-Монгол орон ямар хэмжээний бэлчээрийн талбайтай вэ. Бэлчээр жил ирэх тусам багасч байгаа гэсэн?
-Бэлчээрийн талбай жил бүр буурсаар байгаа. Тухайлбал, 2007 оны Газрын нэгдмэл сангийн тайлангаар бэлчээрийн талбай 111.6 сая га байсан бол өнгөрсөн оны тайланд 111.4 сая га гэж бүртгэгдсэн. Энэ нь жилд хоёр сая га бэлчээрийн талбайн ашиглалт эргэлтээс хасагдаж байна гэсэн үг. Манай оронд 1970-аад онд нутаг дэвсгэрийн 90-ээд хувь буюу 130 сая га-г бэлчээрийн талбай эзэлж, 73.8 сая тонн байгалийн тэжээлийн нөөцтэй байсан. Гэтэл 2007 оны байдлаар бэлчээрийн талбайг 111.6 сая га эзэлж, байгалийн тэжээлийн нөөц 63.3 сая тонн болсон.
-Бэлчээрийн талбай юунаас болж буураад байна вэ?
-Уул уурхайн компаниуд болон хүний буруутай үйл ажиллагаа, талхлалтын доройтлоос болж бэлчээрийн талбайн хэмжээ багассаар байна. Мөн дэлхийн дулаарлаас хамаарч бэлчээрийн ургамлын зүйлийн бүрэлдэхүүн цөөрч, нэг төрлийн ургамал давамгайлан ургах болсон. Манай улсын эрдэмтдийн судалгаагаар бэлчээрийн талбайн 70 гаруй хувь нь доройтолд орсон. Үүний 40 гаруй сая га талбай нь нэн хүчтэй доройтолд орсон байдаг. Нэн хүчтэй доройтолд орсон талбай эргэн сэргэхд их хугацаа шаардлагатай.
-Бэлчээрийн талбайн доройтолд ямаа багагүй хувь нэмэр оруулдаг гэдэг?
-Малчид бэлчээрт сөрөг нөлөөтэй ямааг шүтэж өсгөх болсон нь ч нөлөөлж байгаа. Тиймээс малчид таваарлаг, чанарлаг эрчимжсэн мал аж ахуйг сонгох нь зүйтэй. Тухайлбал, хоёр литр сүү өгдөг 10 үнээтэй байснаас нэг саалинд дээр 20 литр сүү өгдөг хоёр үнээтэй байх нь эдийн засгийн хувьд ашигтай. Мөн сүргийн зохистой хэмжээг баримтлах нь зүйтэй болов уу. Социализмын үед сүргийн харьцаа 100 хонь, 10 ямаа байсан. Гэтэл одоо сүргийн гуравны нэг нь хонь, үлдсэн нь ямаа болсон.
-Манай улсын бэлчээрийн нөөц талбай хаана байдаг вэ?
-Бэлчээр, хадлангийн нөөц талбайн 50 гаруй хувь нь Дорнод аймагт байдаг. Социализмын үед улсын хадлангийн 60-70 хувийг тус аймгийн нутаг дэвсгэрээс бэлтгэдэг байсан. Мөн дэд бүтэц, усан хангамж муутай газруудад бэлчээрийн талбайн нөөц байдаг ч ашиглах боломжгүй.
-Доройтолд орсон бэлчээрийн талбайг нөхөн сэргэх боломжтой юу?
-Бэлчээрийн талбайд нэг зүйлийн хиаг зэрэг ургамал ургах нь элбэг болсон. Үүнийг Экосистем судалгааны төв, Мал аж ахуй, эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн судлаачдын баг судалж, тогтоосон. Тиймээс бэлчээрийн ургамлын зүйлийн бүрэлдэхүүнийг нэмж, үр суулгах зэргээр нөхөн сэргээх хэрэгтэй. Тухайлбал, аймаг тус бүрээр төлөвлөгөө гаргаж газраа хэсэг хэсгээр нь нөхөн сэргээх шаардлагатай.
-Бэлчээр байгалийн жамаар сэргэхэд хэдэн жил шаардлагатай вэ?
-10 жил. Тухайлбал, нэг шоо метр талбайд 20 гаруй зүйлийн ургамал ургадаг байхад талхлалт доройтолд орсон бол 1 -2 зүйлийн ургамал ургана. Тиймээс 20 гаруй зүйлийн ургамал ургахын тулд олон жил шаардагддаг. Бэлчээр нийтийн өмч гэж хайхрахгүй өнгөрвөл хэдэн жилийн дараа малаа бэлчээх газаргүй болно.
-Аль аймаг доройтолд орсон бэлчээрийн талбай ихтэй вэ?
-Доройтолд орсон бэлчээрийн талбай аймаг бүрт харилцан адилгүй байгаа. Харин газар тариалангийн бүс, уул уурхайн компани хайгуул хийсэн газар, дэд бүтэц хөгжсөн, усан хангамж сайтай газрууд илүү доройтолд орсон байдаг. Мөн говийн бүсийн аймгуудын нутаг дэвсгэрт бороо хур ордоггүй учраас бэлчээрийн ургамлын ургац багассан. Тиймээс говийн бүсийн малчид хангайн бүсэд малаа оторлуулж байгаа нь ч бэлчээрийн даацад нөлөөлж байдаг. Тухайлбал, 100 га бэлчээрийн талбайд ногдох малын тоо хэтэрсэн тохиолдолд доройтолд ордог. Орхон аймгийн бэлчээрийн даац 2-3 дахин хэтэрсэн судалгаа байдаг.
-Яамнаас бэлчээрийн талбайг хамгаалах чиглэлээр ямар ажил хийж байгаа вэ?
-Малын үндэсний хөтөлбөр 2007 онд батлагдсан. Үүний хүрээнд бэлчээр, хадлангийн талбайг ашиглаж, хамгаалахад аймгуудад санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж байгаа. Мөн олон наст ургамал тарьж эхэлсэн.
-Бэлчээрийн талбайг ашиглаж, хамгаалахад энэ онд хэдэн төгрөг төсөвлөв?
-205 сая төгрөг баталсан.
Б.Мягмансанж
- Холбоотой бичлэг :
- http://www.mglclub.com/1750671/0e6/trackback
Зүүн аймгуудын хувьд нэлэнхүйдээ байгаль орчин доройтож, газар нутгийн дийлэнх хэсэг цөлжилтөд автан, усны нөөц сүүлийн жилүүдэд бараг гурав дахин хомсдоод байна. Энэ талаар дорвитой арга хэмжээ авахгүй бол байдал улам хүндэрч байгаа аж.
Байгаль орчны хуулиудад энэ талаар ховорхон тусгагдсан төдийгүй зарим зүйл нь цаг үеэсээ хоцорчээ. Тиймээс байгаль орчны багц хуульд шинэчлэлт хийхээр БОАЖЯ-наас ажлын хэсэг томилогдон ажиллаж байгаа юм байна. Хуулиудын шинэчлэлд байгаль орчныг хамгаалахад иргэд, олон нийтийн оролцоог хуульчлах, байгалийн эсрэг гэмт хэрэгт оногдуулах хариуцлага, нөхөн төлбөрийг нэмэгдүүлэх зэрэг нэлээд олон асуудал тусгагдах аж. Хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд ус ашигласны төлбөрийг ч нэмэхээр төлөвлөж байна.
"Бороо гоулд" зэрэг тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан уул уурхайн компаниуд нэг куб метр усыг зургаан төгрөгөөр авч ашиглан олборлолт явуулж байгаа аж. Цэвэр усныхаа нөөцийг ийм бага төлбөрөөр ашиглуулж байгааг өөрчилж гүний усыг 600, гадаргын усыг 300 төгрөг болгохоор БОАЖЯ-наас Сангийн яаманд санал хүргүүлээд байна. Энэ асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэж эцсийн шийдвэрийг удахгүй гаргах аж. Харин иргэдийн хэрэглээний усны төлбөрийг нэмэхгүй юм байна.
Д.Анужин
Бор-Өндөр хотоос баруун хойд зүгт 14 км-т орших Баргилтын уурхайд анх Эрэл геофизикийн цогцолбор экспедици 1984-1987 онд эрлийн ажил хийх явцад төмөр болон дагалдах бусад элементүүд, төмрийн хүдрийн чанарыг ордын хайгуулын үед тавьдаг шаардлагын хэмжээнд бүрэн судлаагүй зэрэг шалтгаанаар ашигт малтмалын нөөцийг улсын нэгдсэн бүртгэлд аваагүй байна. Баргилтын овооны төмрийн хүдрийн илрэлийн үндсэн хэсгийг бүхэлд нь Монгол-Оросын хамтарсан "Монголросцветмет" нэгдэл эзэмшдэг. Харин хүдрийн биетийн зүүн хэсэг Ү-С, Yl-С блокуудад "Голден зеүн интернэшнл" ХХК хайгуул явуулж, тусгай зөвшөөрлөө "Тунь Синь" компанид шилжүүлсэн байна. Төмрийн хүдрийн энэ уурхай 70 орчим монгол, 10 гаруй хятад ажилчин нийлээд 100 шахуу тооны ажиллагсадтай. Удирдлагын багт нь найман хөрөнгө оруулагчаас төлөөлөл оролцож, өрөмдлөг-тэсэлгээ-эксковаци-тээвэрлэлт-гадаад овоолго гэсэн дамжлагаар жилдээ 250 мянган тонн төмрийн хүдрийн баяжмал боловсруулан экспортлож байна.
Уурхайн болон орон нутгийн удирдлага, иргэд, байгаль орчны өмнө тулгараад буй гол асуудал нь уурхайгаас Бор-Өндөр хот хүртэлх баяжмал тээвэрлэлтийн 14 км зам юм. Уг зам нь хариуцлагатай уул уурхайн шаардлагаар хатуу хучилттай, хоёр урсгалтай, хүрээлэн байгаа орчинд халгүй, аюулгүй байдлыг хангасан байх. Эсвэл далан бүхий сайжруулсан нэг л шороон замтай байж, 10 рейс тутамд ус цацруулагч тусгай зориулалтын автомашин явж, замыг чиглэн тоосжилтыг багасгах ёстой.
Нөхөн төлбөр олгуулахын тулд гурван талт гэрээ хийв
Харин өнөөдөр газар дээрээ байдал эсрэгээрээ байна. Хүнд даацын автомашинууд баяжмал тээвэрлэх явцад их хэмжээний тоосжилт, хөрсний эвдрэл, салаа замууд үүсгэсэн нь орон нутгийн иргэд, мал ахуй, байгаль орчинд хохирол учруулж байгаа юм. Ялангуяа үр хүүхдийнх нь эрүүл мэндэд аюул тулгарч, амьсгалах агаар нь бохирдож байгааг нутгийнхан онцолжээ. Бор-Өндөр хотын Захирагчийн албанаас компанийн удирдлагатай уулзаж, дээрх асуудлыг шийдвэрлэх арга зам хайн, замын тэмдэглэгээний шон босгож, саарал шороогоор тэмдэглэгээ хийсэн ч байдал дээрдээгүй гэнэ. "Хэрлэнгийн хөдөө арал" хөдөлгөөнөөс тус уурхайн тээвэрлэлтийн явцад хэрэглэдэг ус цацруулдаг нэг автомашинаа хоёр болгохыг өмнө нь шаардсан байна. "Манай хөдөлгөөний шаардлагыг компанийн удирдлага хүлээн авч, автомашиныхаа тоог нэмсэн нь сайшаалтай" гэж тус хөдөлгөөний тэргүүн С.Дамдинсүрэн олзуурхаж байна. Дараагийн тулгамдсан асуудал нь малчдын бэлчээр, ус, өвөлжөө, хаваржаа, амьдрах орчинд үзүүлж буй уурхайн нөлөөлөл юм. Дархан сумын Ү багийн иргэн Я.Молотов, Л.Шараа, З.Зоригтбаатар, Г.Цээсүрэн, Н.Доржсүрэн, Д.Энх-Амгалан нарын олон жил нутагласан малын бэлчээр нь хумигджээ. Зарим айлын худаг, мал угаах газар нь уурхайн тээврийн замаас 10-50 метрийн зайд байгаа нь уурхайн тэсэлгээ, бутлагчийн дуу чимээ, утаа тортогноос шалтгаалж малын дотор эрхтэн өвчлөх болсон. Аргагүйн эрхэнд малчин Я.Молотов, Л.Шараа нар нутаг бэлчээрээ орхин, өөрсдийн зардлаар 200 гаруй км зайд нутаг сэлгэн нүүжээ. Энэ байдал дөрвөн жил үргэлжилсэн нь харамсалтай. "Нутгийн уугуул иргэдийн эдийн засгийн хохирлыг арилгаж, тэдэнд уурхайн зүгээс нөхөн төлбөр олгуулахын тулд гурван талт гэрээ хийсэн нь ач холбогдолтой ажил боллоо "гэж С.Дамдинсүрэн ярьж байна.
Нутгийнхан "Өл зараа хайрхан" хөдөлгөөн байгууллаа
Дархан сумын Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга Д.Энх-Эрдэнэ, "Хэрлэнгийн хөдөө арал" хөдөлгөөний удирдлага, нутгийн иргэдийн төлөөлөл болох малчин Я.Молотов, Л.Шараа, З.Зоригтбаатар, Г.Цээсүрэн, "Тунь Синь" компанийн уурхайн захирал Юү, ерөнхий инженер Б.Энхтайваны нарын бүрэлдэхүүнтэй хэсэг уурхайн байгаль орчинд үзүүлж буй нөлөө, малчдын мэдээлэлд дурьдсан баримтуудыг фото зураг, дүрс бичлэгээр баримтжууллаа. Хөндлөнгийн шинжээчийн дүгнэлтийг үндэслэн малчдад нөхөн төлбөр олгохоор хугацааг нь зааж, гэрээнд тусгасан байна. Гурван талт гэрээ байгуулах уулзалт нэлээд халуун уур амьсгалд өрнөж, Бор-Өндөр хотын захирагчийн орлогч Ө.Цогбадрах голлох үүрэгтэй оролцжээ. Манай улсад анх удаа хийгдсэн гурван талын гэрээний эцсийн үр дүн нь Дархан сум, Бор-Өндөр хотын хөгжил, байгаль орчин, иргэдэд өгөөжтэй заалтууд тусгаж, хариуцлагатай уул уурхайг жинхэнэ утгаар нь хөгжүүлэх явдал юм. "Баргилт овоо-1" уурхайн зүгээс орон нутгийн "Хөгжлийн сан" байгуулсан. Дээрх уулзалтын үеэр нутгийн иргэдийн санаачлагаар "Өл зараа хайрхан" нэртэй иргэний хөдөлгөөн байгуулагдаж, тэргүүнээр нь Я.Молотов, Удирдах зөвлөлд нь ахмад багш Л.Отгон, Б.Сайнбаяр, Г.Цэвэгжав, Х.Чулуунбаатар нар ажиллахаар анхны хурлаа хийсэн байна.
"Хэрлэнгийн хөдөө арал" хөдөлгөөний "Баргилт Овоо-1" уурхайд хийсэн ажлын үр дүн өндөр байна. Тэд юуны урьд уурхайн удирдлага, нутгийн иргэд, хөдөлгөөнийхээ төлөөллийг оролцуулж, гэрээ хийлээ. Нөхөн сэргээлтийг ч зохих төвшинд явуулахыг ярилцжээ. Төмрийн уурхайг эзэмшин ашиглаж байгаа "Тунь Синь" компанийн толгой компани болох "Байфан Тунха" нь дэлхийн 11 улсад хөрөнгө оруулсан , томоохон аж ахуйн нэгжийн нэг гэнэ. Газрын хэвлийгээс нь эрдэнэсийг нь авсныхаа төлөө байгаль орчин, хүн ардад нь ээлтэй үйл ажиллагаа явуулахаар хэлэлцсэн гэрээний биелэлтийг "Тунь Синь" компаниас шаардах эрхийг нутгийн оршин суугчдын байгуулсан иргэний хөдөлгөөн эдлэх юм