-Энд байх хугацаандаа хоёр ч удаа өлсгөлөн зарлаж, нэг удаа сахилгад орсон дуулдсан. Учрыг нь сонирхож болох уу?

-Би сахарны диабет, зүрхний өвчтэй хүн. Өдөрт 3-4 литр ус ууж байж, миний бие хэвийн байдалд ордог. Энд юу тийм ус уух манатай, өдөрт 600 гр ус уувал дээдийн заяа. Энд ирээд ус бага ууснаас болов уу, хоолноос ч болсон юм уу, биеэр юм туураад хүнд л байна. Би энд 4 cap гаруй суусан. Өдий болтол миний асуудлыг шийдвэрлэж өгөөгүй л байна. Хурдан эндээс батлан даалтанд гарах гэсэндээ өлсгөлөн зарласан. Ер нь миний асуудлыг их удаан шийдвэрлэж байна. Асуудал уг нь их тодорхой л юмсан. Сахилгад бол эр хүн болсон хойно саваагүй зангаасаа болж, энд сууж байгаа хүнтэй маргалдаж, зодолдсоноос орсон юм.

-Шоронд суух амаргүй нь хүн болгонд ойлгомжтой. Ийшээ чамайг түлхэхэд чухам юу нөлөөлсөн гэж үздэг вэ?

-Мөнгө л байх. Анхнаасаа надад мөнгө авяъя гэсэн санаа төрөөгүй. Анх зохиолч Ж.Пүрэв гуай Ч.Эндрюсын тухай “Түлхүүр хэний гарт байна вэ” гэдэг зохиолын надад танилцуулж, хамтран кино хийвэл яасан юм бэ гэсэн. Энэ үед би “Төөрөгдсөн хувь заяа” гэдэг кино хийгээд дуусаж байсан үе. Кино хийх санаа бодлоо би тэр үед надтай хамтарч байсан Д.Мягмарсүрэн багшид /одоо хамтдаа урьдчилан хорих ангид байгаа/ танилцуулсан.
Тэгсэн багш, ер нь энэ чиглэлээр хамтарч нийгэмлэг байгуулъя, надад энэ талаар санаж бодож байгаа зүйл бий гэжхэлсэн юм. Би Улсын түүхийн төв архивт очиж Эндрюсын тухай нэлээд юм уншсан. Тэгэхэд миний уншсан зүйлээс зохиол нь нэлээн зөрж байсан. Түүхийн холбогдолтой зохиолыг баримтанд тулгуурлан кино бүтээж АНУ-д худалдаалсанаар миний нэр хүнд дээшилж, хоёрт, мөнгө олно гэдэг чинь сайхан амьдрах нөхцөл бүрдэнэ гэж бодлоо.
Нийгэмлэг байгуулъя гээд бид хоёр МУИС-ийн хэд хэдэн эрдэмтэн багш нартай /Дарамсэнгээ, Пэрэнлэй г.м/ уулзсан. Тэр үед би үнэхээр сайн учраа олохгүй байсан. Маш богино хугацаанд би нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч болсон. Тэр үед энэ бүхэн зүүд шиг л санагдаж байлаа.

-Чиний талаар төвийн сонин хэвлэлд “90 саяын Гансүх” гээд л, ер нь сайнаар бичигдээгүй.Чи уншсан биз дээ? Энэ бүхэн чиний бодлоор?

-Би 1986 онд ХБДС-ийн бүжгийн ангийг төгссөн. Манай ангийг орос хэл заадаг А.Нэргүй гэж багш даадаг байсан юм. Сургуульд байхад багш маань намайг их хавчдаг байсныг би нуухгүй хэлж чадна. Хичээл дээр асуугаагүй байхад муу тавих, хичээл таслаагүй байхад тас тавих жишээтэй. Надаас өө хайдаг байсан болов уу. Багшаасаа болоод би дунд ангид байхад муу хүүхдүүдтэй нийлж хичээл тасалж, районы насанд хүрээгүй хүүхдийн хэрэг эрхлэх комиссын хурлаар орж байсан нь үнэн. Гэхдээ би сахилгатай, хүүхэд зоддоггүй, багш нарыг доромжилдоггүй, архи тамхи хэрэглэдэггүй хүүхэд байсан юм. Одоо ч би архи, тамхи хэрэглэдэггүй.
Намайг багш маань сургуулиа цагаан хуудастай төгссөн, нэрээ ч зөв бичиж чаддаггүй гэж сонинд бичсэн байна лээ. Уншаад би түүнд их гомдож, нүднээс минь нулимс асгарч билээ. Уг нь би 615 тоот бүжгийн жүжигчин гэсэн дипломтой сургуулиа төгссөн, багшдаа би ямар ч гэм буруу, муу юм санаж явсангүй. Би анхны киноныхоо нээлтэнд багшийгаа уг нь урьсан. Зав нь болоогүй болоод ирээгүй юм болов уу. Одоо би тэгэхдээ багшдаа муу юм бодож явдаггүй, гомддог ч үгүй. Яагаад гэвэл надад эрдэм ном сургасан хүн. Багшийгаа би юугаар гомдоосон юм бол доо гэж үргэлж бодох юм. Хэрэв алдаа гаргаж байсан бол, тэр алдаагаа засаж, багшийгаа нэг баярлуулъя гэж боддог.

-Чи анх ямар замаар зээлээ хөөцөлдсөн бэ?

-Анх Төв аймгийн “Эрдэнэ” компанид ажилладаг нэг найз маань надад уг нь зээл авч өгч тусалъя гэсэн юм. Даанч тэр нь бүтээгүй. Чи өөрөө зээлээ хөөцөлд.би чамд батлан даалт гаргаж өгье гэж хэлээд баталгаа гаргаж өгсөн. Энэ хүн надад их тусалсан. Ингээд би Худалдаа хөгжлийн банкны ерөнхий захирал Э.Сандагдорж гуай дээр орсон. Тэр үед л өө энэ асуудал чинь бүтэхгүй” гэсэн бол би ийм байдалд орохгүй байсан болов уу. Ерөнхий захирал намайг Сангийн яамнаас зөвшөөрөл авчир гэсэн.
Тэгээд би МУИС-ийн ректор Д.Дорж гуай дээр орж бичиг хийлгүүлж авсан. Ректор, багш нарт Мягмарсүрэн багш намайг доктор Гансүх гэж танилцуулж байсан. Тэр үед би зовж, гайхаж л байсан. 26-27 насны хүнийг доктор цолтой, сэтгүүл зүйн тэнхмийн багш гэж танилцуулж байхад хүмүүс яагаад надад итгэж байв? Багшаасаа би та яагаад намайг доктор гэж танилцуулж байгаа юм бэ? гэж хэлэхэд:

-Зүгээр ээ, чи бид хоёрын ажил бүтээхийн төлөө л хэлж байгаа юм гэдэг байсан. Би анх ерөнхий сайд дээр оръё гэж уг нь бодсон юм. Тухайн үед багш нар суулт хийж байснаас болоод бидэнтэй уулзаж чадаагүй. Тэгээд улсынхаа ерөнхийлөгчтэй уулзъя гэж бодсон. Энэ асуудал маш хурдан бүтсэн. Уг нь ерөнхийлөгч намайг 15 минут хүлээж авах ёстой байсан ч бидний яриа цаг гаруй үргэлжилсэн. Ерөнхийлөгч бидэнд тусалъя, хөрөнгө мөнгөний асуудлыг холбогдох хүмүүст хэлж ярьж өгье, асуудал чинь бүтэхгүй бол та хоёр эргээд ирээрэй гэсэн юм.
Ингээд бид хоёр Сангийн сайдтай очиж уулзлаа. Сангийн яамны түшмэл Д.Болдбаатартай уулзаж гэрээ хийчихээд эргээд банк дээр очтол, за та одоо Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын С.Банзрагчаас бичиг авчир гэснийг аваад очсон. За одоо Сангийн яамнаас баталгаа аваад ир гэж байна. Сангийн яамны Болдбаатар гуай дээр очоод учир байдлыг хэлэхэд тэр уурлаж, гэрээнд тодорхой заагдсан байхад хөрөнгийн баталгаа ямар хэрэгтэй юм гэсэн. Бид заавал баталгаа шаардаж байгаа учир хийгээд өгөөч гэж гуйсан.
Тэд /Болдбаатар, ерөнхий ня-бо Хүрлээ/ баталгаа хийгээд өгсөн. Э.Сандагдорж гуай дээр эргээд очиход, та хоёр гуйлгачин юу ч авчрах улсууд байна шүү гэж хэлээд 90 сая төгрөгийн 6 сарын хугацаатай, сарын 8.5 хувийн хүүтэй зээл бидэнд олгосон түүхтэй дээ. Бид бас Монгол банкны Моломжамц, Чулуунбат зэрэг хүмүүстэй зээлийн лимитийн талаар уулзаж байсан. Уг нь хүссэн зээл маань 100 сая байсан, Чулуунбат гуай данс улайх гээд байна гэж хэлээд 10 саяыг үлдээсэн. Ер нь тэгээд зээл 3-4 хоногт бүтсэн дээ.

-Гансүх ээ, чи Мягмарсүрэн гэдэг хүнийг яагаад багш гэж дууддаг юм бэ?

-Мягмарсүрэн гуай намайг бодоход олон киноны зохиол бичсэн, урлаг судлаач хүнийх нь хувьд хүндэлж тэгж дууддаг юм. Бид банкнаас зээлээ авчихаад машин дотор сууж явахад, Мягмарсүрэн багшид би хэрвээ зээлээ төлөгдөхгүй болчихвол яанаа, бүтэхгүй бол тортой хашаа хүлээж байгаа шүү гэж ярьж байсан. Үүнийг багш сайн санаж байгаа байх.
АНУ-ын Байгаль, түүхийн институттэй холбоо баривал, хамтарч ажиллаж байгаа юм чинь тэд хөрөнгө мөнгө оруулах ёстой. Манай 90 сая гэдэг бол тэдний 200 мянган доллар шүү дээ. Тэд бидэнд 2-3 сая ам доллар өгөх байх гэж багш надад хэлсэн. Иймд бид айх хэрэггүй, Америк яваад ирье. Болохгүй бол хоёулаа “Сүнс” гэдэг кино хийе. Ер нь тэгээд болох байлгүй дээ гэж намайг тайвшруулсан.

-Банкнаас зээлсэн мөнгөө хэрхэн яаж зарцуулсан бэ?

-Урьд нь дүрс бичлэгийн кино хийгээд, орлого олоогүй, шатсан. Иймд 40 саыг өрөндөө өгсөн. Хоёр машин худалдаж авсан. Үлдсэн мөнгийг Америк явахдаа зарцуулсан.

-Америкт очоод юу амжуулав?

-Бидний гол зорилго М.Новачек гэдэг хүнтэй уулзах явдал байлаа. Бид тэр хүнтэй уулзалт хийсэн. Хамтарч ажиллахад таатай байна гэж ярьж байсан. Манай оронд 7 сард очъё, танай нийгэмлэгийн хүмүүстэй уулзаж ярилцъя гэсэн. Бид хоёрын ажил овоо бүтэмжтэй боллоо гэж баярлаж байв. Тэр үед Мягмарсүрэн гуай шууд мөнгө гуйя гэсэн, би татгалзсан. Бидний нэр хүндэд муу, бүдүүлэг юм болно гэж би хэлсэн юм. Харилцан бие биеэ мэдэхгүй байж, эвгүй юм гэж би болиулсан. Энэ л миний алдаа болсон гэж би одоо бодож байна.

-АНУ руу явах виз чинь яаж бүтсэн бэ?

-Би ганцаараа манай улсад суугаа АНУ-ын ЭСЯ дээр очсон. Тэнд нэг эмэгтэйд би учир явдлаа ярилаа. Тэр танай нийгэмлэгт хөрөнгө мөнгө бий юу гэж асуусан. Хөрөнгө мөнгөтэй гэж худлаа ярьж үнэмшүүлээд, тэр эмэгтэй бидэнд туслах болсон юм. Тэр эмэгтэй бидэнд өөрийгөө Ц.Цэрэндолгор гэж танилцуулж, манай ах эгч нар АНУ-д ажилладаг гэхлээр нь, Та бидэнтэй цуг яваач, манайд хэлмэрч хэрэгтэй байгаа гээд цуг авч авахаар тохирсон юм. За тэгээд Цэрэндолгор тууштай хөөцөлдөж, виз дорхноо бүтсэн.

-Америкт очоод байр, хоол гээд л хичнээн зардал гарсныг сонирхож болох уу?

-Сайн мэдэхгүй юм. Тооцоогоо багш хийдэг байсан. Их л тансаг сайхан зочид буудалд бид гурав байж байлаа. Тооцооны бүх бичиг баримт манай байцаагч дээр байгаа.

-Чи хэн нэгэн хүнд гомдож явдаг уу?

-Би анх 17 насандаа хайр дурлалыг мэдэрсэн хүн. Энэ яваа насандаа юу эсийг үзэхэв дээ, хайрлуулж, хаягдаж ч явж үзлээ. Сарангуа гэдэг эмэгтэйтэй танилцаж, хайртай болж, хамт амьдрахаар бодож байсан. Тэр эмэгтэй маань надаас хоёр эгч, хоёр дагавар хүүхэдтэй юм. Эцгийн үзүүлж чадаагүй, ханийн хариулж чадаагүй хайрыг үзүүлэх юмсан гэж бодож явлаа.
Сарангуад би өмсөж үзээгүй хувцсыг нь авч өгч, идээгүй хоол унд идүүлж байсан. Тэр үед хамт амьдарч байхад сайхан л байж дээ. Намайг мөрдөнд орсноос хойш над дээр ганц ч ирээгүй юм даа. Энэ хүнийг тэглээ гээд би гомдохгүй. Би түүнийг жаргааж ч, гомдоож ч байсан байх. Хүнийхээ хувьд амьдралдаа алдаж эндэж л яваа бүсгүй. Өнчин өрөөсөн юм даа. Ер нь ханиа л зөв сонгож яваарай гэж хүмүүст хэлмээр байна.

-Чи өөрийгөө ер нь ямар хүн гэж боддог вэ?

-Муу л хүн болж байна. Мөн хөнгөн хийсвэр, хүнд итгэмтгий, тэнэг, гишгэсэн газраа эргэж хардаггүй хүн юм даа. Иймээсээ болж шоронгийн үүд татаж байна. Хэрэв ухаан зараад буурьтай суурьтай юманд хандаж байсан бол яалаа гэж…

-Чиний мэдүүлж байгаа хахуулийг авсан хүмүүс нь няцааж байгаа тухай сонин хэвлэлд гарсан. Энэ талаар ярих юм чамд байна уу?

-Үнэндээ бол хахуулийг хүмүүс өгөх нь өгсөн. Одоо бодохнээ тэр Сандагдорж, Болдбаатар, Баасанжав нартай зууралдахаа больё. Тэр ч байтугай Мягмарсүрэн багштайгаа ч зууралдахаа больё. Хэргээ ганцаараа даагаад гарья л гэж бодож байна. Сандагдорж гуайд үнэндээ буруу байхгүй.

-Хүнд худлаа ярьж, хүнийг хульхиддаг хүнийг чи найз гэж тооцох уу?

-Би өөрөө худлаа ярьж, хүнийг хульхиддаг хүний нэг учир бид нэг тэрэгний дугуй юм чинь найз л гэж тооцно. Сайн ч бай, муу ч бай хүн л юм чинь найз л байх ёстой. Ямар ч хүнийг би ер нь найз л гэж хэлнэ дээ.

-Ээж аавыгаа зовоосон хүн жаргадаггүй гэдэг. Чи багаасаа эхлээд бага гэхгүй хэрэг төвөгт ороод л….

-Ухаан орсон цагаасаа хойш би ижийгээ ер нь жаргааж байсангүй. Би энэ талаар үргэлж бодож шаналж явдаг. Хажууд байгаа бурханаа тахиж чадахгүй болохоор тэнгэр хилэгнэж, хүн алдаж эндээд будилж явдаг юм байна. Энэ бол би ээжээ гомдоосноос л болсон. Миний үеийн залуучуудад хэлэхэд хүнийг амьдад нь юмуу, хажууд нь байгаа үед ойлгодоггүй юм шиг байна. Нэгийг нь нарсанд нөгөөгий нь наранд байлгахад ойлгох юм даа. Иймд хажууд байгаа бурханаа тахих хэрэгтэй. Эх нь харахгүй байлаа ч цаана нь хардаг зүйл нь хилэгнэдэг юм байна. Энэ бол нүгэл буяныг ялгаж байгаа юм. Миний хувьд би тамаас л эдэлж байна даа.

-Хийсэн хэргээ эргэж бодоход юу хэлмээр байна даа?

-Монголчуудын талаар гадаадынхан ярихдаа гэнэн, цайлган, хар муу санаагүй гэдэг нь ортой л юм даа. Би зээл хөөцөлдөх гэж нэлээн олон газраар орсон. Тэр үед нэг л хүн ер нь энэ хүн чинь үнэн ярьж байна уу, худал ярьж байна уу гэж шалгасан бол…. АНУ-аас ирсэн гэж хуурамч факс үзүүлж, 5 сая доллар итгээд бичиг баримтанд гарын үсэг зурж байсан гэхэд гайхмаар.

-Чи энэ хэргээ бусдад тохох гээд байгаа юмуу?

-Тэгсэн ч юм биш л дээ. Манайхан үнэхээр их л цайлган улсууд юм даа. Багш бид хоёр өндөр настны тэтгэвэр, оюутан сурагчдын тэтгэлэг, хүүхдийн сүүний мөнгөнөөс хумсалчихлаа. Их л том нүгэл хийлээ дээ.

-Чи тэгээд өөрөө яажшуу төлнө гэж бодож байна?

-Би төлж чадахгүй байх. Амь насаараа л төлөхгүй юм бол, надад мөнгө байхгүй. Шоронд суугаад тодорхой хэмжээний хөдөлмөрөөр бага ч гэсэн мөнгө олох л байх. Гэхдээ би худлаа ярьж чадахгүй. Би түрүүнд хэлсэн. Миний өвчин эдгэрэхгүй гэж. Тэгэхээр 5 жилийн ял сонссоод суулаа ч миний бие хүрэхгүй байхаа. Энэ утгаараа би өрөө төлж чадахгүй байх гэж хэлж байгаа юм.

-Чамтай ярих цаг маань дуусах дөхөж байна. Чамд өөр хэлэх зүйл байна уу?

-Би муу ээжийгээ л их өрөвдөж байна. Шоронд би, жишээ нь, арван хэдэн жил суулаа гэж бодоход засарч гарч ирэх болов уу даа. Яагаад гэвэл шоронд олон аавын хүү нар байгаа шүү дээ. Би ер нь шоронгоос амьд гарна гэдэгтээ нэг их итгэхгүй байна.
Энэ залуугийн сүүлийн хариултыг нь тодотгож нэмж асуух зүйл их байсан боловч, зөвшөөрөл өгсөн байцаагч маань цаг боллоо гэхэд бид хоёр салсан юм. Түүнтэй ярьж суухдаа Баабарын хэлснээр ийм “пацаанд” хууртагдаж хамаг мөигөө алдчихаад эцэст нь чичилж суух нь мөнөөх айхавтар “монгол ухаан”-ы маань илрэл юм болов уу хэмээн зурвасхан бодсоноо өчсү.

Б.Туяа