvдийн минь ахмад чи, гэртээс анх гараад мєр сайтай явж хvрсэн газарт хvн, морийг гарздаж зовоосонгvй, єлзийт ойн иргэнийг оруулж ирэв, чи. Эдгээр иргэнийг чамд єгье" гэж зарлиг болов.
240. Бас Борохул ноёныг хорь тvмд (хорь буриад) иргэнийг эзлvvлэхээр явуулав. Хорь тvмд иргэний ноён Дайдухул сохрыг vхсэний хойно тvvний гэргий Ботохой тарган хорь тvмдийг захирч байжээ. Борохул ноён, тэнд очоод гурван хvнийг дагуулан их цэргийн тэргvvн vд оройг ойлгоход бэрх ойн дотор нарийн харгуйгаар явж байтал хорь тvмдийн харуулын хvмvvс тэдний ард гарч зам боогоод Борохул ноёныг барьж алжээ. Борохулыг хорь тvмдэд алагдсаныг сонсоод Чингис хаан маш хилэгнэж єєрєє морилохыг завдвал, Боорчи Мухулай хоёул Чингис хааныг ятгаж болиулав. Жич Дєрвэдийн Дєрбэй-Догшинд тушаасан нь: "Цэргийг чанга захирч мєнх тэнгэрт залчирч, хорь тvмд иргэнийг эзлэхийг оролдогтун" гэж зарлиг болов. Дєрбэй, цэргээ аваад урьд цэргийн явж, харуулын сахисан зам сvвээр цєєн цэргийг явуулж сvр vзvvлж мэхлээд єєрєє олон цэргээ авч улаан бухын харгуйгаар урагш давшив. Цэргийн аливаа хvний зvрх шантарвал жанчихын тулд хvн бvрд арван саваа (торлог) vvрvvлж, эр бvрийг сvх, ооль, хєрєє цvvцээр зэвсэглvvлээд улаан бухын явсан мєрєєр урагш давшиж, мєрт тохиолдсон модыг огтчин цавчуулж, хєрєєдvvлж замыг цэвэрлээд, уулан дээр гараад, хуримлан суугаа тvмд иргэний орой дээрээс довтлон оров.
241. Урьд Хорчи ноён, Худуга бэхи хоёр, хорь тvмдэд баригдаад Ботохой тарганы тэнд байсан ажээ.
Хорчийн баригдсан учир нь: Хорь тvмдээс гоо сайхан хvvхэн гучийг шилж ав гэж зарлиг болсонд Хорчи ноён, хорь тvмдээс хvvхнvvдийг авах гэж очтол, урьд дагасан хорь тvмд иргэн дахин дайсан болж Хорчи ноёныг бариад авчээ. Хорчийг тvмдэд баригдсаныг сонсоод Чингис хаан ойн иргэний байдлыг мэдэх хvн гэж Худуга бэхийг илгээвэл, Худуга бэхи бас баригджээ. Хорь тvмдийг эзэлж дуусаад Борохулын хvvр ясны тул зуун Тvмдийг тvvний гэр бvлд єгєв. Хорчид гучин охиныг єгєв. Ботохой тарган хатныг Худуга бэхид єгєв.

242. Чингис хаан зарлиг болж, эх, хєвvvд, дvv нартаа иргэнийг хувааж єгсєн нь: "Улсыг хураахад зовж зvдсэн эх минь биз. Хєвvvдийн минь ах Зvчи биз. Дvv нарын минь бага Отчигин (отгон: галын хан, голомтын эзэн) биз" гээд эх Отчигин хоёрт нэгэн тvмэн иргэн (тvмэн єрх)-ийг єгвєл эх чамлаж эс дуугарав. Зvчид есєн мянган иргэнийг єгєв. Цагадайд найман мянган иргэнийг єгєв. Єгэдэйд таван мянган иргэнийг єгєв. Толуйд таван мянган иргэнийг єгєв. Хасарт дєрвєн мянган иргэнийг єгєв. Алчидайд хоёр мянган иргэнийг єгєв. Бэлгvтэйд нэгэн мянга таван зуун иргэнийг єгєв. Авга Даридайг Хэрэйдтэй нийлж явсан гэж нvднээс далд болгоё гэвэл, Боорчи Мухулай Шигихутуг гурав єгvvлрvvн: "Єєрийн голомтыг сєнєєх мэт, єєрийн гэрийг эвдэх мэт болох бишvv. Сайн эцгийн чинь гэрээс болж vлдсэн ганц авга чинь бишvv. Тvvнийг vгvй хийж яаж болно? Тvvний ухаж мэдсэнгvйг уучилтугай. Сайн эцгийн чинь багын нутагт голомтондоо утаа гаргаж яваг" гэж халуун сэтгэлээр ятгаж, хамраасаа утаа гартал хэлсэнд "За тийм болог" гэж сайн эцгээ санаж, Боорчи Мухулай Шигихутуг гурвын vгэнд орж амарлив.
243. "Би, эх Отчигин хоёрт тvмэн иргэнийг єгєєд, Хvчv, Хєхєчv Жунсо, Аргасун дєрвєн ноёдыг тушааж єгєв. Зvчид, Хунан Мvнхэvр Хэтэ гурвыг тушааж єгєв. Цагадайд Харачар Мєнх Идухадай гурвыг тушааж єгєв". Бас Чингис хаан єгvvлрvvн: "Цагадай хэцvv догшин авиртай тул Хєхє-чос, єглєє vдэш дэргэд нь байж санаснаа хэлж зєвлєж байтугай"гэж зарлиг болов. Єгэдэйд Илугай Дэгэй хоёрыгтушааж єгєв. Толуйд Жидай Бала хоёрыг тушааж єгєв. Хасарт Жибэгээг тушааж єгєв. Алчидайд Чаурхайг тушааж єгєв.
244. Хонхотны Мэнлиг эцгийн хєвvvд долоо билээ. Долоон хєвvvний дундахь нь Хєхєчv Дэв тэнгэр бєє бvлгээ. Тэр хонхотны долоон хєвvvд, Хасарыг бариад элбэж жанчжээ. Хасар, долоон хонхотонд жагчигдав гэж Чингис хаанд сонсговол Чингис хаан бусад хэрэгт хилэгнэж байсан цаг тул хилэнтэйгээр Хасарт єгvvлрvvн: "Амьтанд дийлэгддэггvй хvн гэдэг биш билvv, чи? Яагаад дийлэгдэв?" гэвэл, Хасар нулимс унагаж босоод гарав. Хасар гомдож, гурван єдєр ирсэнгvй. Тэр цагт Дэв тэнгэр, Чингис хаанд єгvvлрvvн: "Мєнх тэнгэрийн сахиулс, нэгэн удаа Тэмvжин, улсын эрхийг барина. Нэгэн удаа Хасар, улсын эрхийг барина гэж зєн мэдэгдэв. Хасараас эс болгоомжилбол юу болохыг мэдэхгvй" гэсэнд, Чингис хаан мєн шєнє морилж, Хасарыг барихаар одвол, Хvчv Хєхєчv хоёр, "Хасарыг барихаар одов" гэж Єэлvн эхэд мэдээлэв. Єэлvн эх сэvх тэргэнд цагаан тэмээ хєллєєд шєнє турш явж, наран ургах vеэр хvрч ирвэл, Чингис хаан, Хасарын ханцуйг уяж, малгай бvсий нь аваад байцаан асууж байв.
Чингис хаан эхээ vзээд эмээн зайлав. Єэлvн эх уурлаж тэрэгнээс буумагц, Хасарын ханцуйн хvлгийг єєрєє тайлж тавиад малгай, бvсий нь Хасарт єгєєд уур хилэнгээ даран ядаж завилан суугаад хоёр хєхєє гаргаж, хоёр євдєг дээрээ барьж єгvvлрvvн: "Yvнийг харж байна уу? Хєхсєн хєх чинь энэ байна. Хавиргаа хадран хазагчид, хvйгээ хvчирхэн таслагчид! Хасар яав! Тэмvжин энэ нэгэн хєхийн сvvг хєхєж барах билээ. Хачиун Отчигин хоёул нэгэн хєхийн сvvг хєхєж vл барах билээ. Хасар бол хоёр хєхийн минь сvvг дуустал хєхєж, цээжийг минь уужим болгож амарлиулдаг билээ. Тийнхvv Тэмvжин цээжиндээ эрдэмтэй,

Хасар хав хvчтэй тул
Хатгалдан зайлагсдыг
Харвах сумын хvчээр
Хамж авчирдаг билээ.
Огшиж дутаагсдыг
Онох сумын хvчээр
Оруулан авчирдаг билээ.

Одоо дайсныг дарж тєгсгєв гэж Хасарыг vзэн ядаж байна уу?" гэв. Эхийн уурыг амарлиулаад Чингис хаан єгvvлрvvн: "Эхийг хилэгнэсэнд би айхын ихээр айж, ичихийн ихээр ичив. Бид одоо ингэхээ болъё!" гэв. Эхдээ хэлэлгvй далдуур Хасарын зарим иргэнийг булаан авч Хасарт нэгэн мянган дєрвєн зуун иргэнийг vлдээв. Yvнийг Єэлvн эх мэдээд сэтгэлээ зовсоор хурдан хєгширчээ. Хасарт єгсєн Жалайрын Жибэгэ тэндээс зайлж Баргужин оронд дутаав.
245. Тvvний хойно есєн хэлтэн (хамаг) улс, Дэв тэнгэрт хуралдан очсон ба Чингис хааны агтны хорооноос ч олон хvн Дэв тэнгэрт очиж захирагдав. Бас Отчигин ноён Тэмvгэ-гийн харъяат иргэн, Дэв тэнгэрт очжээ. Отчигин ноён, одсон иргэнээ авчруулахаар Сохор нэрт элчийг илгээвэл, Дэв тэнгэр, элч Сохорт єгvvлрvvн: "Отчигин та хоёр, их элч илгээдэг болжээ" гэж элч Сохорыг зодож, эмээлий нь vvрvvлэн явган буцаажээ. Элч Сохорыг зодуулж явган ирсний маргааш Отчигин ноён єєрєє Дэв тэнгэрийнд очиж єгvvлрvvн: "Элч Сохорыг илгээвэл зодоод явган буцаажээ. Одоо би иргэнээ авахаар ирэв" гэвэл, долоон хонхотон, Отчигин ноёны энд тэндээс хааж "Элч Сохорыг илгээдэг чинь зєв vv?" гэж барьж зодохыг завдсанд, Отчигин ноён айж єгvvлрvvн: "Элч илгээсэн минь буруу болжээ" гэв. Хонхотны долоон хєвvvд єгvvлрvvн: "Буруугаа мэдсэн бол наманчлан сєгд!" гэж Отчигиныг Дэв тэнгэрийн хойноос сєгдvvлжээ. Тэгээд Отчигин ноён, иргэнээ авч чадсангvй буцаж маргааш єглєє нь Чингис хааныг босоогvй, орон дотроо байхад орж ирээд уйлан сєгдєж єгvvлрvvн: "Есєн хэлтэн иргэн, Дэв тэнгэрт чуулалдаж байгаа vvнд, Дэв тэнгэрээс харъяат иргэнээ авахаар элч Сохорыг илгээв. Элч Сохор зодуулж эмээлээ vvрч явган ирсэнд, би єєрєє очвол, долоон хонхотон, намайг энд тэндээс хааж тулгаж бурууг хvлээлгэн наманчлуулав. Дэв тэнгэрийн хойноос сєгдvvлэв" гээд уйлав. Чингис хааны vг хэлэхийн ємнє Бєртэ vжин, орон дотроос єндийн сууж хєнжлийн захаар євчvvгээ бvрхэж, Отчигины уйлахыг vзэж, нулимс унагаж єгvvлрvvн: "Тэд хонхотон нар яасан хэцvv хvмvvс билээ? Урьд Хасарыг бvслэн жанчсан. Одоо бас энэ Отчигиныг яагаад хойноосоо сєгдvvлэв?" Энэ ямар ёс вэ? [чамайг бэлхэн амьд байхад А.то] Ойн нарс мэт олон сайхан дvv нарыг чинь ингэж дарлаж байна.

Yvнээс хойш тэд
Yvл мэт биеийг чинь
Yгvй болж одвол
Yлсэн их улсы чинь
Yр хvvхдээр чинь мэдvvлэх vv?
Сvvлийн цагт тэд
Сvлд гэгээн биеийг чинь
Сvvдэр болж одвол
Сvрэг их улсы чинь
Сvйтгэхэд хvрэх бишvv.
Єндєр уулын нарс мэт
Єнєр сайхан дvv нарыг чинь
Єшин дарлагч тэд
Єсєж бойжиж амжаагvй
Єчvvхэн хэдэн хvvхдэд чинь
Єргєн улсыг мэдvvлэхгvй


Яасан хэцvv хонхотан нар билээ? Дvv нараа ингэж дарлахыг vзсээр байгаад зvгээр єнгєрvvлэх vv, чи?" гээд Бєртэ vжин нулимс цувируулав. Бєртэ vжиний энэ vгийг сонсоод Чингис хаан Отчигинд єгvvлрvvн: "Дэв тэнгэр одоо ирнэ. Єшєєгєє яаж авахыг чи єєрєє мэд" гэв. Тагахад Отчигин босож нулимсаа арчиж гараад гурван бєхийг бэлтгэж зогсоов. Удалгvй Мэнлиг эцэг, долоон хєвvvнээ дагуулан ирж бvгдээр гэрт орж, Дэв тэнгэр, сєнгийн баруун этгээдэд суув. Отчигин, Дэв тэнгэрийн дээлийн захаас барьж "Єчигдєр чи намайг наманчлуулсан билvv? Хvчээ vзэлцье" гэж vvдэн тийш чирэв. Дэв тэнгэр, Отчигиныг эсэргvvцэж, тvvний дээлийн захаас барив. Тэр хоёрын барилдахад Дэв тэнгэрийн малгай, голомтны дээр унав. Мэнлиг эцэг унасан малгайг авч vнсээд євєртєє хийв. Чингис хаан єгvvлрvvн: "Гадагш гарч бєх хvчээ тэмцэлдэгтvн" гэв. Отчигин, Дэв тэнгэрийг босго дээгvvр чирч гарахад урьд бэлтгэсэн гурван бєх угтаж, Дэв тэнгэрийг бариад чирэлцэж нурууг хугалаад зvvн этгээдийн угсарсан хэрэгний vзvvрт орхив. Отчигин орж єгvvлрvvн: "Дэв тэнгэр, намайг наманчлуулж байсан билээ. Одоо хvчээ vзэлцье гэвэл, vл зєвшєєрч баширлан хэвтэж байна" гэвэл, Мэнлиг эцэг, учрыг мэдэж нулимс цувируулан єгvvлрvvн:

"Уужим эх газрыг
Довын тєдий байхад
Уулзаж нєхєрлєсєн билээ, би
Усан их мєрнийг
Горхийн тєдий байхад
Учирч танилцсан билээ, би"

гэхэд хонхотны зургаан хєвvvд vvдийг хааж, голомтыг тойрон ханцуйгаа шамлаж тvрэмгийлэхийг завдахад, Чингис хаан бачимдан шахагдаж, "Зайл. Гаръя" гээд гэрээс гарвал, орчимд байсан хорчин торгууд нар ирж тойрон хамгаалав. Дэв тэнгэрийг угсарсан тэрэгний адагт нурууг хугалаад орхисныг Чингис хаан vзэж хойдуул (арын гэрvvд)-ээс нэгэн бор гэрийг авчруулж, Дэв тэнгэрийн дээр нь бариулаад "Хєсгєє бэлтгэ! Нvvе" гээд тэндээс нvvв.
246. Дэв тэнгэрийг тавьсан гэрийн єрхийг бvтээж, vvдийг дарж хvнээр сахиулбал, гуравдугаар шєнє vvр цайж байхад гэрийн єрх нээгдэж, Дэв тэнгэрийн бие vгvй болжээ. Нягталж vзвэл vнэхээр тvvний хvvр алга байв. Чингис хаан єгvvлрvvн: "Дэв тэнгэр, миний дvv нарт гар хєл хvрсэн ба миний дvv нарын хооронд оргvй хов vг хэлсний тул тэнгэрийн таалалд эс нийлж, тvvний амь бие хоёулыг тэнгэр авч одов" гэв. Чингис хаан, Мэнлиг эцгийг тэнд донгодож хэлсэн нь: "Та хєвvvдийнхээ авир занг ятгахгvй тул тэд, бидэнтэй тэмцэх гээд Дэв тэнгэрийн толгойг алдав. Та нарын ийм зан гаргахыг мэдсэн бол та нарыг хэдийн Жамуха Алтан, Хучар нарын адил болгох билээ""гэж Мэнлиг эцгийг буруушаан донгодоод, жич "Єглєє хэлснээ vдэш няцаж, vдэш хэлснээ єглєє няцаж явбал ичvvртэй бишvv. Урьд хэлснээ хатуу барьж явбал дээр бишvv""гээд бас зарлиг болруун "Ааш авираа татаж явсан бол Мэнлиг эцгийн урагтай хэн тэнцэх билээ""гэв. Дэв тэнгэрийг vгvй болсноос хойш хонхотны хєвvvд номхров.

ХЯТАД, ТАНГУД, САРТАУЛ, БАГДАД БА ОРОСЫГ ЭЗЭЛСЭН НЬ

 

247. Тvvний хойно, Чингис хаан, хонин жил (1211) хятад иргэнийг эзлэхээр морилов. Фужоу (Цагаан хэрмийн ойр байгаа одоогийн Хар балгас)-г авч [Чуулалт хаалганаас баруун тийш байгаа] Yнэгэн даваагаар давж Сюнь-дэ фу (Да-тун фу-гийн баруун хойно наяны газар байгаа)-г авч Зэв Хуйханаг баатар хоёрыг манлай болгож илгээв. Цавчаал (Цюй-юн-гvан боомт)-д очиж Цавчаал давааны бэхлэлтийг хvрээд Зэв єгvvлрvvн: "Дайсныг єдєж бэхлэлтээс гаргаад байлдъя" гээд цэргээ ухруулав. Зэвийн цэрэг ухрахыг vзээд "Нэхэж байлдъя" гэж Хятадын цэргvvд уулыг бvрхэж, хєндийг дvvрэн нэхэж, Сюнь-дэ-фу-гийн хошууг хvрмэгч Зэв гэдрэг эргэж довтлоод нэхэж ирсэн дайсны цэргийг сєнєєж дарав. Чингис хаан, гол цэргээ авч дарцаагаар хvрч ирээд хятадыг хєєж хархятад, зvрчид, жvйний шилдэг баатар цэргvvдийг дарж, Цавчаалыг хvртэл хятадын цэргийг хиартал хядав. Цавчаалын хаалгыг Зэв эзэлж уулыг давав. Чингис хаан, Шар тээгт буув. Жунду (Алтан улсын дундад нийслэл бєгєєд одоогийн Бэйжин) хотыг эзлэх ба бусад олон хот балгасыг эзлvvлэхээр цэрэг явуулав. Зэвийг Дvн чан (Алтан улсын зvvн нийслэл, одоогийн Ляо ян) хотыг эзлvvлэхээр илгээв. Зэв, Дvн чан балгасанд хvрээд шууд эзэлж барахгvй буцаж зургаан хоногийн газар яваад гэнэт эргэж, хєтєлгєє морьтой цэргийг шєнє турш давхиулж, Дvн чаныг санамсаргvй байхад нь дайран эзэлжээ.
248. Зэв, Дvн чан хотыг авч харьж ирээд Чингис хаанд нийлэв. Жунду хотыг бvслэн байлдаж байхад Алтан хааны их ноён Вангин чансан, Алтан хаанд дуртгаж хэлсэн нь: "Тэнгэр газрын заяасан цаг, их суурин шилжих цагт хvрэв vv? Монголчууд маш хvчтэй болж ирээд бидний эрэлхэг шилдэг хар хятад, зvрчид, жvйний эрхэм цэргvvдийг бvрэлгэн хяджээ. Бас итгэлтэй бат Цавчаал боомтыг булаан авчээ. Одоо бид бас цэргvvдийг дайчлан мордуулж болох боловч тэд, монголчуудад дахин дарагдвал єєрсдийн хот балгасанд бутран тарж дахин хуралдуулах аргагvй болохоос гадна, бидэнд итгэхгvй болж урваж дайсагнахад хvрнэ. Алтан хаан соёрхвол, Монголын хаанд энэ хир элсэн найрамдъя. Найрамдаад буцвал тэдний буцсан хойн, жич єєр саналаа гаргаж зєвлєе. Моголын цэрэг, агт эндэх газрын халуунд тэсэж ядаж байна гэнэ. Хаанд нь хvvхэн єгье. Цэрэг, дарга нарт нь алт мєнгє, эд уурсыг гаргаж єгье. Энэ аргад орох эсэхийг яаж мэдэх вэ?" гэж дуртган хэлсэнд Алтан хаан, Вангин чансангийн энэ vгийг зєвшєєж, энэ ёсоор гvйцэтгэе гэж найрамдан, Чингис хаанд гvнж охиныг илгээж алт мєнгє, уурс эд таваарыг Жунду-гээс гаргаж цэргийн хvмvvст даах хирээр єгч, Чингис хаанд тусгайлан Вангин чансанг элч болгож илгээв. Тэдний элсэн дагаж найрамдъя гэснийг Чингис хаан зєвшєєж, олон хотыг эзлэхээр байлдаж байсан цэргvvдийг гэдрэг татаж ирvvлэв. Вангин чансан, Можоу-фужоу нэрт хошууг хvртэл Чингис хааныг vдэж гаргаад харив. Эд уурсыг манай цэргvvд єргєж даахуйц ачиж, хив торгоор ачаагаа татаж явав.
249. Тэндээс Чингис хаан, Хашин иргэнийг зорив. (Тангуд буюу Си сиагийн хан, Монголын дотор Хашин хан гэж алдаршжээ) Хvрч очвол, Хашин улсын Бурхан (эзэн) дагаар орж, "Баруун гар чинь болж хvчээ єгье" гэж Чага нэртэй охиноо Чингис хаанд авчирч єгєв. Бас Бурхан єгvvлрvvн: "Чингис хааны нэр алдрыг сонсож айн биширч байв бид. Одоо сvлдэт биеий чинь хvрч ирсэнд сvрдэн их айж байна. Айн сvрдсэн манай Тангуд улс баруун гар чинь болж хvчээ єгье" гэв. "Хvчээ єгєхдєє бид,

Байсан газартаа
Байран нутагладаг
Шавар хотдоо
Шавалдан суудаг
Хvмvvс тул
Хурдан аянд
Тvргэн хєдєлж чадахгvй
Хурц дайнд
Даруй мордож амжихгvй.
Хаан Чингис соёрхвол
Хамаг Тангуд улс
Єндєр дэрснийнємєрт
Єсгєсєн олон тэмээгээ
Єргєл болгож тусалъя
Єєрийн гараар нэхсэн
Єрмєг бєс эдээ
Бэлэг болгож єгье.
Арга чадлаар сургасан
Анч шонхор шувуудын
Аль сайныг хvргэе"

гэж єчив. Тэр хэлсэн vгэндээ хvрч, тангуд иргэнээс тэмээ татварлаж тууж барагдахгvй болон тэмээ авчирч єгєв.
250. Чингис хаан, энэ удаагийн явдалд Хятад улсын Алтан хааныг дагаар оруулж, их эд уурс аваад, Хашин (Тангуд) улсын Бурханыг элсvvлж, олон тэмээг авав. Тийнхvv Чингис хаан, тэр хонин жил морилоод хятад иргэний Ахутай нэртэй Алтан хааныг элсvvлж, тангуд иргэний Илаху Бурханыг элсvvлэн харьж Саарь хээрт буув.
251. Бас тvvний хойно, Жэv гуан (буюу Сvн улсын Жэv хаан)-д найрамдахаар илгээсэн Жубхан тэргvvтэн олон элчийг Хятадын Алтан хаан алсан тул, Чингис хаан нохой жил (1214) Хятадтай байлдахаар дахин мордов. "Бидэнтэй найрамдсан байтал, Жэv гуанд илгээсэн элчийг яагаад нєгчєєсєн билээ?" гэж байлдахаар мордоод Чингис хаан, Дvн гуан боомтыг чиглэж, Зэвийг Цавчаалын чигээр байлдуулав. Чингис хааныг Дvн гvан боомтыг эзлэхээр явав гэж Алтан хаан мэдэж, Илэ, Хада, Хєвэгэтvр гурваар цэргээ захируулж, бас нэмэлт хvч болгож, Улаан-дэгэлэнг магнайд явуулаад Дvн гvан боомтыг бэхэлж, давааг бvv давуулагтун! гэж Илэ Хада Хєвэгэтvр гурвын цэргийг хурдлуулан илгээв. Чингис хаан, Дvн гvан боомтыг хvрвэл Хятадын цэргvvд уулыг бvрхэж, хєндийг бялхаж байна. Чингис хаан, Илэ, Хада, Хєвэгэтvр гуравтай байлдаж, Илэ, Хада нарыг ухруулав. Толуй, Чигу хvргэн хоёр, хєндлєнгєєс довтолж, Улаан-дэгэлэнг няцаан дараад Илэ Хада нарыг цэргийн хажуугаас цохиж, хятадыг зомгол болтол хядав. Хятадын цэргvvд хядагдан барагдав гэж Алтан хаан мэдэж, Жунду балгаснаас зайлан дутааж Нанжин (Алтан улсын ємнєд нийслэл бєгєєд Бянь лян хот, одоогийн Хэ нань мужийн Кай фин фу) хотод очиж суув. Yлдсэн цэрэг нь єлсєж vхэцгээсэн ба єєр зуураа алалцаж, хvний махыг идэлцжээ. Толуй, Чигу хvргэн хоёрыг сайн байлдав гэж Чингис хаан ихэд сайшаав.
252. Чингис хаан, Хэ-си-вv-д буугаад дараа нь Жундугийн Шар хээрт буув. Зэв, Цавчаал боомтын хаалгыг эвдэж, тэндээс цэрэг хєдєлгєж Чингис хаанд ирж нийлэв. Алтан хаан, Жундугээс зайлахдаа Жунду хотод Хада нэрт ноёныг лv шоу гэдэг сайд болгож орхисон ажээ. Чингис хаан, Жунду балгасны алт, мєнгє, эд уурс, юмыг тоолуулахаар Yнгvр буурч, Архай Хасар, Шигихутуг гурвыг илгээв. Энэ гурвын очиход Хада ноён угтаж, алттай хээтэй эд уурсыг барьж хот дотроос гарч уулзав. Хада-д Шигихутуг єгvvлрvvн: "Урьд энэ Жунду хот ба Жундугийн эд юм Алтан хааных байв. Одоо Жунду, Чингис хааных болов. Чингис хааны эд уурсыг чи яагаад далдуур хулгайлан авчирч єгч байна? Yvнийг би авахгvй" гэж Шигихутуг эс авав. Yнгvр буурч, Архай Хасар хоёр авав. Энэ гурав, Жундугийн юмыг тоолж ирэв. Тэнд Чингис хаан, Yнгvр, Архай, Шигихутуг гурваас "Хада юу єгєв?" гэж асуувал Шигихутуг єгvvлрvvн: "Алттай, хээтэй уурсыг авчирч єгєв. Миний хэлсэн нь: "Урьд энэ Жунду, Алтан хааных байв. Одоо Чингис хааных болов. Хада чи, Чингис хааны эд юмыг далдуур хулгайлж яахин єгнє?" гэж би эс авав. Yнгvр Архай хоёр, єгсний нь авлаа" гэв. Тэгэхэд Чингис хаан, Yнгvр Архай хоёрыг маш буруушаан донгодов. Шигихутугийг "Чи их ёсыг сэтгэжээ" гэж маш сайшаан соёрхож, "Чи миний vзэх нvд, сонсох чих бишvv" гэж зарлиг болов.
253. Алтан хаан, Нанжин (ємнєд нийслэл) орж єєрєє найрамдъя гэж мєргєж, Тэнгэр нэрт хєвvvнээ зуун нєхєдтэйгєєр Чингис хаанд шадар цэрэг болтугай! гэж илгээв. Чингис хаан, тэдний найрамдъя гэснийг зєвшєєрч "Буцъя" гэж єєрєє Цавчаал боомтыг дайран буцах гэж Хасарт зvvн гарын цэргийг захируулан, далайн хєвєєгєєр хижин явж, Бэйгин гэдэг хойд нийслэл (Данин балгас)-д буугаад тэр хотыг дагуулж тvvнээс цааш Зvрчидийн Фухану-г дайран одож, хэрэв Фухану (одоогийн Євєр Монголын зvvн хэсэг) байлдахыг сэтгэвэл байлдагтун! Элсэж орвол тvvний хязгаарын хотуудыг дайран Ула-нау мєрнийг огтлон одож, Таурын голыг єгсєж, Хянганы давааг давж, Их аураг ордонд нийлэн иртvгэй! гэж илгээв. Хасартай Жорчидай, Алчи, Толун чэрби гурван ноёныг илгээлцэв. Хасар Бэйжин хотыг оруулж, Зvрчидийн Фухану-г дагаар оруулж, мєрт тохиолдсон хотуудыг эзлээд Таур голыг єгсєн давааг давж, Чингисийн уул ордонд бууж ирэв.
254. Тvvний хойно Чингис хааны, сартаул иргэнд явуулсан Ухуна тэргvvтэн зуун элч алагдсанд, Чингис хаан єгvvлрvvн: "Алтан аргамжаа сартаул иргэнээр таслуулаад зvгээр орхиж болох уу? Ухуна тэргvvтэй зуун элчийн єшлийг єшиж, хяслыг хясаж, сартаул (Дундад Азийн Туркестан) улстай байлдъя" гэж мордоход Есvй хатан Чингис хаанд дуртган єчсєн нь: "Хаан

Єндєр давааг давж
Єргєн мєрнийг гэтэлж
Урт аянд морилохдоо
Улс иргэнээ захирахыг
Урьдал болгож сэтгэнэ.
Тєрсєн бие тvлбэрэх
Тvмэн амьтны хуулийг
Тєгс ухаандаа санаасай
Уулс мэт бие чинь
Нурж одвол
Улс олон Монголы чинь
Хэн захирах юм бэ?
Тулгуур мэт бие чинь
Туйвж одвол
Туг их сvлдий чинь
Хэн єргєх юм бэ?
Тєрсєн дєрвєн хvvгээс чинь
Тєр барих нь хэн бэ?
Хан хєвvvд дvv нар
Харц олон ард ба
Хатад бид бvхэнд
Хариу айлдах эсэхийг
Хааны зарлиг мэдтvгэй"

гэж єчвєл,
Чингис хаан зарлиг болруун: "Хатан хvн боловч Есvйн хэлсэн vг зєвєєс зєв! Дvv нар хєвvvд, Боорчи, Мухулай та нарын алин ч энэ vгийг дуртгасангvй. Би, євгєдийн хойноос одохгvй мэт єєрєє мартсан ажээ. Yхэл надаас тойрох мэт vнэхээр тvvнийг санасангvй" гээд, "Хєвvvдийн ах Зvчи мєн. Юу хэлнэ? Чи хэл!" гэв. Зvчийг vг хэлэхийн урьд Цагадай єгvvлрvvн: "Зvчийг vг хэл гээд Зvчийг юунд томилох гэж байна? Энэ мэргидийн орхидост бид захирагдах гэж vv?" гэсэнд, (Бєртэ хатан, мэргидэд олзлогдож байгаад жирэмсэн болж ирсэн учраас тэгж хэлсэнд) Зvчи босоод Цагадайн энгэрээс шvvрэн барьж єгvvлрvvн: "Хаан эцэг, намайг гадуурхаж vзээгvй байхад чи намайг яагаад ялгаж байна? Чи надаас ямар эрдэм чадлаар илvv вэ? Чи ганц догшин омгоороо илvv биз. Харвалцаад чамд гартвал эрхийгээ огтолж хаясугай! Барилдаад чамд ялагдвал унасан газраас бvv боссугай! Хаан эцгийн зарлиг мэдтvгэй!" гэв. Зvчи Цагадай хоёр энгэрээсээ барилцаад Зvчийн гараас Боорчи татаж, Цагадайн гараас Мухулай татаж байхад, Чингис хаан дуугvй сууж байв. Хєхєчос зvvн этгээдэд байж єгvvлрvvн: "Цагадай чи юунд яарав? Хаан эцэг чинь, хєвvvдийн дотроос чамд итгэж байсан билээ. Та нарыг тєрєхийн урьд

Одтой тэнгэр орчиж
Олон улс байлдаж
Орондоо унтах завгvй
Олзлон булаалдаж байв.
Хєрст дэлхий хєрвєж
Хєвчин улс хямралдаж
Хєнжилдєє унтах завгvй
Хєнєєлдєн тэмцэж байв.
Эргэлзэн бодох чєлєєгvй
Элбэлдэн зvтгэж явав
Ухран дутаах газаргvй
Урагшлан байлдаж явав.
Амар жаргах аргагvй
Алалдан тэмцэж явав
Хатан сайхан эхийнхээ
Халуун элгийг хєргєж
Хайрт зvрхийг гомтгож
Тос шиг санааг царцуулж
Сvv шиг сэтгэлийг ээдvvлэх
Чалчаа муу vгийг
Цагадай чи хэллээ.
Бvлээн элэг нэгтэй
Бєртэ хатны хvvхэд бишvv
Халуун элэг нэгтэй
Хамт тєрсєн хvvхэд бишvv.
Зvрхний хайрт эхийн
Зvртгэсэн ачийг мартаж
Зvйгvй vгээр гомтговол
Гэвшивч нэгэнт хожидно.
Хэвэлдээ тээсэн эхийн
Хэтэрхий ачийг мартаж
Хэдэр vгээр гомтговол
Хэзээ ч баясгаж чадахгvй.
Хаан богд эцэг чинь
Хамаг улсыг байгуулахдаа
Хар толгойгоо хайрлахгvй
Халуун цусаа гамнахгvй
Хамхих нvдээ ирмэхгvй
Гарын ханцуйг дэрлэж
Гадаад хормойгоо дэвсэж
Шvлсний хєєсєєр ундалж
Шvдний махаар хооллож
Магнайн хєлсийг гоожтол
Мацаж чармайж явахад
Улны хєлсийг урстал
Улсаа хурааж явахад
Хайрт хатан эх чинь
Хамт зовж явжээ.
Оюун тєгєлдєр эх чинь
Оёдолт дээлээ огшуулж
Оготор хормойгоо шууж
Хvvхдээ єсгєхийн тул
Хvч чадлаа шавхаж
Залгих хоолны шимтэйг
Заяасан хvvхдэдээ єгч
Уух ундны дээжийг
Урьдаар та нарт єгч
Єсєх vрээ тэжээж
Єлсєж ядарч явлаа.
Эгмээс чинь татаж
Эрийн зэрэгт хvргэсэн
Эрхэм ачийг санацгаа
Хvзvvнээс чинь татаж
Хvний зэрэг болгосон
Хvндэт ачийг бодоцгоо.
Бохиры чинь арилгаж
Борвий чинь тэнийлгэж
Эрийн зэрэгт оруулж
Эмээлийн дєрєєнд хvргээд
Энхрий хєвvvд та нарын
Эрхэм сайныг vзье гэж
Эх чинь одоо бодож байна.
Наран шиг гэгээн ухаант
Навч шиг дэлгэр сэтгэлт
Сайн хатан эхийнхээ
Санааг бvv гомдуул!" гэв

255. Тэндээс Чингис хаан єгvvлрvvн: "Зvчийг тэгж хэлж яаж болно? Хєвvvдийн минь ахмад Зvчи бишvv? Хожим тэгж бvv хэлтvгэй" гэж зарлиг болов. Энэ vгэнд Цагадай мєшилзєж єгvvлрvvн: "Зvчийн хvч эрдмийг басамжлахгvй.

Амаар алсныг
Ачиж болдоггvй
Yгээр vхvvлснийг
Євчиж болдоггvй.
Аавын хєвvvдийн ахмад нь
Зvчи бид хоёр биз.
Хаан эцэгтээ
Хавсарч хvчээ єгье
Далдиран зайлсан этгээдийг
Тас цавчиж шийтгэе.
Салж саатсан этгээдийг
Салбартал цавчиж байя
Єгэдэй єршєєлтэй тул
Єргємжлєхєд болно.
Хаан эцгийн дэргэд
Хамт ойр байлгаж
Бараат их малгайг
Бариулан мэдvvлж болно

гэв. Энэ vгэнд Чингис хаан єгvvлрvvн: "Зvчи юу хэлэхээ хэлэгтvн!" гэв. Зvчи єгvvлрvvн: "Цагадайн хэлсэн ёсоор Цагадай бид хоёр хавсарч хvчээ єгье. Єгэдэйг єргємжилье!" гэв. Чингис хаан зарлиг болруун: "Хавсрах нь юу вэ? Эх дэлхий аугаа бєгєєд ус мєрєн олон бий. Харь улсыг эзлvvлэн тус тус салгая. Єєр єєрийн нутгийг єргєтгєж яваарай. Харин Зvчи Цагадай та хоёр, хэлсэн vгэндээ хvрч, ардын инээдэм, амьтны тоглоом болохгvй, эв найртай яваарай. Эрт цагт Алтан Хучар хоёр энэ мэтээр vг барилдсан байтал, хэлсэн vгэндээ хvрсэнгvй, хэдэр зан гаргаад юу болсныг та нар мэдэж байгаа биз. Одоо Алтан Хучар хоёрын харьяат нарыг та нарт хувааж єгнє. Тэднийг vзэж цээрлэл болгож явагтун!" гээд Єгэдэй юу хэлэх вэ? Хэлэгтvн!" гэв. Єгэдэй єгvvлрvvн: "Хаан эцэг соёрхож, vг хэлгэхэд би юугаа хэлэх вэ? Чадахгvй гэж яаж хэлэх вэ? Чадахыг хичээе! Гагцхvv хойд vеийн хєвvvд ач нар минь, євсєнд ороовч vхэр тоож идэхгvй, єєхєнд хучивч нохой тоож идэхгvй юм тєрєєд хандгайг харваад оготныг онох болуузай. Би vvнээс єєр юуг хэлэх вэ?" гэв. Энэ vгийг сонсоод Чингис хаан зарлиг болруун: "Єгэдэй ийм vгийг хэлэх бол болжээ. Бас Толуй юу хэлэх вэ? Хэлэгтvн!" гэв. Толуй єгvvлрvvн: "Би хаан эцгийн нэрлэсэн ахын дэргэд байж, мартсаныг сануулж, унтсаныг сэрvvлж, уриалах дуунд нь уухай болж, унах моринд нь ташуур болж, холын аянд явалцаж, ойрындайнд оролцож тусалъя" гэж хэлбэл, Чингис хаан зєвшєєн зарлиг болруун: "Хасарыг тvvний vр хvvхдийн нэг нь залгамжил. Алчидайг тvvний vр хvvхдийн нэг нь залгамжил! Отчигиныг тvvний vр хvvхдийн нэг нь залгамжил! Бэлгvтэйг тvvний vр хvvхдийн нэг нь залгамжил! Бэлгvтэйг тvvний vр хvvхдийн нэг нь залгамжил! Тэрчлэн намайг миний vр хvvхдийн нэг нь залгамжилж, миний зарлигийг єєрчлєхгvй, задлахгvй, осолдохгvй, алдахгvй баримталж явтугай! Єгэдэйн vр хvvхэд євсєнд ороовч vхэр тоож идэхгvй, єєхєнд хучивч нохой тоож идэхгvй юм тєрвєл, миний ураг тєрлийн дотор нэг хєвvvн нь сайн тєрєх vгvй юу?" гэж зарлиг болов.
256. Чингис хаан (баруун зvг) байлдаанд мордоод, Тангуд улсын Бурханд элч явуулж хэлvvлсэн нь: "Баруун гар чинь болъё гэж чи хэлсэн бишvv? Сараул улсад алтан аргамжаа тасдуулаад би хариу авахаар мордов. Баруун гар болж морил!" гэж илгээвэл, Бурханыг vг хэлэхийн урьд Аша хамбу єгvvлрvvн: "Хvч хvрэхгvй бол хаан юунд болов?" гээд туслах цэрэг єгсєнгvй омогтой их vг хэлж элчийг буцаажээ. Тэнд Чингис хаан єгvvлрvvн: "Аша хамбуд яаж ингэж хэлэгдэх билээ? Урьдаар тэдэнтэй очиж байлдвал зохилтой бишvv? Гэвч єєр хvнд зорьж байгаа цаг тул энэ удаа болъё. Мєнх тэнгэрт ивээгдэж алтан жолоогоо бат татаж ирвэл, тэр цагт магад болтугай!" гэжээ.
257. Туулай жил (1219), Чингис хаан, хатнаас Хулан хатныг авч, дvv нараас Отчигин ноёныг их ордондоо vлдээгээд Арайн даваагаар давж, Сартаул улстай байлдахаар морилов. Зэвийг магнайд илгээв. Зэвийн дараа гэзэгт Сvбээдэйг илгээв. Сvбээдэйн гэзэгт Тогочарыг илгээв. Энэ гурвыг илгээхдээ тушаасан нь:"Султан хааны нутгийн гадуур явж цаана нь гараад биднийг очиход хамтарч нийлтvгэй!" гэв. Зэв яваад хан Мэлигийн балгасуудыг огт тvйвээлгvй гадуур нь гарч одов. Тvvний хойноос Сvбээдэй мєн ёсоор тvйвээлгvй явж єнгєрєв. Тvvний хойноос Тогочар явахдаа хан Мэлигийн хязгаарын хотуудыг дээрэмдэн, тариачдыг олзолжээ. Хан Мэлиг хотуудаа сvйтгvvлэв гэж дутаан хєдєлж, Жалалдин султантай нийлж, Чингис хааны эсрэг байлдав. Чингис хааны урьд Шигихутуг манлайлан явав. Жалалдин султан, хан Мэлиг хоёр, Шигихутугтай байлдаж, Чингис хаанд хvртэл хєєн ирэхэд Зэв, Сvбээдэй, Тогочар гурвуул, Жалалдин султан, хан Мэлиг хоёрын хойноос нэхэн байлдаж, тэднийг дарж хядаад Бухар, Сэмисгяб, Отрар хотын алинд нь ч оруулалгvйгээр хєєж байлдсаар Шин мєрнийг хvргэвэл сартаулын цэрэг Шин (Инд) мєрєнд харайн орж, олонх нь живж vхэв. Жалалдин султан хан Мэлиг хоёр амь хоргодохын тул Шин мєрнийг єгсєн дутаав. Чингис хаан, Шин мєрний єєд явж Батхэсэнг дайран одож, Эх горхи, Гvvн горхинд хvрч Баруан хээрт буув. Жалалдин султан, хан Мэлиг хоёрыг нэхvvлэхээр Жалайрын Балааг илгээв. Чингис хаан, Зэв Сvбээдэй хооёрыг маш сайшаан єгvvлрvvн: "Зэв чиний нэр Зургаадай билээ. Тайчуудаас ирж Зэв нэртэй болов" гээд Тогочар, хан Мэлигийн хязгаарын хотуудыг єєрийн дураар сvйтгэж, хан Мэлигийг дайсан болгов. Цээрлэл болгож тvvнийг алъя гэж хэлсэн боловч, дараа алахаа байж маш буруушаан зэмлэж, цэрэг захирах эрхийг хасав.
258. Тэр Баруан хээрээс Чингис хаан єєрєє буцаж, Зvчи, Цагадай, Єгэдэй гурван хєвvvнээ баруун гарын цэргийг захирч, Аму мєрнийг гэтлэн Єргнэчи (Гурганачи) хотыг хvрэгтvн гэж явуулав. Толуйг Иру, Исэбvр тэргvvтэн олон хотыг эзлvvлэхээр илгээв. Чингис хаан єєрєє Отрар хотод буув. Зvчи, Чагадай, Єгэдэй гурван хєвvvн очоод гэдрэг лавласан нь: "Цэрэг бvрдэв. Єргнэчи хотыг хvрэв. Бид хэнийхээ vгийг дагаж явах вэ?" гэж єчиж илгээвэл, Чингис хаан зарлиг болруун: "Єгэдэйн vгээр явтугай" гэж илгээв.
259. Тэндээс Чингис хаан, Отрар хотод буугаад бас хєдєлж, Сэмисгяб хотод буув. Семисгяб хотоос хєдєлж, Бухар хотод буув. Тэнд Чингис хаан, Бала ноёныг хvлээж, Алтан горхины нуруунд Султан хааны зусланд зусаж, Толуйд элч илгээж хэлvvлсэн нь: "Зуны халуун болов. Цэргээ амсхийж буулга. Чи бидэнд ирж нийл! Гэж илгээв. Толуй, Иру, Исэбvр хотыг аваад Систэн хотыг эвдэж, Чvхчэрэн хотыг эвдэж байхад элч хvрч очив. Толуй, Чvхчэрэн хотыг эвдээд буцаж ирээд Чингис хаанд нийлэв.

260. Зvчи, Цагадай, Єгэдэй гурван хєвvvн, Єргнэчи хотод орж гурвуул олон хот ба иргэнийг хувааж аваад Чингис хаанд хувь гаргаж єгсєнгvй. Гурван хєвvvн буцаж ирвэл Чингис хаан, Зvчи, Цагадай, Єгэдэй гурван хєвvvнд уурлаж, гурван єдєр эс уулзав. Тэгэхэд Боорчи, Мухулай, Шигихутуг гурав єгvvлрvvн: "Тэмцэн мэлзэж байсан Сартаул улсын султаныг доройтуулж, хот ба иргэнийг нь авлаа, бид. Хуваагдаж автах Єргнэчи хот хувааж авах хєвvvд бvгд Чингис хааных билээ. Тэнгэр газарт хvч нэмэгдэж, сартаул иргэнийг ингэж доройтуулсанд олон бид, цэрэг морь чинь бvгдээр баясаж бахдаж байна. Хаан юунд ингэж хилэгнэв? Хєвvvд нэгэнт буруугаа мэдээд айж байна. Хойшид сургаал болтугай! Хєвvvдийн авир алгасангуй болуузай. Хаан соёрхвол, хєвvvдийг уулзулж болох уу?" гэж єчвєл, Чингис хаан тайтгарч Зvчи, Цагадай, Єгэдэй гурван хєвvvнийг уулзуулж донгодож, євгєдийн vгийг єв болгож, хуучин vгийг хууль болгож, байсан газар нь тогтож ядтал, магнайн хєлсийг арчиж ядтал зэмлэж буруушааж байхад Хонхай, Хонтахар, Чормаган энэ гурван хорчин, Чингис хаанд єчрvvн: "Гєрєєнд сая гарч байгаа залуу харцага мэт, хєвvvдийн зоригийг шантруулан энэ мэтээр яаж донгодож болох вэ? Хєвvvд айж сэтгэл алгасангvй болуузай. Ургах нарнаас шингэх наранд хvртэл дайсан иргэн олон байна. Бидний тvвд нохдыг (зуудаг нохдыг) тухирч явуулбал, дайсан улсыг бид дарж, тэнгэр газрын ємгєєр хvчээ нэмэгдvvлж, алт, мєнгє, эд уурс эл бvхий юмыг чамд авчирч єгье! Аль улсад явуулах вэ гэвэл, Багдад иргэний Халиф султан гэж бий гэнэ. (Багдад бол Энэтхэг ба Иранаас баруун тийш, Тигер мєрний хєвєєн дээр байгаа их хот мєн). Тvvнийг эзлэхээр бид аялан явъя!" гэж єчвєл энэ vгийг шvvмжлэн бодож, Чингис хааны хилэн тайтгарч зєвшєєрєєд Хонхай, Хонтахар, Чормаган гурван хорчинг соёрхож, Адаргины Хонхай, Долонгирын Хонтахар хоёрыг "Миний дэргэд байтугай!" гэж нєгєє Yдгэгийн Чормаганыг Багдад улсын Халиф султанд аялуулав.
261. Бас индус (энэтхэг) иргэн, багдад иргэн хоёрын завсарт байгаа Ару-Мару Мадсаары улсын Абту хотыг эзлэхээр Дєрвэдийн Дєрбэй догшиныг аялуулав.
262. Бас Сvбээдэй баатрыг умар зvгийн Ханлин, Хипчак, Бажигид, Орос, Мажар, Асу, Сасу, Чэркэс, Кэшимир, Болар буюу болгар, Лала эдгээр арван нэгэн аймагхарь улсыг хvртэл Ижил (Волга), Яик (Урал гол) мєрнийг гэтлvvлэн, Кивамен (Кивамен буюу Киев), Хэрмэн хотуудыг хvртэл аялуулав.
263. Бас Сартаул улсыг эзэлж дуусаад Чингис хааны зарлигаар хот, хотод дарга тавихад Єргнэчи хотоос Хоромши овогтой сартаул Ялавач, Масхуд гэдэгнэртэй эцэг хєвvvн хоёр ирж, хот газрын ёс заншлын тухай Чингис хаантай ярилцав. Тэд, хот газрын заншил ёсыг сайн мэдэх тул хєвvvн Хоромши Масхудыг монгол дарга нарын хамт Бухар, Сэмисгяб, Єргнэчи, Удан, Хисгар, Уриан, Гусандарил тэргvvтэн хотыг захируулаад эцэг Хормши Ялавачийг авчирч, Хятадын Жунду (Бэйжин) хотыг захируулав. Ялавач, Масхуд нар хот суурин газрын журам ёсыг сайн мэдэх тул Хятад улсыг захирах монгол дарга нарын дэргэд сартаул хvмvvсийг зєвлєгч нараар томилов.
264. Чингис хаан, Сартаул улсад долоон жил яваад тэнд Жалайрын Бала ноёныг хvлээж байхад Бала ноён Шин мєрнийг гэтэлж, Жалалдин султан, хан Мэлиг хоёрыг Индус газар хvртэл нэхвэл Жалалдин султан, хан Мэлиг хоёр нэгэнт завхсан тул Индусийн хязгаарын иргэдийг олзолж тоноод олон тэмээ, ямааг авч буцаж иржээ. Тэндээс Чингис хаан, буцах замдаа Ирчис мєрєнд зусаж, долоодугаар он тахиа жил (1225) -ийн намар Туул голын Хар шугуйд их ордоо засаж буув.

 

265. Тэр євєл євєлжиж, тангуд иргэнд морилъё гэж цэргээ шинээр тоолон бvртгэж, нохой жил (1226)-ийн намар Чингис хаан, тангуд иргэнтэй байлдахаар мордов. Хатдаас Есvй хатныг авч явав. Замын зуур євєл, Арбухад олон хулан авлахад Чингис хаан, зост (толбот) бор морийг унаж явав. Олон хулан дайрч ирэхэд зост бор морь vргэж Чингис хааныг унагавал, хааны бие маш чилээрхэж Цоорха гэдэг газар буув. Тэр шєнє хоноод єглєє Есvй хатан єгvvлрvvн: "Хєвvvд ноёд хэлэлцэгтvн! Хааны бие шєнє их халуурч хонов" гэв. Хєвvvд ноёд хуралдсанд Хонхотны Толун чэрби єгvvлрvvн: "Тангуд иргэн, байсан газартаа байран нутагладаг, шавар хотондоо шавалдан суудаг тул байран нутагладаг, шавар хотондоо шавалдан суудаг тул байран нутаг, шавар хотоо хаяж тэд хаана очих вэ? Бид буцаж, хааны биеийг сайжруулан, жич дахин байлдахаар мордъё!" гэвэл, хєвvvд ноёд цємєєр тэр vгийг зєвшєєрч, Чингис хаанд айлтгавал Чингис хаан єгvvлрvvн: "Тангуд иргэн биднийг зvрх шантарч буцав гэх болно. Бид элч илгээж, мєн элчийг иртэл, энд Цоорхад биеэ сувилж байгаад Тангудын хэлэх vгийг сонсож буцвал болно" гэж элчийг томилоод дуу бариулж (албан бичиг нь их тєлєв шvлэг бєгєєд цээжлэвч амархан тул дуу гэж нэрлэсэн) хэлvvлсэн нь: "Урьд тангуд иргэн баруун гар болж тусалъя! гэж Бурхан чи хэлсэн билээ. Чиний тэр vгийн ёсоор бид сартаул иргэнийг эрхэндээ оруулахаар мордохдоо чамд мэдэгдвэл, Бурхан чи хэлсэн vгэндээ хvрсэнгvй, цэрэг ч єгсєнгvй, харин их vгээр дайрсан билээ. Тэр vед бид єєр улсад зорьсон тул дараа учраа ололцъё гэж сартаул иргэнд морилж, мєнх тэнгэрт ивээгдэж, сартаул иргэнийг эрхэндээ оруулж, одоо Бурхан чамтай учраа ололцъё гэж ирэв" гэж илгээвэл, Бурхан єгvvлрvvн: "Дайрамх муу vгийг би хэлсэнгvй" гэв. Аша хамбу єгvvлрvvн: "Дайрах vгийг би хэлсэн. Одоо монголчууд та нар байлдаж сураад байлдъя! гэвэл, миний бие Алаша нутагт тэрэм (ханат) гэртэй, тэмээн ачаатай хvмvvс бий. Алаша-д аялж надад ирэгтvн! Тэнд байлдъя! Алт, мєнгє уурс, таваар хэрэгтэй бол Яргай (Нин-ся), Эржиv (Ся-лян) хотод ирэгvн!" гэж илгээжээ. Энэ vгийг Чингис хаанд сонсговол, Чингис хаан бие их халуунтайгаар єгvvлрvvн: "За тэр бишvv. Тэд ийм их vг хэлж байхад бид яаж буцаж болно? Yхэвч тэр их vгийг зvгээр орхихгvй. Мєнх тэнгэр чи мэд!" гэж Чингис хаан Алашаг зорьж хvрээд Аша хамбутай байлдаж, Алаша-д бvсэлж Аша хамбыг барьж, тvvний тэрэм гэртэй тэмээ ачаатай иргэнийг vнсэн товрог болтол талж сvйтгэв. "Тангудын омогтой дуулгаргvйгий нь хядаж орж дагагсдыг манай цэргvvд дураар барьж олзолж автугай!" гэж зарлиг болов.
266. Чингис хаан, Цаст ууланд зусаж, цэргээ явуулж, Аша хамбыг дагаж ууланд дутаан бvгсэн тэрэм гэртэн, тэмээн ачаатан тангудыг хураан эзэлж авав. Тэндээс Боорчи Мухулай хоёрт "Тангуд иргэнээс чадлын хэрээр автугай!" гэж соёрхоод зарлиг болруун: "Боорчи Мухулай хоёрт хятад иргэнээс соёрхож эс єгсєн билээ. Хятад иргэний жvйнийг та хоёр адил хувааж авагтун! Тэдний сайн эрсээр шувуугаа бариулж дагуулж явагтун! Сайхан хvvхнээр нь эхнэрvvдийнхээ хормойг засуулж явагтун! Хятад иргэний Алтан хааны итгэлт янагууд нь Монголын євєг эцгийг хорлосон Хар хятадын жvйн байсан билээ. Одоо миний итгэлт янаг нєхєд Боорчи Мухулай та хоёр бишvv !" гэж зарлиг болов.
267. Чингис хаан, Цаст уулнаас хєдєлж, Яргай хотод бууж, Яргай хотоос хєдєлж, Тvрэмгий (Лин-жоу) хотыг эвдэж байхад Бурхан, Чингис хаантай уулзахаар ирэв. Тэнд Бурхан, уулзаж алтан сvм тэргvvтэн алтан мєнгєн аяга сав есєн ес, хєвvvд охид есєн ёс, морь, тэмээ есєн ёс, элдэв зvйлс тус бvр есєн есийг бэлэглэн уулзахад Бурханыг vvдний гадна бараалхуулав. Тэр уулзах vед Чингис хааны дотор муухай болов. Тvvнээс хойш гуравдугаар єдєр Чингис хаан зарлиг болж, Илаху Бурханд шударга нэрийг єгч, Илаху бурхан шударгыг ирvvлээд Чингис хаан, Илаху-г Толун чэрби гардаж нєгчєєтvгэй! Гэж зарлиг болов. Толун чэрби, Илаху-г гардаж танилгавгэж айлтгавал, Чингис хаан зарлиг болруун: "Тангуд улстай учраа ололцох гэж ирэх замд Арбухад хулан авлаж євдсєн биеий минь анаая гэж амь биеий минь хайрлаж vг дуртгасан Толун чи мєн биз. Дайсан хvний хорт vгэнд хорсож яваад мєнх тэнгэрийн хvч нэмний ачаар дайсныг гартаа оруулж єшєєгєє авав бид. Илахугийн энэ авч ирсэн нvvдлийн харш (дагшаа орд), аяга сав сэлтийг Толун чи автугай!" гэж зарлиг болов.
268. Тангуд улсыг эзэлж, Илаху Бархунд шударга нэр єгєєд тvvнийг тонилгож, тангуд иргэнийг уг удмаар нь хvртэл мохол мушгилгvй болгож (vр vлдэгдэлгvй болгож vvнийг тэмдэглэхийн учир) идээ ундаа идэж уугаад "Мохол мушгилгvй болсон" гэж хэлж тєгсгєж бай! гэж зарлиг болов. Тангуд улс, vгээ баталж хэлээд тэр хэлсэн vгэндээ хvрсэнгvйн тул дахин байлдахаар явж, Тангуд улсыг сєнєєн дараад гахай жил (1227) [долоон сарын 12-т Тvрэмгий балгасанд, А.то.] Чингис хаан, тэнгэрт халив. Халихын ємнє, тангуд иргэнээс маш олныг Есvй хатанд єгєв.
[Эзний алтан хvvрийг хасаг тэргэнд тээж харин єєд болон ирэхэд Сєнидийн Гилvгэтэй баатар магтан шvлэглэсэн нь нь:

"Хамгийн хаан, улсын эзэн минь
Харцгай шувууны жигvvр болон одов
Хангинах тэрэгний тээш болон одов
Жиргэх шувууны жигvvр болон одов
Жигдрэх тэрэгний ачаа болон одов"

гэж магтан дуулав.
Мунын хєєвєрт хасаг тэрэг булд хvртэл шигдэж таван хvлгээр татаж хєдєлгєн ядаж, гvр их улс зовоход Сєнидийн Гилvгэтэй баатар єчрvvн:

"Хєх тэнгэрээс заяагаар тєрсєн
Хvлэг богд эзэн минь!
Хvр их улсаа орхиж одов уу, чи?
Тєвшитгєн байгуулсан улс тєр чинь
Тєгс заяат хатад хєвvvд чинь
Тєрсєн их газар ус чинь
Тэмvжин эзэн чамайг хvлээж байна.
Ариунаа байгуулсан тєр чинь
Албат олон улс чинь
Амраг хатад хєвvvд чинь
Алтан орд харш чинь
Алс газар билээ.
Удирдан байгуулсан тєр чинь
Учирсан хатад хєвvvд чинь
Ураг элгэн монгол чинь
Улс олон иргэн чинь
Унасан Дэлvvн болдог чинь
Тэнд хол байна.
Хээр азарганы хєхлєєр хийсэн
Хийр туг сvлд чинь
Хэнгэрэг бvрээ уриа чинь
Хэлэхгvй бvгд улс чинь
Хэрлэний Хєдєє арал чинь
Тэнд билээ эзэн минь!
Бvтэхийн урьд учирсан
Бvртэгэлжин сэцэн хатан чинь
Буянт газар нутаг чинь
Боорчи Мухулай нєхєд чинь
Булт их улс чинь
Тэнд билээ эзэн минь!
Хувилгаанаар учирсан
Хулан хатан чинь
Хуур цуур хєг дуу чинь
Хотол бvгд улс чинь
Хутагт эрхэн (эрхэм) газар ус чинь
Тэнд билээ, эзэн минь!
Харууна уулыг дулаан гэж
Харь тангудыг олон гэж
Хатад охидыг гоо гэж
Хамаг монголоо мартав уу
Хайрт эзэн минь!
Халуун амийг чинь алдавч
Хас эрдэнэ мэт хvvрийг чинь
Хамгаалан авч харъя эзэн минь!
Хатан Бvртэгэлжинд чинь vзvvлье
Хамаг улсад чинь хvргэе"

гэж євчєл

Хаан эзэн энэрэн соёрхов.
Хасаг тэрэг хангирсан хєдлєв
Хамаг улс баясгалант болов.
Хан их газар тэнд хvргэв
Хамгийн мєнхийг тэнд оршуулж
Хаан зайсангуудын тулгар болж
Хамаг улсын бштээн болоод
Найман цагаан гэр болов за.
Энэ их улсад тунхаг зарлаж
Ємссєн цамц, єргєє гэр
Ороосон оймыг тэнд онголов.

Yнэн хvvрий нь заримууд Бурхан Халдунд онголов гэх, заримууд Алтай хааны ард, Хэнтий ханы євєрт Их єтєг нэрт газар онголов гэх бий А.то.]

269. Хулгана жил (1228) Цагадай, Бат тэргvvтэй баруун гарыг эзэлсэн хєвvvд, Отчигин ноён, Жэv, Есvнхэй тэргvvтэн зvvн гарыг эзэлсэн хєвvvд, Толуй тэргvvтэн голыг эзэлсэн хєвvvд охид, тvvний ноёд, мянганы ноёд бvгдээр Хэрлэний Хєдєє арал (одоогийн Баян-Улаан)-д хурж, Чингис хааны гэрээсэлсэн зарлигийн ёсоор Єгэдэйг хаан єргємжлєв. Цагадай ах, Єгэдэй дvvгээ хаан єргємжлєєд Чингис хаан эцгийн алтан амийг сахиж байсан хэвтvvл, хорчин, мянган торгууд хаан эцгийн шадар явсан ємч тvмэн хишигтнийг Цагадай Толуй хоёр, Єгэдэй хаанд єгєв. Голын улсыг мєн ёсоор Єгэдэй хаанд єгєв.
270. Єгэдэй, хаан єргємжлєгдєєд шадар бараа болох тvмэн хишигтэн, голын улсыг єєрєє захирч урьдаар Цагадай ахтай зєвлєєд, Чингис хаан эцгийн дуусгаагvй Багдад улсын Халиф султанд аялсан Чормаган хорчийн хойноос Оготор Мєнхєт хоёрыг илгээв. Бас урьд Сvбээдэй баатрыг Ханлин, Хипчак, Багижид, Орос, Асу, Сасу, Мажар Кэшимир, Чэркэс, Болгар, Кэрт улсуудад хvртэл, Ижил, Яик мєрнvvдийг гэтлvvлэн, Мэкэтмэн, Хэрмэн, Кэйбэ тэргvvтэн хотыг байлдан эзлvvлэхээр явуулсан нь тэдгээр улсын эсэргvvцэл vлэмж гэх мэдээг аваад Сvбээдэйн хойноос Бат, Бvри, Мєнх тэргvvтэн хааны тєрлийн ахмад хєвvvд ноёдыг Бат ахлан захиртугай! гэж зарлиг болов. Гол улсаас гарсан цэргийг Гvюг ахалтугай! гэж зарлиг болов. Энэ аянд улс иргэнийг захирсан хан хєвvvд єєрсдийн хєвvvдийн ахмадыг явуултугай! Улсыг эс захирсан хан хєвvvд, тvмэн, мянган, зуун, аравны ноёд, олон хvн хэн боловч, мєн тэрчлэн єєрийн хєвvvдийн ахмадыг явуултугай! Ханы охид хvргэд мєн тvvний адилаар хєвvvдийнхээ ахмадыг явуултугай! гэж зарлиг болоод бас Єгэдэй хаан єгvvлрvvн: "Хєвvvдийн ахмадыг ингэж аянд явуулах саналыг Цагадай ах гаргав. Цагадай ахын хэлvvлсэн нь: "Сvбээдэйн хойноос хєвvvдийнхээ ах бvрийг явуулна. Хєвvvдийн ах аялбал цэрэг арвин болно. Цэрэг олон бол vзэгдэх сvр хvч их болно. Тэнд, дайсны хvн vлэмж, харийн улс олон бий. Тэр хязгаарын улсууд хэцvv. Хилэгнэвэл єєрийн биеийг мэсээр хорлож vхэх улс бий. Хурц мэстэй гэнэ" гэж илгээжээ. Цагадай ахын хичээн болгоомжилж хэлсэн энэ vгийн ёсоор хєвvvдийн ахмадыг томилж явуулъя! гэж зvг зvгт тунхаг зарлаж Бат, Бvри, Гvюг, Мєнх тэргvvтнийг аянд мордуулах болсон учир ийм билээ" гэжээ.
271. Бас Єгэдэй хаан, Цагадай ахад зєвлєж илгээсэн нь: "Би Чингис хаан эцгийнхээ бэлэн сууринд суув. Ямар эрдмээр хаан суув? гэж би хэлэгдэх бишvv? Цагадай ахыг зєвшєєрвєл бидний хаан эцгийн эзэлж дуусгаагvй орхисон Хятад улсын Алтан хааныг эзлэхээр морилъё" гэж зєвлєж илгээвэл, Цагадай ах зєвшєєрч "Юу алзах вэ? Аураг ордоо сайн хvнд тушаагаад морилогтун! Би эндээс цэрэг гаргаж илгээе!" гэжээ. Их ордоо Олдхар хорчинд тушаав.
272. Туулай жил (1231) Єгэдэй хаан, хятад иргэнд морилж, Зэвийг манлай болгож илгээв. Тэгээд Хятадын цэргийг хиартал хядаж, Цавчаалын даваагаар давж зvг зvгт олон хотыг хааж байлдах цэргvvдийг явуулав. Тэр vед Єгэдэй хаан євчин хvрч vг хэлж чадахгvй болов. Бєє, тєлєгчин нараар мэрэглvvлбэл Хятад улсын газар усны эзэд, хvн хєрєнгєє сvйтгvvлж, хот балгасаа эвдvvлсний учир хилэгнэн хаанд хор хvргэж байна гэв. Хvн хєрєнгє, алт мєнгє, адгуус идээгээр золио єгье гэж тєлєгдвєл євчин ялааршихгvй харин улам хvнд болов. Ойр тєрлийн хvнээс золио болгож єгье гэж тєлєгдвєл хаан гэнэт нvдээ нээж ус гvйж уугаад "Юу болов?" гэж асуув. Бєє нар єгvvлрvvн: "Хятад улсын газар усны эзэд газраа сvйтгvvлж, хvн хєрєнгєє талуулаад хорлож ийм євчин хvргэжээ. Элдэв бусад юмаар золио тєлєєс єгье гэхэд зєвшєєрєхгvй улам хилэгнэж байна. Гагцхvv ойр тєрлийн хvнийг золио болгож єгье гэвэл зєвшєєрч євчнийг хєнгєрvvлж байна. Одоо яахыг зарлиг мэднэ!" гэж єгвєл Єгэдэй зарлиг болруун: "Хан хєвvvдээс миний дэргэд хэн байна?" гэвэл, дэргэд нь байсан Толуй єгvvлрvvн: "Суут Чингис хаан эзэн минь, дээр чинь ах нар, доор чинь дvv нар байтал, хаан ах таныг агт морь шиг сорьж, иргэ хонь шиг барилж vзээд их сууринд суулгаж, олон улсыг захирах дээд vvргийг даатгав. Намайг хаан ахын дэргэд байж, мартсаныг сануулж, унтсаныг сэрvvлж яв гэсэн билээ. Одоо хаан ах чамайг алдвал, би хэний мартсаныг сануулж, хэний унтсаныг сэрvvлэх вэ? Yнэхээр хаан ах муужирвал, олон монгол улс єнчирч, Хятад улс баясах болно. Хаан ахын оронд би золио болъё! Тул загасны нурууг тунтарч явлаа, би. Хилэм загасны нурууг хяргаж явлаа, би. Илийг ялж, далдыг дарж байв. Миний нvvр гоо, нуруу єндєр биз. Бєє нар бєєлж залбирагтун!" гэв. Бєє нар бєєлєн залбирч, адисласан усыг Толуйд уулгав. Бяцхан суугаад єгvvлрvvн: "Согтов би. Согтсоноос сэргэтэл єнчин єчvvхэн дvv нар ба бэлбэсэн бэр Бэрvдийг хvмvvжvvлэн асрахын хаан ах мэдтvгэй! Аливаа vгээ хэлэв, би. Согтов!" гээд гаран одож муужирсан билээ.
273. Єгэдэй хаан, тэгээд Алтан хааныг мєхєєж Сяа-Сы (зарц) нэрийг єгч, алт, мєнгє, алттай хээтэй уурс таваар, агт морь, албат зарцыг хурааж аваад захирагч, мэдээлэгч нарыг томилоод Нанжин, Жунду ба зvг зvгийн хотуудад дарга нарыг тавьж тєвшин мэндээр буцаж, Хар Хоруим хотод ирж буув.
274. Чормаган хорчи, Багдад улсыг дагуулжээ. Тэндхийн газар сайн, эд эрхэм гэдгийг мэдээд Єгэдэй хаан зарлиг болруун: "Чормаган хорчи, мєн тэр газарт захирагч (тамгач) болж, шар алт, шармал чимэг, хоргой, магнаг, хив, торго, сувд, тана, урт хvзvvтэй, єндєрхєлтэй аргамаг морь, ачааны тэмээ, луус зэрэг юмыг жил бvр хvргэн ирvvлж байгтун!" гэв. Сvбээдэй баатрын хойноос явсан Бат, Бvри, Гvюг, Мєнх тэргvvтэн олон хєвvvд Ханлин, Хипчак, Бажигидыг оруулж, Ижил, Яик мєрнийг гэтэлж, Мэгэд хотыг эвдэж оросыг хядаж сvйтгэв. Асу, Сасу, Боларман, Хэрмэн, Кива зэрэг хотын иргэнийг эзлэн дагуулж, дарга захирагч нарыг тавиад буцав. Урьд Зvрчид Солонгосыг эзлэхээр аялсан Жалардай хорчийн хойноос Есvдэр хорчийг явуулав. Тvvнийг тэнд захирагч суутугай! гэж зарлиг болов.
275. Бат, хипчак нутгаас Єгэдэй хаанд нууцаар єчиж илгээсэн нь: "Мєнх тэнгэрийн хvчинд, хаан ахын сууд Мэгэд хотыг эвдэж, Орос улсыг эзэлж, зvг зvгт арван нэгэн харь улсыг оруулж, алтан жолоогоо татаж салалцах болоход их асар босгож хуримыг хуримлав. Энэ хурим дээр би бvх хан хєвvvдийн ахмад тул нэг хоёр аяга сархад тэргvvлэн уув. Гэтэл, Бvри Гvюг хоёр надад муудаж хуримаас гарч одов. Явахдаа Бvрийн хэлсэн нь: "Бат бид адил байтал, яагаад тэргvvлэн уух билээ?" Тэр сацуурах санаатай сахалт эмгэнийг єсгийгєєр давтаж єлмийгєєр гишгичих юм сан! гэжээ. Гvюгийн хэлсэн нь: "Бид хоёр тэр нум сум агссан эмгэдийн эгмийг харвалдъя" гэжээ. Элжгэний хєвvvн Аргасуны хэлсэн нь: "Тэдэнд модон сvvл зvvвэл зохино" гэв. Бид, харь элэгтэй, дайсан улсын дотор явж байгаа учир зvйгээ гаргаж хэлсэн боловч, Бvри, Гvюг хоёр тэгж хэрvvлийн vгийг хэлээд найрамдалгvй тарав. Одоо яахыг хаан авга мэдтvгэй!" гэж єчиж илгээжээ.
276. Батын энэ vгийг сонсоод Єгэдэй хаан маш хилэгнэж, Гvюгийг бараалхуулсангvйгээр єгvvлрvvн: "Энэ тvрэмгий гайхал, хэний vгэнд орж ах хvнийг ам мэдэн доромжлох болов? Ганц муу єндєг ялзарчээ. Ах хvний єєдєєс эсэргvvцсэн ажээ. Харь хол газар хайгуулд явуулж, арван хурууны нь хумсыг ханзартал уул мэт хотыг эзлvvлэхээр урагш зvтгvvлье! Зах хол газрын захирагч болгож таван хурууны нь хумсыг тамтартал бат бэх хотыг байлдуулан авируулъя! Бузар муу тvрэмгий Аргасун, хэнийг дуурайж, бидний ургийн хvнд ам гарч доромжлох vг хэлэв? Гvюг Аргасун хоёрыг хамт илгээе! Зvй нь Аргасуныг албал зохих билээ. Гэтэл, та нар алагчлах гэх биз. Бvрийн тухай бол Батад хэлэгтvн! Цагадай ахад хэлж илгээтvгэй! Цагадай ах мэдтvгэй!" гэв.

277. Хан хєвvvнээс Мангай, ноёдоос Алчидай, Хонхордай, Жанги тэргvvтэн ноёд дуртган єчрvvн: "Чингис хаан эцгийн чинь зарлиг билээ: Хээрийн vйлийг хээр шийтгэж, гэрийн vйлийг гарт шийтгэх билээ. Хаан, одоо Гvюгт хилэгнэж байна. Энэ бол хээрийн vйл хэрэг мєн. Хаан соёрхвол энэ хэргийг Батад тушааж илгээвэл болох уу?" гэж єчвєл энэ vгийг хаан зєвшєєж тайтгараад Гvюгийг уулзуулж буруушаан донгодож сургасан нь: "Аянд явах зуур эрvvл бєгстэй хvнийг эс vлдээсэн гэнэ, чи. Цэрэг хvний нvvрийн арьсыг хуулж явсан гэнэ, чи. Чиний тэр уур хилэнгээс айж, Орос улсыг дагаж орсон гэж бодож байна уу? Чи орос иргэнийг ганцаараа дагуулж оруулсан мэт санаж, бардам омог гаргаж, ах хvний єєдєєс эсэргvvцэв vv? Чингис хаан эцгийн зарлигт: Олон хvн хvчтэй, гvн ус аюултай! гэж бий бишvv. Сvбээдэй Бужиг хоёрын далавч дор явж олон бvгдээр хамсаж, орос, хипчакуудыг оруулж авсан байтал, чи анх удаа гэрээс гараад орос, хипчакийн нэг ч хvнийг олж барьсангvй, адаглавал ишигний шийр ч олж авсангvй байж эрэмгий тvрэмгий зан гаргаж, ийм тийм vг хэл болж, ганц биеэ гайхуулж явдаг чинь юу вэ? Харин Алчидай, Хонхордай Жанги нар, бургилсан зvрхийг дарах нєхєр болж, буцалсан усыг сэвэх шанага болж уур хилэнг минь амирлиулав. Хээр болсон хэрэг тул vvнийг Бат шийтгэвэл зохино. Гvюг Аргасун хоёрыг Бат мэдтvгэй! Бvрийг Цагадай ах мэдэж шийтгэтvгэй!" гэв.
278. Бас Єгэдэй хаан зарлиг болруун: "Чингис хаан эцгий минь хамгаалж явсан хэвтvvл, хорчин, торгууд, бvх хишигтний тухай нийтэд тунхаг зарлигийг буулгах нь: Хаан эцгийн зарлигийг урьдын ёсоор дагаж явтугай! Хорчин, торгууд урьд ёсоор єдєр дараалан ээлжлэн манаж, наран шингэмэгц vvргээ хэвтvvлээс єєр хvн дотогш ордонд орвол хэвтvvл манаач, тэр хvний толгойг цавчиж хаятугай! Шєнє яаралтай мэдээг хvн хvргэж ирвэл хэвтvvлийн хамт гэрийн хойно байж мэдээгээ хэлтvгэй! Орд гэрт орох гарах бvх зvйлийг Хонхордай Ширхан хоёр хэвтvvлтэй хамт элбэж эрхлэн мэдтvгэй. Элжигэдэй итгэлтэй хvн боловч vдэш хэвтvvлийн дэргэдvvр яваад хэвтvvд баригдсаны адилаар зарлигийг дагаж, хэдий итгэлтэй хvн боловч хэвтvvлийн ойр очиж vл болох ба хэвтvvлийн тоог асууж vл болно. Хэвтvvлийн дэргэдvvр бvv явтугай! Хэвтvvлийн завсраар бvv явтугай! Хэвтvvлийн дэргэдvvр явж, хэвтvvлийн завсраар орсон ардыг хэвтvvл барьтугай! Хэвтvvлийн тоо асуусан хvний тэр єдрийн унаж явсан эмээл хазаартай морийг бvх хувцасны хамт хэвтvvл автугай. Хэвтvvлийн байрны дээр хэн ч сууж vл болно. Хэвтvvл, туг хэнгэрэг, дєрєє, жад, аяга савыг асарч хадгалтугай! Идээ унд, архи айраг, мах шvvсийг хэвтvvл даргалж мэдтvгэй!" гэж зарлиг болов. "Орд тэргийг хэвтvvл асарч мэдтvгэй! Бидний шувуу авлахад хэвтvvлийн зарим нь орд гэр, тэргийг сахиж, зарим нь бидэнтэй хамт явтугай! Хэвтvvлчин, нутаг vзэж, орд єргєєг нvvлгэж буулгатугай! Ордны vvдэнд хаалгачин хэвтvvл vргэлж сахиж байтугай! Бvх хэвтvvлийг мянганы ноён Хадаан захирч мэдтvгэй!" гэж зарлиг болов. "Бас хэвтvvлийн ээлж хишгийн ноёд Хадаан Булхадар хоёр, нэг ээлж болон хавсарч, нэг ээлж болон манаж, ордны баруун зvvн этгээдэд оногдсон хагасаа сэргийлж манатугай! Амал Чанар хоёр хавсарч нэг ээлж болж ордны баруун зvvн этгээдэд оногдсон хагасаа сэргийлэн манатугай! Хадй Хорчи-хачар хоёр хавсарч, нэг ээлж болон орж ордны баруун зvvн этгээдэд оногдсон хагасаа сахиж манатугай! Ялбаг Хараудар хоёр хавсарч нэг ээлж болон орж ордны баруун зvvн этгээдэд оногдсон хагасаа сахиж манатугай! Бас Хадаан, Булхадарын ээлж, Амал, Чанарын ээлж, энэ хоёр ээлж жасааны манаачид ордны баруун этгээдэд байрлаж суутугай. Энэ дєрвєн ээлжийн хэвтvvлийг Хадаан ноён захирна. Бас хэвтvvл миний биеийншадар ордыг тойрон байж vvдийг сахиж харгалзтугай. Хэвтvvлийн хоёр хvн ордонд орж сєн тvшиж барьтугай!" гэж зарлиг болов. "Бас хорчныг захирсан Есvнтэй, Бvхэдэй, Хорхудаг, Лабалха дєрвvvл нум сум агссан торгуудаа дєрвєн ээлж болгож, ээлж бvрийн хорчиноо захиран орж сахитугай!" гэж зарлиг болов. "Бас торгуудын ээлжийн ахлагчдыг урьдын захиран мэдэж байсан хvний ургаас болгож, урьд мэдэж байсан Алчидай Хонхордай хоёр хавсарч нэг ээлж торгуудыг захирч ортугай. Тэмvдэр Жэхv хоёр хавсарч нэгэн ээлж торгуудыг захирч ортугай! Мангудай гэзэглvvр (туслах) нэгэн ээлжийн торгуудыг захирч ортугай!" Бас хаан зарлиг болруун: "Бvх ноёдыг Элжигэдэй ахалж, Элжигэдэйн vгээр явтугай! Ээлжийн манаач, цагаас хожимдвол урьдах зарлигийн ёсоор гурван бэрээ жанчтугай! Мєн хvн дахин ээлжээс хожидвол долоон бэрээ жанчтугай! Бас тэр хvн євчний шалтгаангvй, ээлжийн ахлагчийн зєвшєєрєлгvйгээр гурав дахь удаа тасалбал бидэнд бараа болохоос бэрхшээсэн этгээд гэж vзэж, гучин долоон бэрээр жанчаад хол газар нvдний далд цєлж орхиё. Бас ээлжийн ахлагчид, харьяат хишигтнээ бvртгэн жагсаасангvйгээр манаанд орвол ээлжийн ахлагчдыг шийтгэе! Бас ээлжийн ахлагчид гурван ээлж солилцохдоо энэ зарлигийг хишигтэндээ сонсгож байтугай. Зарлиг сонссон бєгєєтєл хишигтэн ээлж тасалбал зарлиг ёсоор шийтгэе! Энэ зарлигийг хишигтэндээ эс сонсгосон бол ээлжийн ахлагчдын буруу болно. Бас ээлжийн ахлагчид харьяалж хамт манаж байгаа миний хишигтэн нарыг ахлагч гэсэн тєдийгєєр дур мэдэн шийтгэж vл болно. Тэд, засгийг зєрчвєл бидэнд мэдэгдэж ирvvлтvгэй! Алах ёстойг бид ална. Шийтгэх ёстойг бид шийтгэнэ. Ахлагч гэсэн тєдийгєєр бидэнд мадагдахгvйгээр, миний хишигтэнд гар хєл хvргэвэл нударгын оронд нударгаар, бэрээний оронд бэрээгээр цохиж хариулна. Гаднах мянганы ноёдоос миний хишигтэн дээр биз. Гаднах мянганы ноёд, миний хишигтэнтэй хэрэлдвэл мянганы ноёдыг шийтгэнэ" гэж зарлиг болов.
279. Бас Єгэдэй хаан єгvvлрvvн: "Чингис хаан эцгийн зовж байгуулсан улсыгбvv зовооё. Хєлий нь хєсєр, гары нь газар тавиулж жаргуулъя. Хаан эцгийн бэлэн суурийг эзлээд иргэнийг vл зовоохыг эрхэм болгоно. Шєл шvvс болгож харьяат улсын сvрэг хонь бvрээс нэжээд хонь жил тутам авч байна. Зуун хониноос нэжээд хонь гаргаж улсын доторх vгээгvй ядуучуудын тусламж болгож єгтvгэй. Бас олон ах дvv эр цэрэг, агт морь дараалан чуулах бол чуулагсдын ундыг тухай бvр ардаас татварлан авах нь зохилдохгvй. Зvг зvгийн мянгат бvрээс гvv гаргаж, мєн саах саальчин адуулах нутагчныг томилж єр хєлсийг тєлєєд унагачин болготугай. Бас ноёд ах дvv нар чуулбал єглєг соёрхлыг єгч байя. Yvний тул эд уурс, мєнгє, сvх, нум, саадаг хуяг, зэв зэргийг байшин зооринд хадгалж, тэр байшин балгасыг сахиулъя. Yvнийг зvг бvрээс балгасчин, амучин (аму будаа хадгалагч) нарыг томилж сахиулъя. Бас улс иргэнийг нутаг усыг хувааж єгье. Нутгийг хувааж сонгож нутаглахад мянгат бvрээс нутагчныг ялгаж гаргавал болно. Бас цєл говь нутагт гєрєєснєєс єєр амьтангvй байна. Ард иргэн, уужим суухыг хvснэ. Чанай Уйгуртай хоёр тэргvvтэй нутагчныг явуулж, цєл говьд худаг малтуулж хашуулъя. Бас элч нарыг одоогийн байдлаар явуулахад элч нар удаан явах ба ард олонд зовлон чирэгдэл vлэмж байна. Одоо бид байнга журам болгож зvг зvгийн мянгатаас замчин улаачин гаргаж, суурь суурьд єртєє тавьж элч нарыг ард олны дундуур хамаагvй уургын улаа унаж хэсvvчлэн давхихгvй гагцхvv єртєє замаар явах болгоё. Энэ vйл хэргийг ингэж явуулъя гэж Чанай Булхадар хоёр санаж бидэнд дуртгасан нь зєв зvйтэй санагдах боловч, Цагадай ах мэдтvгэй! Эдэгэр хэлсэн vйлсийг зохимжтой гэж зєвшєєх эсэхийг Цагадай ах шийтгэтvгэй!" гэж илгээвэл, эдгээр асууж илгээсэн бvх vйл хэргийг цєм зєвшєєрч "Тэр ёсоор хийтvгэй!" гэж хариу илгээжээ. Бас Цагадай ахын хэлж илгээсэн нь: "Би эндээс угтуулан єртєє замыг байгуулсугай. Бас эндээс Батад элч илгээе. Бат угтуулан єртєє зам байгуулж холботугай!" гээд бас єгvvлсэн нь: "Бvгдийн хооронд єртєє зам тавья гэдэг, зєвєєс зєв vгийг дуртгажээ!" гэж илгээжээ.
280. Тэндээс Єгэдэй хаан єгvvлрvvн: "Энэ явдлыг Цагадай ах, Бат тэргvvтэн баруун гарын хєвvvд, ах дvv нар цєм. Отчигин ноён, Кэхv тэргvvтэн зvvн гарын хєвvvд ах дvv нар цєм, голын охид, хvргэд, тvмний ноёд, мянганы ноёд, зууны ноёд, арваны ноёд цєм зєвшєєрчээ. Зєвшєєрсєн зvйл нь: Далай хаан (Єгэдэй хааныг жижиг хаадаас ялгаварлаж, их хаан буюу Далай хаан гэнэ)-ы шєлд хэрэглэхээр жил тутам сvрэг бvрээс нэжээд шvлгэн иргийг харгаж єгнє. Зуун хониноос нэжээд зусаг хонь гаргаж, vгээгvv ядуу хvмvvсийн тусламж болгож єгвєл сайн бий. Єртєє тавиулж, замчин, улаачныг гаргавал олон улс иргэнд амгалан болох ба элч нарт дєхємтэй гэснийг бvгдээр зєвшєєрчээ гэж хаан зарлиг болж, Цагадай ахтай зєвлєєд Цагадай ах зєвшєєрсєн тул бvх улсаас, зvг зvгийн мянгатаас хааны зарлигаар жил тутам, сvрэг хониноос нэжээд шvлгэн иргэ, зуун хониноос нэжээд зусаг хонь гаргуулав. Гvvг гаргуулан цуглуулж унагачныг суулгав. Унагачин, балгасчин, амучныг томилж гаргуулав. Замчин, улаачныг гаргуулж суурилах газрыг тогтоож, єртєє замыг тавиулаад Арачиан Тогучар хоёроор захируулж, замын нэгэн суурь єртєєнд хорин улаачныг гаргав. Суурь тутмыг хориод улаачтай болгов. Улааны морь, шvvсний хонь, саалийн гvv, хєллєх vхэр, ачих тэрэг зэргийг тогтоосон хэмжээгээр бэлтгэж, охор шидэмс дутуулбал уруулын хагасыг огтолно. Халбага хигээс дутуулбал хамарын хагасыг огтолно" гэж зарлиг болов.
281. Єгэдэй хаан єгvvлрvvн: "Эцгийнхээ их сууринд сууж, хаан эцгээс хойш vйлдсэн хэрэг минь: Нэгдvгээрт, би Алтан улсыг эзлэн дагуулав. Хоёрдугаарт, бидний хооронд элч явуулж харилцах ба элдэв хэргийг зєєлгєх єртєє замыг тавиулав. Гуравдугаарт, усгvй газарт худаг малтуулж гаргуулаад улс иргэнийг ус євсєнд хvрэлцээтэй болгов. Дєрєвдvгээрт, зvг зvгийн суурин улсын хотуудад мэдээлэгч, захирагч нарыг тавьж, улс иргэнийг хєл хєсєр, гар газар тавиулж амар тєвшин болгов. Хаан эцгээс хойш, энэ дєрвєн vйлийг нэмэв, би. Бас хаан эцгийн их сууринд сууж, олон улс иргэнийг захирах их vvргийг хvлээсэн байтал бор дарсанд орсон минь нэгдvгээр буруу болов. Хоёрдугаарт ёсгvй эм хvний vгэнд орж Отчигин авгын харьяат нарын дотроос хvvхэн авчруулсан нь буруу болов. Улсын эзэн хаан байтал, ёсгvй муу алжаас vйлэнд автсан минь бас нэг буруу болов. Гуравдугаарт Доголхуг далдаас хардсан нэг буруу бий. Ямар буруу вэ гэвэл, хаан эцгийн минь харах нvдний ємнє, хамгаас тvрvvнд хатгалдаж явсан Доголхуг хорт муу vгэнд орж хороожээ. Одоо миний ємнє хэн тэгж тэргvvлэн давшиж єгєх вэ? Хаан эцгийн минь ємнє зvтгэсэн журамт хvнийг мэдэхгvйгээр єшєєлснийг єєрєє би буруушаана. Дєрєвдvгээрт, тэнгэр газрын заяагаар тєрсєн гєрєєсийг бусад ах дvv нарын нутагт очих болуузай гэж харамлаж, шавар хэрэм бариулж, ах дvv нараас гомдох vгийг сонсов, би. Энэ бас нэг буруу бий. Хаан эцгээс хойш дєрвєн vйлийг нэмэв. Бас дєрвєн бурууг vйлджээ!" гэв.
282. Их хуралдаан болж, хулгана жилийн (1240) хуран (долдугаар) сард Хэрлэний Хєдєє арлын Долоон болдог, Шилхинцэг хоёрын завсар хааны орд бууж байхад бичиж тєгсгєв.

Зовлого зовохоос зориг мөхөхгүй

Холбоотой бичлэг :
http://www.mglclub.com/664709/763/trackback
List of Articles
Дугаар Гарчиг Нэр Date Уншсанsort
» Монголын нууц товчоо Levi`s 2008-08-25 107127
496 Насанд хvрэгчдэд: Орцонд ( erotic 18+) [4] [2] DANTES 2009-08-09 157657
495 erotik uguulleg [2] [5] huld 2009-04-14 145974
494 Насанд хvрэгчдэд: Чатны учрал..(erotic) [6] DANTES 2009-08-09 62923
493 elina / erotik uguulleg [2] haar 2009-04-14 51890
492 Тачаангуй "Тамирын" багш минь [2] DANTES 2009-06-08 42196
491 Nutgiin ah ojab 2008-07-16 42119
490 Гэрийн эзэгтэйн нууц(Эротик єгvvллэг [1] pitty1 2008-06-30 33095
489 Цэрэнтулгын Түмэнбаяр , Ганц бие хөгжимчин [4] baagii111 2009-04-07 24725
488 Хүслийн шөнө [2] Маралгоо 2010-01-19 22726
487 Tsendiin Dorjgotov"Tsoodol"hoshin oguulleg(sonsoh) [1] pitty1 2008-07-09 22716
486 "ТУНГАЛАГ ТАМИР" РОМАН (сонсохоор) [3] HENZA 2008-12-18 22394
485 Болдогсон бол чамтай суучих юмсан +18 DANTES 2009-07-01 22189
484 "Zuir tsetsen ug"dorjsuren(sonsoh) [2] pitty1 2008-07-09 21196
483 Тєрєл арилжсан нvгэлт шєнє pitty1 2008-06-30 20114
482 Д.Хатанбаатар-Ээждээ захидал бичээрэй(Уншсан Х.Доржпалам) bigbomb 2010-11-06 20076
481 Хайр сэтгэлийн эрэлчин(Эротик єгvvллэг) [1] pitty1 2008-06-30 19776
480 Хууч яриа [3] mgldevochka 2009-07-18 19591
479 Moroodliin egch (oguulleg) 1-r heseg 2424mgl 2012-04-10 17957
478 Монголын нууц товчоо 1 [4] Levi`s 2008-08-25 17918
배너신청
자생병원

배너신청