-Ардчиллын 20 жилийн ойгоор ардчилсан Ерөнхийлөгч маань ажлаа хүлээж аваад удаагүй байна. Энэ баярт мөчид тантай уулзаж байгаадаа баяртай байна?
-Маш их баяртай байна. Үнэндээ бол баярласан сэтгэл өнөөдрийг хүртэл дундраагүй л байна.

-Энэхүү ялалтанд Үүл гишүүний оролцоо үлэмж байсныг онцлох нь зүйтэй байх?
 -Хэн нэгний оролцоо гэдгээсээ илүүтэй АН эв нэгдэлтэй байвал ямар том амжилтанд хүрч болдгийн үзүүлэлт боллоо. Бид сүүлийн жилүүдэд анх удаа ийм эв нэгдэлтэйгээр нэр дэвшигчээ дэмжиж явлаа. Тэгэхээр бид ийм эв нэгдэлтэй байвал ард түмэн биднийг дэмжих юм байна гэдгийг олж харлаа.Үүгээрээ бүр ч илүү гайхалтай зүйл болсон.Өөрөөр хэлбэл өнгөрсөн хугацаанд бидний ялагдаж байсан гол шалтгаан нь эв нэгдэлгүй байсных байжээ гэдгийг сая нотолж харууллаа. Яагаад гэвэл нөгөө талын өрсөлдөгч маш хүчтэй, нам нь хүчтэй байсан. Үүнийг бид эв нэгдлийнхээ хүчээр давж гарлаа. Энэ бүхэн АН эв нэгдэлтэй байвал Монгол улсын хамгийн хүчирхэг улс төрийн хүчин байх нь гэдгийг нотолсон сонгууль болсон. Сонгуулийн дүн гарсаны дараа надтай нэг ахмад хүн уулзаад, “та нар минь эв нэгдэлтэй байсан бол олон жил сонгогчид та нарыг сонгосон байна шүү дээ. Гэтэл та нар эв нэгдэлгүйгээсээ болж сонгогчдынхоо саналыг алдаж байсан юм байна” гэж хэлсэн. Би үүнтэй санал нэг байгаа. Сонгуулийн дүн гарсаны дараа бид бие биенийгээ тэвэрч баяр хүргэхдээ “эв нэгдэл яллаа” гэж хэлсэн.

-Тэгвэл өнгөрсөн хугацаан дахь ялагдлын шалтгаан болсон эв нэгдэлгүйн гол “буруутан нь” хэн юу байсан бэ гэдэгт дүгнэлт хийж амжив уу?
-Намынхаа улс төрийн зорилгыг тэргүүлж бодохоосоо илүү зарим үед албан тушаалын шохоорхолд автдаг байсан нь гол буруу гэж хэлмээр байна. Энэ байдал бидний эв нэгдэлд хортой нөлөөүзүүлж байсныг нуух хэрэггүй. Ер нь тодорхой бодлогыг хэрэгжүүлнэ гэж бодохын оронд хэн ямар албан тушаалд очих вэ гэдэг бялууны тухай яриад эхлэх юм бол эв нэгдэлд сүрхий цохилт болдог юмаа гэдгийг бидний өнгөрсөн амьдралын туршлага харуулж байна. Сая бид ардчилсан ерөнхийлөгчтэй байх ёстой гэдэг хатуу чиг зориг, хүсэл эрмэлзэл тавьсан. Бидний амбиц зөв байсан учраас амжилтанд хүрсэн. Зөв амбиц манай намынхныг, дэмжигчдийг, төдийгүй ардчиллын төлөө явж байсан бусад намуудыг ч нэгтгэж чадсан. 

 -Энэ өөрчлөлтийг зарим нэг нь нэгэн нь хувьсгал гэж үзэж байгаа. Ялангуяа ардчилал мөхлийн ирмэгтээ хүрээд байна хэмээн ярьж байсан хүмүүс ийнхүү дүгнэж байна. Та үүнтэй санал нэгдэх үү?
 -Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас өмнө миний бичиж, ярьж байсан үг хэл ямагт энэ байсан. “Энэ удаагийн ерөнхийлөгчийн сонгуулиар өөрчлөлт хэрэгтэй, энэ удаагийн ерөнхийлөгчийн сонгуулийг тайван замын хувьсгал болгох хэрэгтэй” гэх мэтчилэнгийн яриа сүүлийн хэдэн сар надаас салаагүй. Өөртэй чинь санал нэг байна. Ард түмэн өөрчлөлтийг хүссэн, хувьсгалын тохироо нь ч бүрдсэн байсан. Тэрийг хийх зориг хүсэл төгөлдөр байсан. Ард түмний захиалгыг заавал хийх ёстой шүү гэдэг ухамсар бидэнд байжээ. Энэ ухамсараа бид албан тушаалын сонирхлоос дээгүүрт давж чадсан учраас энэ хувьсгалыг хийж чадсан. Энэ бол гайхалтай өөрчлөлт, гайхалтай хувьсгал байсан гэж би хэлэх байна.

 -Та бүхэн хүссэнчлэн өөрчлөлт хийн ардчилсан ерөнхийлөгчтэй болж, хувьсгал болчихлоо. Ард түмэн өөрчлөлтийг хүлээж байна. Хамгийн эхний өөрчлөлт юу байх бол?
-Хамгийн түрүүнд шүүхийг шударга болгох чиглэлээр хүчтэй ажиллах хэрэгтэй. Шүүхийг шударга болгоно гэдэг нь албан тушаалын халаа сэлгээгээр хийчихдэг асуудал биш. Шүүх тогтолцооныхоо хувьд ард иргэддээ шударга үйлчилдэг тийм хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлдэхэд байгаа юм. Тэр хууль эрх зүйн орчны манаанд нь Ерөнхийлөгч зогсдог байх ёстой. Сүүлийн жилүүдэд ард түмэн шүүхийн шударга бус байдалд нэлээд сэтгэл гундуу байдаг болсон. Хоёрдугаарт өнөөдөр манайд тулгамдаад байгаа бэрхшээлтэй асуудлын нэг болсон байгалийн баялгийг ашиглах асуудал. Яагаад гэхээр энэ нөөцийг өөрийн мэдэлд авах гэсэн гадаад дотоодын улс төр, санхүүгийн бүлэглэлүүдийн тэмцэл хурцдаад байна шүү дээ, цаана чинь. Ийм эгзэгтэй үед  амжиж өөрчлөлт хийгдлээ.
76 гишүүдтэй энэ парламентыг ч хахуульдахгүй гэх баталгаа байхгүй

-Таны яриа айдас төрүүлчихлээ. Тийм айхтар зүйл болох гээд байгаа хэрэг үү?
-Улс орны байгалийн баялгийг хэн хянаж байна, түүний дэглэм тэр улс оронд тогтдог жишиг бий. Энэ бол зүгээр нэг Таван толгой, Оюу толгойг ашиглах тухайд яриад байгаа асуудал биш. Харин Монгол улсад цаашид ямар дэглэм тогтох тухай ярьж байгаа нухацтай асуудал. Хэрвээ Таван толгой, Оюу толгой, Шивээ овоо гээд стратегийн орд газрууд цөөхөн хэдэн олигархийн гарт орох юм бол бид тэр олигархийн дэглэмтэй улс болно. Яаж ч чадахгүй. Яагаад тэгдэг вэ гэхээр тэр стратегийн орд газруудаас орж байгаа асар их мөнгөн орлогыг шууд улс төрд эргүүлж зардаг. Өөрөөр хэлбэл сонгогчдыг худалдаж авахад зарцуулна гэсэн үг. Төрийн байгууллагыг нь худалдаж авдаг. Тэр байдлаас бид хаашаа ч гарч чадахгүй байдалд орно.

Хийсвэрлэж яръя л даа. Таван толгойгоос өчнөөн тэрбум доллар олоод тэрнийхээ өчүүхэн хэсгийг л сонгуульд зарахад тэр хүмүүсийн захиа даалгаврыг биелүүлэх гар хөл нь болсон хүмүүс  төрд гарч ирнэ. Тэр хүмүүс хэний эрх ашигт нийцүүлж шийдвэр гаргах нь ойлгомжтой шүү дээ. Хэрвээ тэр баялгийг ард түмэн ашиглаж байгаа бол ард түмний дэглэм тогтоно. Өөрөөр хэлбэл ардчилсан дэглэм хэвээрээ байна гэсэн үг. Тэр баялгийг олигархиуд эзэмшвэл олигархийн дэглэм тогтоно. Тийм учраас Элбэгдоржийн дэвшүүлж байсан хөтөлбөр дотор энэ баялгийн эзнийг ард түмэн болгоно гэсэн өгүүлбэр бий. Ингэж байж л бид ардчиллаа авч гарна. Ардчилал гэдэг бол ард түмний засаглал шүү дээ. Тэгэхээр ард түмэн энэ засаглалаа хадгалж үлдэхийн тулд баялгаа хянах ёстой. Ард түмэн энэ бүхнийг зах цухаас нь мэдэрсэн учраас өөрчлөлтийг хийсэн.

-Тэгвэл алгаа үрэн суусан таны хэлээд байгаа олигархиуд үүнийг зүгээр өнгөрөөнө гэж үү? Харин ч ардчилалд занал хийх юм биш үү?
-Тэгэлгүй яахав. Ер нь бол уул уурхайн баялаг бидэнд хараал болох уу, ерөөл болох уу гэдгийг одоо үзэх гэж байна. Ард түмэнд баялгийг эзэмшүүлэх үйл явц хөнгөн байхгүй. Энэ бол асар ширүүн тэмцэл болно. Тэгэхдээ ард түмэн л дэмжих юм бол тэр хэдэн цөөхөн олигархи биднийг ялна гэж байхгүй. Ард түмэн энэ баялгийнхаа эзэн болох юм байна гэдгээ ойлгох юм бол тэр хэдэн цөөхөн олигархиудыг бид зайлуулж чадна.

-Сүүлийн үед таны амнаас олигархиуд гэдэг үг их гарах болж. Ямар хүмүүсийг ингэж нэрлээд байгаа юм бэ?
-Юуны өмнө олигархийн талаар манайхан буруу ойлголттой байдаг. Хөрөнгөтэй хүн гэж ойлгоод байдаг. Биш, олигархи гэдэг ойлголт бол эртний Грект бий болсон Платон, Аристотель гээд сэтгэгчдийн бүтээлд анх нэр томъёо нь суусан ийм ойлголт байгаа юм. Олигархиуд эрх мэдлийг ашиглаж баяждаг бол, капиталистууд зах зээл дээр олон түмэнд хэрэгтэй зүйлийг бүтээгээд түүнийхээ орлогоор баяждаг. Олигархиуд ихэвчлэн улс төрийн эрх мэдлийг ашигладаг,улс төрчид, төрийн байгууллагыг хахуульдаж байгаад бэлэн байгаа баялаг руу дайрч тэрийг гартаа оруулж авч хөрөнгөждөг. Албан тушаалын эрх мэдэл, гарын үсэг зурах эрх мэдлээ ашиглан баялгуудыг өөрийн эзэмшилд авчихсан тэр хүмүүс бол нөгөө олигархи гэсэн томъёололд хамрагдаж байгаа юм.

-Тэгвэл төрийн ордонд ч олигархиуд байгаа юм байна ?
-Олигархи бол улс төрөөр дамжиж хөрөнгөждөг улсууд. Ерөнхийлөгчийн онож нэрлэснээр төрөөс төрсөн тэрбумтнууд. Тэднээс, тэдний засаглалаас сэргийлэхийн тулд стратегийн том ордуудыг ард түмний мэдэлд өгөх ёстой. Азаар,өнөөдөр стратегийн том ордууд төрийн мэдэлд байна. Одоохондоо Монгол улсын нийгмийн амьдралыг хяначих хэмжээний том баялгийн эзэн болсон олигархиуд хараахан төрөөгүй байна. Болохоос нь өмнө  сонгууль болчихлоо.

-Авлига, шүүхийн шударга бус байдал, байгалийн баялаг гээд таны Ерөнхийлөгч болбол хийж хэрэгжүүлнэ гэсэн асуудлуудыг Элбэгдорж Ерөнхийлөгч хэрэгжүүлэхээр амласан. Харин дээд доод парламенттай болох асуудал дэмжлэг аваагүй юу?
-Шинэ Ерөнхийлөгчийн хөтөлбөр миний дэвшүүлж байсан хөтөлбөртэй нийлдэг. Жишээ нь баялгийг ард түмэнд хүргэе гэх зэргээр.  Энэ бол түүний ч хүсч байсан зүйл. Энэ дээр бидний санаа нийлж байсан. Шүүхийн тогтолцоог шударга болгох асуудал байна. Энэ мэтчилэн олон зүйл дээр бид санаа нэгтэй байсан. Харин нэг зүйлийг аваагүй. Тэр нь юу вэ гэхээр УИХ-ыг дээд, доод хоёр танхимтай болгох тухай асуудал. Дээд танхим нь засаг захиргааны анхан шатны нэгжээс шууд сонгогдож ирсэн 500-гаад депутатуудаас бүрддэг байя гэсэн саналыг би гаргасан. Энэ танхим байнгын ажиллагаатай биш. Энэ танхимд сонгогдож ирээд юу хийх вэ гэхээр УИХ буюу доод танхим, Ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд, ерөнхий шүүгч, ерөнхий прокурор, үндсэн хуулийн цэцээ томилчихдог байя гэдэг саналыг тавьсан. Энэ нь Элбэгдоржийн мөрийн хөтөлбөрт ороогүй.

-Авлига, нөгөө айхтар олигахиудаас л төрийг хамгаалсан вакцин мэтээр та үүнийгээ тайлбарласан байсан?
-1919 оноос өмнө манай улс дээд доод хуралтай байсан юм шүү дээ. Дээд хуралд нь язгууртнууд ордог. Тэр үед дээд хурлын гишүүдэд хээл хахууль, шан харамж амлаад “Монгол улс бол Дундад улсын бүрэлдэхүүн хэсэг юм” гэсэн шийдвэрийг гаргуулж байсан гунигтай түүх бидэнд бий. Өнөөдрийн хэлээр бол дээд танхимыг тэр чигээр нь авлигадаж байгаад Монгол улсын тусгаар тогтнолын эсрэг шийдвэр гаргуулчихаж байсан. Тэрийг доод хуралд нь сууж байсан Бодоо, Данзан, Сүхбаатар нарын зэрэг нөхдүүд мэдээд эсэргүүцэж 1921 онд хувьсгал хийсэн. Өнөөдөр монголын баялгийн төлөөх өрсөлдөөн ширүүслээ.

Тэр дотроо хоёр хөршийн маань сонирхол улаан цайм болчихлоо шүү дээ. Жишээ нь Элбэгдорж ялсан сонгуулийн дүнгийн тухай Оросын хэвлэлүүдээр юу гэж бичиж байна гээч. Өмнө нь манай ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дүнгийн тухай оросын хэвлэл дээр хэзээ ч ингэж сүртэй бичдэг байгаагүй. Нэг их тоодог ч үгүй байсан. Сая юу гэж бичиж байна вэ гэхээр “Элбэгдорж гараад ирсэн Оросын Монгол дахь баялаг дээр орох гэсэн сонирхол үүгээр зогсож байна” гэж Оросын том том төвийн хэвлэлүүдэд бичиж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл Монголын сонгуулийн дүнг шууд баялагтай нь холбож, өөрсдийнхөө сонирхолтой уяж, шууд хэлж байна шүү дээ. Саяхан Хятадын тал, бид Таван толгой, Оюу толгой, Шивээ овоод орох сонирхолтой байна. Тэр битгий хэл бид бэлтгэлээ хангаад тэр лүү чинь нарийн төмөр зам татаж байгаа гэх маягтай ширүүлж байх жишээтэй. Ийм болчихсон байна.

Тэгэхээр хүч чадалтай, хөрөнгө чинээтэй энэ улс орнууд өөрийнхөө ашиг сонирхлыг хэрэгжүүлэхийн тулд маш олон янзын арга хэрэглэнэ. Тэрүүн дотор парламентын гишүүдийг лоббидох, авлигадах ч үйл ажиллагаа явуулна. Сүүлийн үед харж байхад тийм бодлого явуулж байна. Цааш нь хэтрүүлж бодох юм бол 1919 онд дээд хурлыг хахуульдаж байсан шигээ 76 гишүүдтэй энэ парламентыг ч хахуульдахгүй гэх баталгаа байхгүй. Тэгэхээр ийм явдал болбол яах вэ. Жишээ нь Хятад эдийн засгийн хувьд асар их хүчирхэг орон. Хятад 76 хүн дотроос өөрийн талд үйлчлэх олонхийг ямар нэгэн аргаар бий болгохыг үгүйсгэх аргагүй. Авлига өгөх хэлбэрээр ч юмуу. Ийм болгоомжил надад үнэндээ байгаа юм. Тийм учраас л энийгээ хянадаг дээд танхимтай байя гэсэн саналыг гаргаад байгаа юм. Дээд танхим сумаас сонгогдож ирсэн ард түмний шууд төлөөлөл болох хүмүүсээс бүрдэнэ.

Тэдэнтэй хариуцлага тооцоход амар. Арга ядлаа гэхэд сумынхан улаан буландаа дуудаж байгаад арга хэмжээ авчихна. Сумынхан биенээ удам судраар нь хар багаас нь мэдэх учраас хамгийн сайнаа л сонгоно, ах дүү амраг садан шигээ болчихсон хүмүүсийнхээ итгэлийг өвөртөлж ирсэн тэр нөхөр “тэр газрыг Хятдад өгчихөөд ирлээ” гэвэл толгойгоо хага цохиулна биз дээ. Тэгээд ч 76 хүнийг авлигадаж болох ч 500 хүнийг чадахгүй шүү дээ. Энэ утгаар нь дээд танхимыг санал болгоод байгаа юм.
 
Зарим нөхөд маань Назарбаев шиг дарангуйлалын үг цуурайтуулаад ирэхээр тулалдахаас өөр аргагүй болдог 

-Та бид хоёрын ярилцлага ардчиллын 20 жилийн ойд зориулагдаж байгаа. Анхны 13-ын нэг, алтан хараацайд эргээд дурсахад сэтгэл хөвсөлзүүлэх дурсамж цөөнгүй байгаа биз?
- Өө олон байлгүй яахав. Тоочоод ч баршгүй. Яагаад гэвэл бидний аз болоход Монгол улсын түүхийн нэн сонирхолтой тийм үед амьдарсан. Тэр түүхийг бүтээлцсэн.Бүхэл бүтэн улс үндэстний түүхийн эргэлтийн үед амьдарч байгаа хүнд дурсаж бодогдохоор агшин хорвоод тоо тоймшгүй их бий. Анхны цуглаан, улс төрийн товчоо огцорно гэдгийг дуулж чихэндээ ч итгэхгүй байсан анхны тэр хором. Ардчилсан сонгууль 1990 оны 6 сард болсон. Монголд анх удаа ардчилсан сонгууль болохыг харсан тэр хором, Монгол улсад үндсэн хууль баталж байсан тэр хором. 1996 онд ялаад баярлаж байсан тэр үе.

2000 онд нам ялагдаад аргаа барж байсан тэр үе гээд мартагдашгүй мөчүүд зөндөө бий. Түүхийнхээ эргэлтийн үед амьдарч байсан хүмүүст угаасаа ийм хувь заяа ноогддог юм байна гэж ойлгож байгаа. Тэрнээс биш надад товойлгоод хооронд нь өрсөлдүүлээд энэ нь мундаг байж дээ гэж хэлэхэд хэцүү.Мэдээжийн хэрэг хамгийн сүүлийн сэтгэгдэл хүчтэй байдаг. Яагаад гэвэл өмнөх сэтгэгдлүүд мартагнаж, сэтгэлд таашаал өгөх хүч сулруулсан байдаг учраас сүүлийн сэтгэгдэл илүү хүчтэй байдаг юм шиг байна. Тэгээд сая Элбэгдоржийн ялалт онцгой санагдаад одоо болтол баярласаар л сууж байна.

-Өөрийг тань ардчиллын хугараагүй ноён нуруу гэж нэрлэдэг?
-Хугараагүй ноён нуруу гэж томоор нэрлэж байгаад сүүлийн үед санаа зовдог болсон. Намайг өргөмжилж янз янзын байдлаар нэрлэж байгаад санаа зовох байдалтай болгодог юм байна. Дэндүү дөвийлгөж байна даа гэж бодоод. Би бол бусадтай адил алдаа оноотой жирийн л хүн.

-Нэг талаараа тийм байх, ардчиллыг анхдагчдын нэг албан тушаалын амтыг мэдрэлгүй жирийн л нэгэн байгаагаараа?
-Улс төрийн амьдралд ямар нэгэн чиг баримжаатай явах зарчмыг аав маань надад хэлж сургасан. Миний аав үнэхээр гярхай хүн байсан. Хэдийгээр улс төрд шууд биечлэн оролцоогүй ч гэсэн юмыг гярхай ажигладаг хүн байсан. Аав маань “улс төр гэдэг бол холын зайн гүйлт, төөрч будлих юм их гарна шүү. Миний хүү өөрийнхөө итгэж үнэмшсэн тэр үнэмшлийнхээ төлөө л яваад бай. Тэрүүгээрээ л чиг баримжаа хийгээд бай. Тэгэхгүй бол зөндөө төөрч будилна.Зөв гэж санагдах юм зөндөө гарна. Улс төр тэр утгаараа төөрдөг байшин шиг ээдрээтэй зүйл. Миний хүү тийм юманд төөрөхгүй байхын тулд тодорхой итгэл үнэмшлээр чиглэл болгоод явчих. Тэгвэл холын зайн гүйлтэнд гүйж чадна” гэж сургасан. Аавынхаа энэ үгийг мөрдлөгө болгож явдаг. Нээрэн улс төр бол төөрдөг байшинтай адилхан зүйл.

Санаатай ч төөрнө, санаандгүй ч төөрнө. Мэдэхгүй явж байгаад ч төөрнө. Олон зүйл үнэн юм шиг санагдана. Үнэн юм шиг санагддаг олон хонгилтой. Тэрүүгээр гүйж орчих гээд байдаг. Тэгэхээр энэ юманд төөрөхгүй явах ганц бололцоо бол өөрийн тодорхой итгэл үнэмшлийг барих хэрэгтэй. Тэр нь заримдаа зовлонтой бэрхшээлтэй байдаг. Тэр итгэл үнэмшлийг барьж яваад нөхөдтэйгээ ч тулалдах явдал ч гардаг. Зарим нэг нөхөд маань албан тушаал хэтэрхий шохоорхоод үндсэн зүйлээ огоорч мартахаар зэрэг тулалдахаас өөр аргагүй болдог. Зарим нэг журмын маань нөхөд Казакстаны ерөнхийлөгч Назарбаев шиг дарангуйлалын үг яриа цуурайтуулаад ирэхээр тулалдахаас өөр аргагүй болдог. Зарим нэг нөхдүүд маань олигархи шиг авир гаргаад шуналдаа хөтлөгдөөд явуургүй юм хийгээд эхлэхээр тулалдахаас өөр аргагүй болдог. 

-Тэр итгэл үнэмшлээсээ болоод намаасаа хүртэл хөөгдөх шахсан байхаа?
-Янз янзын юм бий. Аав маань өөр нэгэн зүйлийг надад амьдралаараа үлгэрлэсэн юм. Хүний сайн нэр тэр хүний үр удамд нь үлдэх хамгийн том өмч байдаг юм гэж. Албан тушаал ерөөсөө өмчлөгдөхгүй, өвлөгдөхгүй. Миний хүүхдүүд миний их хурлын гишүүний албан тушаалыг өмчлөхгүй. Элбэгдоржийн ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг Элбэгдоржийн хүүхдүүд өвлөж, өмчилж үлдэхгүй. Тийм учраас бид ийм хариуцлагатай албан тушаал дээр очоод энэ бол харин ч үр хүүхэддээ сайн нэр үлдээх, ач зээ нартаа сайн нэр үлдээх ховорхон боломж гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.

-Тэгээд л Үүл гэдэг хүн албан тушаалын бялуунд дурладаггүй байх нь?
-Би дээр хэлсэнчлэн аавынхаа захисан, ухааруулж ойлгуулсан тэр итгэл үнэмшилдээ л үнэнч яваа. Би монголын түүхийн эргэлтийн үйл явцад орсон.Энэ үйл явдлыг бүтээлцсэн хүний нэг нь, тийм учраас миний тухай 50 жилийн дараа, 100 жилийн дараа ярина гэдэгт би эргэлздэггүй. Гэхдээ энэ ямар хөгийн амьтан байсан бэ гэж ярихвий гэхээс би үнэхээр айдаг. Яагаад гэвэл тэр үед миний удмыг үргэлжлүүлж байгаа хүүхдүүд маань тэрийг сонсоно. Үр хүүхэд ач зээдээ муугаар дурсагдахвий гэхээр яс янгинадаг. Америкийн нэг кинонд учиргүй авлигач сенаторын тухай болсон явдлыг өгүүлдэг. Би тэр киног үзэхдээ үүнийг үзэж байгаа үр удам нь яана даа гэж боддог юм.

-Олон жишээн дээр таны мужык гэмээр занг олж хардаг. Одоо ингээд ярилцаж суухад бүр багын зан юмуу гэж бодлоо. Хэвтэрт ортлоо зодуулчихаад, найзыгаа матахгүй гээд цагдаагийнханд үг алдаагүй тэр түүх санаанд ороод?
-Чамайг хэлэхээр гэнэт санагдчихлаа, нээрэн нэг тийм түүх бий. Бидний үеийнхэнд эр хүн гэдгээ үзүүлэх гэж зодоон зохион хийх, зориг зүрхээ бусдад харуулах гэсэн хөөргөн явдал их байсан л даа. Гэхдээ тэр үеийн бидний хооронд хийгдэж байсан зодоон цохионууд бол өнөөдөр харахад эр хүний яс шалгасан ажил болж хувирдаг байсан л даа. Яагаад гэвэл тэр үед хоорондоо зодоон хийгээд ямар ч юм болсон бие биенийгээ хэлэхгүй, матахгүй гэсэн бичигдээгүй хууль оршин тогтнодог.

Тэр үеийн 40 мянгатынханд бие биеэ матахгүй байх зарчим яагаад хүчтэй бий болсон гэхээр, ганц 40 мянгатынхан ч биш л дээ, тэр үеийн залуучууд дунд хүчтэй бий болсон гэхээр. Нөгөө бариа тавианы үед монголчууд бие биенээ матаж их хохироосон. Гэм зэмгүй өчнөөн хүнийг матаж. Тийм учраас матаас гэдэг үг бол жигшин зэвүүцсэн хамгийн муухай зүйл байсан. Тэгээд матаас гэдэг муу зүйлийг байхгүй болгох, энэ бол хамгийн адгийн зүйл гэдгийг нь ухаарч ойлгосон нь бидний үеийнхэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл түүхийн гашуун үнэнээс, бид сургамж авсан хэрэг. Тэр миний хүмүүжилд зохих ёсоор нөлөөлсөн.

-7 сарын 1-нд хийсэн таны мэдэгдэл олон хүнд сөхөөрөл өгсөн байх?
-7 сарын 1-нд баримталсан зарчим бол ерөөсөө ардчилсан хувьсгал эхэлснээс хойш миний барьж байсан зарчим. Үнэн хэрэг дээрээ Монгол улс мөргөлдөөний нөхцөл байдал руу орчих хэд хэдэн үед би шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж байснаараа өөрөөрөө бахархдаг. 1990 оны 3 сарын 9-нд өлсгөлөн зарлаад, энэ нь цаашдаа нийтийг хамарсан мөргөлдөөн болох уу үгүй юу гэдэг асуудал тавигдаж байх үед би өлсгөлөн зарлагчдын шаардлагыг өөрчлөөд шаардлагын түвшинг бууруулан, улс төрийн товчоо огцорвол өлсгөлөнгөө зогсооно гэсэн юм.

Тэрний төлөө хожим нь намайг урвагч гэж Нэргүй доктор зэргийн улсууд нэрлэн “мөргөлдөөн хийж ч байгаад хамаагүй төгс ялалтанд хүрэх байсныг Бат-Үүл зөвхөн улс төрийн товчоо гэдэг 9 хүнтэй барьцуулж, хувьсгалын шаардлагыг бууруулж урвасан юмаа” гэж намайг зэмлэж буруушаадаг. Харин би одоо хүртэл тэрүүгээрээ бахархдаг. Ингэж байж тэр улс төрийн товчоог огцруулсан. Тэгээд ардчлалд шилжих замыг тууштай болгосон. Тэрнээс биш тэр үед хүч хэрэглэж ч мэдэхээр байсан. Дараа нь 1990 оны 4 сарын 27-нд бага хурлын тухай гэрээнд гарын үсэг зурах уу үгүй юу гээд хоёр тал цэрэг зэвсгээ гаргачихсан байдалтай байх үед гарын үсэг зураад анхны ардчилсан сонгууль хийхэд хүргэхэд миний оролцоо мөн байсан. 1994 онд Сүхбаатарын талбай дээр зарласан өлсгөлөнг зогсооход бас л багагүй үүрэг гүйцэтгэсэн. Тэр үед гадаад яаманд байсан манай ардчилсан дугуйлангийн нөхдүүд ирээд энэ өлсгөлөнг зогсоох зайлшгүй гадаад нөхцөл байдал бий болчихлоо.

Яагаад гэхээр бид Хятадтай олон жил яригдаж байсан гэрээнд нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байна. Гэтэл Хятадын төрийн зөвлөлийн дарга энэ өлсгөлөнг далимдуулаад ирэхгүй байж болзошгүй байна гэсэн хүсэлтийг надад тавиад, би тэр өлсгөлөнг буулгаж байлаа. Дараа нь 1998 онд Зоригийг бүрэлгэсэн хэрэг явдлын маргааш  намынхаа урд байранд ирэхэд төв шуудангийн урд битүү хүмүүс цугларчихсан МАХН-ын байр луу дайръя гэж уухайлж байсан юм. Тэр үед би “бие биенийгээ үндэслэл нотолгоогүйгээр ингэж дайрч нийгмийн мөргөлдөөн рүү явж болохгүй ээ. Тэгэх юм бол энэ хэргийг хийсэн улсууд хожино шүү. Энийг би хувьдаа зөвшөөрөхгүй” гээд тас эсэргүүцэж, телевиз радиод ч ярилцлага өгсөн. Тэр үед хувьсгалт намын гишүүд намайг ордонд орж ирэхэд “Бат-Үүлээ чи зөв юм хийлээ” гээд баяр хүргэж байснаа дараа нь намайг эргүүлээд тэрүүгээр гүжирдсэн ш дээ.

Бат-Үүл МАХН алаагүй байна гэж мэдсэн гэж мушгин гуйвуулж, хэн алсаныг нь мэдэж байсан юм байна гэх мэтээр адгийн новшнууд над руу дайрч байсан. Намайг сүүлд нь шорон руу ч хийлгэсэн.

7 сарын 1-ны үйл явдал дээр би энэ л байр сууриар хандсан. Би ардчилсан хувьсгал хийж байсан, тэр мөчөөсөө эхэлж аавынхаа хэлдгээр нэг зарчим баримталдаг. Тэр бол монголчууд хагарч хэрхэвч болохгүй. Энэ үйлийг үрийг бид амсахаараа нэг болсон. Бие биенийгээ улаан цагаанаараа хэлж устгахаараа нэг болсон. Бид хоорондоо хагарах юм бол энэ их гүрнүүд тэрийг ашиглаж бидний эсрэг юу ч хийж болно. Энэ үндэсний оршин тогтнох асуудлыг ч буруугаар эргүүлж мэднэ гэж. Энэ бол нэг ёсны тангараг байсан. Тэр битгий хэл над дээр цэргийн эргэлт хийе, хүчирхийллийн аргаар хувьсгал хийе гэж хүмүүс ирж уулзсан явдал бий.

Би тэдэнд шууд хатуу хэлдэг. “Хэрвээ та нар тэгэх юм бол би та нарын эсрэг хүч хэрэглэх төрийн бүх арга хэмжээ авахыг уриална шүү” гэж. Хүчирхийлэлийн арга замаар асуудлыг шийдэхийг би хэдийд ч эсэргүүцнэ гэж тэр хүмүүст шууд нүүрэн дээр нь хэлж байсан. Би лав амьддаа монголчууд хоорондоо бие биенийхээ эсрэг явж хагаралдаж явахыг хэзээ ч хүлээн зөвшөөрөхгүй. Тэрийг үзэж байхаар бурхан болсон нь дээр гэж боддог.
Зоригийн хэрэг одоо ч хөндүүрлүүлдэг

-Энэ сэдэв одоо ч танд хөндүүр байдгийг гадарлаж байна. Зоригийн хэрэгт гүтгэгдсэн тэр он жилүүдэд ардчилалтай холбогдсондоо харамсаж байв уу?
-Хүн төрөлхтөн бий болоход адгийн новшнууд ч бий болсон.Тэр адгийн новшнууд хүн төрөлхтөн устахад л устана.Тийм адгийн новшнууд намайг Зоригийг бүрэлгэсэн хэрэгтэй холбон сенсааци хийж, янз бүрийн шуугиан тарьж хөгийн юм хийсэн л дээ. Анх 1988 онд ухуулах хуудас нааж байхдаа би хүнд хэцүү зүйлийг хүлээж авч мэднэ гэдгээ ойлгож байсан. Амь насаа ч алдаж магадгүй гэдгээ мэдэж байсан. Улс төрийн бузар муухай явуулгад ч унаж магадгүй гэдгээ ухамсартайгаар ойлгож байсан. Тухайн үеийн нийгмийн аюулаас хамгаалах яаман дээр байцааж байсан улсууд “цаазаар авна” гэж сүрдүүлж байсан юм. 

-Ухуулах хуудас наалаа гэж үү? 
-Тийм.Тэр үед чинь эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулиар төрийн эсрэг гэмт хэрэгт ордог байлаа ш дээ. Тэгээд тийм тохиолдолд цаазаар авах ялтай байсан юм байхгүй юу. Ганц намайг ч биш аав ээжийг минь нийгмийн шаар шавхруу болгоно гэж заналхийж байсан. Тэгэхэд нь би “та нар намайг яагаад ч айлгаж чадахгүй ээ. Би эхэлсэн үйл хэргээ гүйцээнэ” гээд байцаагчийн нүүр лүү нь үзгээ шидчихэж байсан юм. Тэгж  хүртэл хэдэрлэж байсан.

Намайг Зоригийг бүрэлгэсэн хэрэгтэй холбож байгаа новшнуудын байж байгаа  нь хүний ёсноос гадуур зүйл байсан. Эрдэнэтуул гэдэг нөхөр сонин дээр “Бат-Үүл, Элбэгдорж, Гончигдорж, Ганболд нар Зоригийг бүрэлгэсэн” гэж ярилцлага өгчээ. Би Эрдэнэтуултай коридорт таараад “чи яаж байгаа юм бэ, юу ярьж байгаа юм бэ” гэсэн чинь “юун сүртэй юм бэ дээ. Энийг сүр болгоод яадаг юм бэ” гэсэн. Үгүй ээ, нэг зорилгын төлөө хамт явсан журмын нөхрөө егүүтгэсэн гэж хэлчихээд, тийм зүйлд гүжирдчихээд юун сүртэй юм бэ гэж хэлээд зогсож байгаа тэр хүнийг би “ухаан нь эрүүл биш юм байна даа” гэж бодсон. Ийм адгийн новшнууд байдаг.

Дожоодорж гэж нэг хүн “Зоригийг бүрэлгэсэн хэргийн нууц” гэдэг ном бичсэнийг нь нь сонгуулийн өмнө МАХН авч тараадаг юм. Тэгсэн тэр Дожоодорж нь ямар хүн гээч. 1990-ээд онд  Зоригийг Засгийн газрын цонхоор шээсэн гээд бөөн шуугиан болсондоо. Тэрийг сурвалжиж Зоригийг ямар муухай хүн бэ, эрлийз хүн болохоороо монголын төрийг доромжилж байна гэж бичиж байсан хүн байхгүй юу. Зоригийн эсрэг тэр юмыг бичиж надаас хүртэл сурвалжлага авах гэж гүйж байсан хүн байхгүй юу. Гэтэл тэр хүн бузарын ном биччихээд “Зориг гэдэг найзыг минь алчихлаа” гэж тэр ном нь эхэлж байгаа юмаа. Найз нь байж харагдаач. Тэгээд шалчигнаад нэг уулзахаараа “аав бид хоёр чинь их найз юм, тийм учраас би чамд сайн” гэж ярьдаг байсан. Тэрний сайн муу нь надад ямар хамаа байхав. Тийм хүн Зоригийг Элбэгдорж, Бат-Үүл хоёр бүрэлгэсэн юм гэж ном бичээд тэрийг нь МАХН тарааж байгаа юм.

Тэр үед миний эгдүүцсэн юм бол ийм адгийн новшнууд байдаг юм. Байсаар ирсэн юм. Энэ адгийн новшнуудаас болж олон хүн хэлмэгдсэн. Ийм хөгийн хүмүүсээс болж гэм зэмгүй монголын 30 гаруй мянган иргэд сүйдсэн. Энийг би мэднэ. Ийм иргэд цаашдаа байх ч болно. Тэгэхдээ МАХН хариуцлагатай улс төрийн хүчин байж /Өөрийгөө тэгж ярьдаг ш дээ/ ийм болчимгүй хариуцлагагүй үйлдэл хийж байдаг. Ямар муухай хударгагүй нам гээч. Тэгээд 2000 онд сонгуульд ялсаныхаа дараа, МАХН  Энхбаяр ерөнхий сайд болоход намайг 8 сард нь гүжирдээд шоронд хийчихэж байгаа юм. Одоо хэр нь энэ хорьсон явдлыг зарим хүмүүс Зоригийн хэрэгт холбогдсон учраас гэж эндүүрдэг юм.

-Нийгэм тийм л ойлголттой байдаг ш дээ?
-Тийм биш шүү дээ. Намайг Малыш Энхтүвшин гэдэг хүнийг зодсон гэсэн үндэслэлээр шоронд хийсэн юм. Би тэр Энхтүвшинд нь  гар хүрээгүй. Харин миний хань нөхрөө өмөөрөөд цохьчихсон юм байхгүй юу. Тэгсэн чинь намайг зодсон гээд шууд гүжирдээд шоронд хийсэн ш дээ.

-Танай эхнэр яагаад тэр нөхрийг цохисон юм ?
-Ийм хэрэг болсон юм. Би эхнэр хүүхэдтэйгээ Касабланкад хоол идээд сууж байсан чинь Малыш Энхтүвшин орж ирээд эхнэр, хүүгийн минь дээрээс ус асгаад, миний нүүр лүү архи цацчихгүй юу. 

-Согтуу юм уу?
-Согтуу, согтуу. Бид нар эхлээд учрыг нь ч олоогүй. Намайг миний эхнэр, хүүхдийн өмнө тэгж доромжилж байхад, харамсалтай нь би цохиж чадаагүй. Тэгээд тэр нөхөр зугатаасан. Тэгээд миний эхнэр араас нь гүйж очоод цохисон юм билээ. Тэгсэн би зодсон болоод хувирчихсан. Намайг гүжирдэж шоронд хийх гэж байна гэж мэдээд анх удаа эхнэрээ матлаа ш дээ. “Би биш ээ манай эхнэр цохисон юмаа” гэж. Яагаад гэвэл би намайг ганц худагт аваачиж хорих гэж байгаа зорилгыг нь мэдчихсэн байхгүй юу.

Амьдралдаа анх удаа тэгж хайртай хүнээ матлаа шүү дээ би чинь. МАХН ялаад хамгийн түрүүнд хийсэн ажил нь намайг барьж шоронд хийсэн байдаг. Дараа нь их л хударгагүй байдлыг нь олон удаа харсан. Манайхаас хэн Ерөнхийлөгчид нэг дэвшинэ тэр хүнийг Зоригийг алсан хэрэгтэй холбодог болсон. Энхсайхан нэр дэвшсэн. Энхсайхан Зоригийг алсан гээд тарааж эхэлсэн. Гончигдорж нэр дэвшсэн.Гончигдорж Зоригийг алсан гээд. Сая Дорноговьд явж байхад мөн Элбэгдоржийг ийм хэрэгт холбогдуулан асууж байна л ш дээ. Ийм байж болохгүй.Тийм учраас Зоригийг бүрэлгэсэн хэргийг олох явдал бидний хувьд үнэхээр амин чухал асуудал. 

-Тухайн үед алуурчин дараагийнх нь Бат-Үүл гэж хэлсэн гэдэг. Гэтэл зарим нэгэн нь таныг Зоригийг алчихсан гээд байдаг. Найзыгаа алчихсан гэдэг танд аймшигтай байсан уу,аль эсвэл миний амийг хөнөөчихвий гэдэг нь аймаар байсан уу?
-Миний амийг хөнөөх гэдэг зүйл намайг хэзээ ч айлгаж байгаагүй.1988 онд анхны цуглаан хийгээд ардчилсан хувьсгалын төлөө тэмцэж явахад ийм дайралт, үг яриаг байнга сонсдог байсан. Аав ээж рүү минь утасдаад аав, ээжийг минь ална гэнэ. Гэр бүлийг чинь ална гэнэ. Тийм учраас энэ бол ерөөсөө айлгах сэтгэгдэл төрүүлж байгаагүй.

Төрүүлдэг ч үгүй. Хамгийн гол нь хамт явсан журмын анд нөхрийгөө хөнөөсөн гэдэг хэрэгт холбогдох хүний ёсноос гадуур ийм зүйлд гүжирдэгдэх нь хүнд туссан. Би хэзээ ч өөрийгөө адгийн хүн гэж хэлүүлэх дургүй. Найз нөхрөө алсан байж магадгүй гэдэг үндэслэлээ гаргахдаа нэг муу албан тушаалын төлөө өрсөлдөөд алчихлаа гэсэн ухааны юм хийж байгаа юм. Гүжирдэж гүтгэхдээ хүртэл хүний ёсноос гадуур хандаж байгаа тэр бурангуй байдал нь надад эмзэг тусч байсан.

-Эмэгтэй хүний нулимс гадагшаа ,эр хүн дотогшоо гэдэг. Дотроо бол уйлдаг байсан байх?
-Дотроо цөхөрч бархирч, орь дуу тавьсан үе зөндөө байсан. Ер нь монголчуудыг хохироох гэсэн тодорхой зорилго бүхий улсууд хэн нэгнийг нь хөнөөчихөөд нөхдүүдийг нь хөнөөсөн хэрэгт холбодог муухай арга барил өмнө ч байсан л даа. Ялангуяа энэ бол Оросын коммунистуудаас ирсэн арга барил байсан. Жишээ нь Богд хаан, Сүхбаатар хоёр чинь хүж барилдсан ах дүүс байхгүй юу. Гэтэл Сүхбаатарын үхлийг Богд руу нялзаагаад Богд хорлосон гэж зохиомол хэрэг хийгээд “Сүхбаатар” гэдэг кино хүртэл хийсэн ш дээ. Түүнээс нь болоод Монголчууд саяхныг хүртэл Богд хаан Сүхбаатарыг хороосон гэж ойлгож явсан. Энүүний цаад зорилго нь ердөө л шарын шашныг устгах, тэр үед монголын ард түмнийг өөрсдийн үзэл бодолд автуулах гэсэн нэг ажиллагаа гэж хожим нь түүхчид гаргаж ирсэн байдаг.

-Малыш Энхтүвшинг зодоогүй гэхээр байцаагчид нь юу гэх юм?
-Малыш Энхтүвшинг зодсон хэргээр баривчилж хорьж байна гэж хориод, тэр нь  хүчингүй болчихгүй юу.

-Яагаад?
-Манай гэргий хүртэл очоод “энийг чинь би хийсэн юмаа” гэж мэдүүлэг өгөөд. Тэр хэрэг нь хүчингүй болгонгуут цааш нь хорихын тулд Зоригийн хэрэгтэй холбогдуулан шалгах боллоо гээд шинээр мөрдөн байцаагч шийдвэр гаргаж байгаа юм.Тэр үед би Цогтбаяр гэж мөрдөн байцаагчийг хараад ямар ч өрөвдмөөр юм дээ гэж боддог байсан. Яагаад гэвэл Цогтбаяр намайг баривчлахаасаа өмнө хошууч цолтой байсан юм. Намайг баривчилсаныхаа дараа шууд цол нэмээд дэд хурандаа болчихсон. Цолны төлөө, нэг хадаасны төлөө тийм юм хийж байгаа хүн шүү дээ. Дараа нь Цогтбаяр намайг дээрээс дарамталсаар байгаад Бат-Үүлийг ганц худагт хорьсон гэж ярьсан байдаг юм. Ийм хүмүүс 30-аад онд дотоод явдлын яаманд байж. Ийм хүмүүсийн гайгаар олон хүн амь амьдралаараа хохирсон.

Уг нь Цогтбаяр Зоригийг бүрэлгэсэн газраас олдсон миний малгайг “энэ бол мартсан байсан нь тогтоогдлоо” гээд тодорхойлолт гаргаад өгсөн юм байхгүй юу. Тэгсэн жил гаруйн дараа тэр малгайн хэргээр ганц худагт хорих ажлыг үргэлжүүлж байгаа юм.

-Тэр малгай танд одоо байдаг уу?
-Цогтбаяр эхлээд надад хэрэгт холбогдолгүй гээд тэр малгайг надад эргүүлж өгсөн. Гэтэл дараа нь надад эрүү үүсгэхдээ “нөгөө малгай чинь байна уу” гэхээр нь “байна” гэсэн чинь “аваад ирээч” гээд аваад ирсэн чинь “одоо энэ малгайгаар чинь сэжигтнээр татаж байна” гээд буцаагаад хураагаад авчихсан. Жил гаруйн дараа шүү дээ. Одоо тэр малгай надад байхгүй ээ. 

-Та тэнд хэд хоносон бэ?
-20 хоносон. Хамгийн муухай юм нь намайг хорьчихоод санаа нь амралгүй, миний хүүг бас хорих гэж оролдсон.

-Чулуудайг уу?
-Тийм. Чулуудайг Төв аймгийн мөрдөн байцаахад хорих гэж оролдсон шүү дээ. Энэ талаар хүмүүс бараг мэдэхгүй л дээ.

-Хүү тань тэр хэрэгт ямар хамаатай байхав?
-Их хөгийн. 1997 онд хүү маань жолоо бариад манайхан гэр бүлээрээ хөдөө явж байгаад онхолдчихсон юм байхгүй юу. Тэгсэн чинь тэр хэргийг гурван жилийн дараа намайг хоригдонгуут сөхөж Төв аймаг дээр хүүг минь дуудаж авчраад хорих гэсэн байгаа юм. Намайг Ганц худагт, хүүг маань Төв аймгийн хориход. Би эхнэр охин хоёроо өрөвддөг байхгүй юу. Тэр үед эхнэр маань ухаан нь гарчихсан гүйж явсан гэсэн. Аавыг нь гэм зэмгүй байхад нь хориод, тэгсэн чинь хүүг минь ямар ч гэм зэмгүй байхад нь Төв аймгийн хориход хорихоор завдсан. Ийм л юм болсон.      

Дотроо гасалж, дотроо орь дуу болж явсан нь тэр үе байсан
 
-Та Зориг агсны ахтай сайн найзууд байсан гэдэг. Нийгэм буруу ойлголттой ч гэрийнхэн нь зөвөөр ойлгож байсан бол сэтгэл жаахан ч гэсэн уужрах байсан байх?
-Үнэндээ би тухайн үедээ Оюунд ч тэр, Зоригийн ах Баярт ч , Доржпалам эгчид ч жаахан гомдож байсан. Жишээ нь Зоригийн ах Баяр бид хоёр чинь гэр бүлээрээ үй зайгүй найзууд байхгүй юу. Бие биенийхээрээ байнга орж гарна. Нийлцгээнэ. Тэдний хүүхдийг бид харна, бидний хүүхдийг тэд харна гэх жишээтэй. Тэгсэн чинь янз бүрийн буруу зөрүү үгэнд автаад биднээс хөндийрөөд явсан нь надад үнэхээр гомдмоор байсан. Дараа нь Доржпалам эгч нэг сонинд өгсөн ярилцлагандаа “хэзээ ч Бат-Үүл ингэх биш хүн” гэж ярьж, би жаахан тайвширч байсан юм. Оюун ч гэсэн янз бүрийн санаа бодолтойгоор буруу ойлголттой болж байгаа тухай дуулаад гомдмоор байсан.

Тэгээд яалтай ч билээ. Нэг сонины эрхлэгч сонин дээрээ “Бат-Үүл Булган хоёр нууц амрагийн холбоотой. Булганы нууц амраг байсан учраас Зоригийг хөнөөсөн” гэсэн юм бичсэн байсан. Нөгөө нөхөртэй шүүхдэлцлээ. Нөгөө нөхөр нь зүгээр л архичин нөхөр, тэгээд шүүх дээр очоод юу гэсэн гэхээр “яахав дээ, сонин алдаа л биз дээ. Заавал нэхэмжлэл гаргадаг нь юу юм бэ” гэсэн юм яриад зогсож байгаа байхгүй юу. Хүнийг юутай гүжирдэж, юунд холбочихоод байгаагаа ойлгоогүй эрүүл бус нөхөр байсан. 

-Яг тийм хэцүү хатуу үед таны журмын нөхөд гэж хэлээд байгаа тэр хүмүүс хэр ойр байсан бэ?
-/хэсэгтээ дуугаа хурааж бодлогшроод/ Сосорбарам эхнэртэйгээ хоёулаа миний хойноос мөн ч их явсан даа. Со маань ёстой андын жудагтай хүн дээ. Баабар одоогийн сайд Х.Баттулга гээд цөөхөн хүн байсан. 

-Хамсаатан болчихвий гээд л үү?
-Тийм.Тэр жаахан онцгүй л байсан. Тэгээгүй улсууд ч байсан л даа. Би тэр үед Ганц худагт хоригдож байсан болохоор сайн мэдэхгүй л дээ. Нөхрийг нь хорьчихсон, хүүг нь хорино гээд надаас илүү эхнэрт маань тусламж хэрэгтэй байсан. Миний эхнэрийн өвөө эмээ нь бүгд хэлмэгдэж байсан. Тийм хүний үр хүүхэд чинь ухаан нь гараад газар бүр лүү аврал нэхэж гүйнэ биз дээ. Тэгэхэд олон хүн нүүр буруулж байсан гэж сүүлд гомдолтой хэлж байсан. Би байсан бол хэзээ ч нөхрөө гүжирдүүлээд суухгүй байсан. Гүндалай дээр яаж тулалдаж байсан шигээ ямар ч эргэлзээгүй тулалдана. Илэн далангүй хэлэхэд надад жаахан онцгүй санагдаж байсан.

-Тийм хүнд үед цурхиртлаа уйлмаар санагддаг уу?
-Тэгж байгаагүй. Эхнэр маань аргаа барж байхад чинь би дагаад нугараад байх юм бол аюул болно ш дээ. Ер нь надад ямар нэг аюул учрахад хамгийн түрүүнд эхнэртээ, ээж аавдаа мэдэгдэхгүйг хичээдэг.

-Таныг алуурчин мэтээр шуугиж байх тэр үед Эрдэнэ гуайн бие тааруухан байсан гэдэг байхаа? 
-Миний аав өнгөрөхөөсөө өмнө хэвтэрт байхдаа , хүүг минь хэлмэгдүүлэх вий дээ гэж санаа зовж бичсэн байдаг юм. Миний аавын амьд сэрүүндээ сэтгэл нь чилж бичсэн тэр нийтлэл одоо ч бий. Миний аав, аавыгаа хэлмэгдлээр алдсан хүн шүү дээ. Тэгээд хүүгээ тэгж алдах вий гэхээс зүрх нь шимширч байсан байх. Тийм бодолтой аавыгаа харахад ч аймшигтай байдаг юм. Ер нь миний дотроо гасалж, дотроо орь дуу болж явсан нь тэр үе байсан. Аав маань хэвтэрт орчихсон, би аавыгаа асарч цуг байна. Би аавыгаа авч эмнэлэгт хэвтэнэ.

Тэгэхэд гадуур Бат-Үүл Зоригийг алсан гээд сонинуудаар янз бүрээр бичдэг. Аав маань тэр тухай мэдчихсэн түгшсэн, миний өмнөөс цөхрөнгөө барж байгаа байдлыг нь харах надад үнэхээр хүнд байсан. Ер нь аав маань өөрийнхөө тухай ч бодохоо байсан. Хүүг минь хэлмэгдүүлчихвэл яана гэж бодно ш дээ. Ийм л хэцүү үе байсан даа. Муу аавыгаа хүнд өвчтэй байхад ийм юм сонсгож байдаг гэж бодохоор хэцүү байсан даа. /уртаар шүүрс алдав/

-Улс төрчдийн хүүхдүүд түрүүчээсээ улс төрд орж байна. Магадгүй та энэ бүхний дараа хүүгээ охиноо улс төрөөс хол яваасай гэж хүсдэг байх? 
-Би хүүхдүүдээ улс төрд ороосой гэдэг юмуу хол байгаасай  гэж бодож байгаагүй юм байна. Жишээ нь том хүү маань бизнес хийнэ гэдэг юм. Охин маань шоу бизнес хийнэ гэдэг. Бага хүү маань лам. Өөр өөрийнхөө сонгосон замаар л явж байна.

-Ингэхэд гэр бүлийн бизнес чинь юу болж байгаа вэ?
-“Чугу” студийг манай гэргий Дашдондог, Халиун хоёртой хамтран төсөл хийж анх байгуулж байсан юм.”Чугу” студи маш хүнд үедээ орсон л доо. Яагаад гэхээр уран бүтээлчдийн бүтээлийг CD болгон зарж байж ашиг олж амьдрах ёстой байтал сүүлийн үед интернэтээс дуу татдаг болчихсон. Тэгээд МР3 энэ тэр гээд CD-ний худалдан авалт борлуулалт уначихсан. Ингээд энэ бизнес нэлээн том цохилтонд орсон. Энэ бол зөвхөн “Сонор” студид тохиолдож байгаа явдал биш дэлхий нийтээрээ ийм байдалд орж байна. Одоо бол хүү маань ХАА-н бизнес рүү орох санаатай байгаа.

Би ч тэрийг нь дэмжиж байгаа. Дэмжихдээ хуулийн хүрээнд шүү дээ.Яагаад гэвэл хүүгийн минь ярьж байгаа тэр зүйл ХАА-ын салбарыг хөгжүүлэх босгоход дэмжлэг болох юм шиг санагддаг. Сүүлийн үед газар тариалан, МАА-ын чиглэлээр уншиж судалдаг болж байгаа нь хүүгийн маань нөлөө. Яагаад гэвэл энэ чиглэлийн бизнес хийх эрэл хайгуулын явцад олон зүйл харагдаж байна л даа. Жишээ нь би хүүгийнхээ нэг ухаалаг зүйл ярихыг сонсоод олзуурхсан. Тэр нь юу гэхээр миний хүү МАА-н чиглэлд бизнес хийх гэсэн чинь “манай МАА тогтолцооны хувьд үйлдвэрлэлийг дэмжих нийлүүлэлтийг хийдэг тийм тогтолцоо биш болсон байна. Өөрөөр хэлбэл өрх бүр амиа аргацаадаг жижигхэн аж ахуй болоод нурчихаж, аж үйлдвэрээ түүхий эдээр хангадаг, том нийлүүлэлт хийдэг аж ахуйнууд нь задраад байхгүй болчихсон байна. Үүнээс болоод манай мал аж ахуй, үйлдвэрлэлийн салбар хоёр хоорондоо холбогдохоо байж.

МАА жижигрээд өрхийн амин хувийн хэрэгцээ хангасан, зөвхөн тэр сонирхолдоо хөтлөгдсөн жижигхэн аж ахуй болсон байна. Монголын малчид дундад зууны үеийн натурал аж ахуй руугаа эргээд орчихсон байна. Үүнийг зогсоож хоршоолох үйл ажиллагааг явуулахгүй бол  ХАА-ын салбар аж үйлдвэрийн салбар хоёр чинь байхгүй болох нь байна шүү”гэж ярихыг нь сонсоод би, уг нь төрийн бодлого тодорхойлдог гээд өөрийгөө дориун юм бодоод байсан чинь тиймэрхүү зүйлийг анзаараагүй л байгаа юм. Хүүгийнхээ хэлсний дараа Су.Батболд, Тэрбишдагва, Бямбацогт гишүүдтэй санал солилцоод сууж байхад Тэрбишдавга гишүүн ажиглалтаа хэлсэн. “Жижиг аж ахуйтай хэзээ ч аж ахуйн нэгжүүд шиг гэрээ хийхгүй. Жишээ нь Арабууд ирээд хонины мах авъя гэдэг.

Гэтэл нэг малчин 1000 малтай, үсрээд 2000 малтай. Ийм жижигхэн аж ахуй болоод тарчихсан байгааг нь хараад нөгөө арабууд чинь бид хэнтэй яаж гэрээ хийх юм бэ гэдэг. Яг ингээд практик ажил руу ороод ирэхээр бидний бодож байгаагүй олон юм байдаг юм байна. Одоо бид эдийн засгаа өөд нь татъя гэж байгаа бол мал аж ахуйгаа өөд нь татах ёстой. МАА-гаа өөд нь татахын тулд малчдаа том том хоршоо болгох үйл ажиллагааг дэмжих ёстой. Тэгээд нийлж бүтээгдэхүүнээ зах зээл дээр гаргадаг. 100 мянган хоньтой, сая хоньтой гэж ярьдаг том том хоршооллын аж ахуйнууд болгох хэрэгтэй. Тэгэх юм бол малчдад очиж байгаа мөнгөн орлого асар их нэмэгдэж, малчид асар их баян болно. Нөгөө талаар эдийн засаг дээр мал аж ахуйн хүчтэй бааз бий болох юм байна. Ийм санаа хэлсэн хүүдээ баярладаг. Аавынхаа анзаараагүй юмыг хүртэл анхааруулаад хэрэгтэй зүйл гаргах.

Хүүгийн тань бизнест амжилт хүсье. Цаг зав гарган, илэн далангүй ярилцсан танд баярлалаа