Монгол Улсын гавьяат тамирчин, даян аварга Агваансамдангийн Сүхбат Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж болон Монголын ард түмэнд хандан тунхаг бичиг илгээжээ.

“Монгол Улсын эв нэгдлийн бэлгэ тэмдэг, ардчилал, шударга ёсыг тогтоогч, хүндэт Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж болон Монголын ард түмэндээ илгээх тунхаг бичиг” хэмээн хаягласан энэхүү захидалд даян аварга А.Сүхбат монгол үндэсний бөхөд шударга барилдаан, шударга ёс зүй тогтоох цаг болсныг уламжилж, одоогийн бөхийн барилдаан, бөхчүүдийн талаар өөрийн саналаа багтаасан бөгөөд Монгол үндэсний баяр наадам, бөхийн барилдаан маань цэвэр ариун ёс зүйтэй байг хэмээн уриалжээ. Даян аваргын захидлыг бүрэн эхээр нь нийтэлж байна. 

“Зодог тайлах шийдвэр гаргасан нь найрааг эсэргүүцсэн, найраа хийдэг биеэ хэдэн халтар төгрөгөөр үнэлдэг улсын цолтой бөхчүүд рүү чиглэсэн алхам байсан”

Анх Монголын үндэсний бөхийн барилдааныг ямар хүмүүс зохион, ямар дүрмээр барилдаж, ямар цол өгч, түүнийг нь ямар байдлаар овог аймагтаа хүлээн авч байсан бэ гээд манай бөхийн үүсэл хөгжлийн талаарх олон асуулт урган гарч ирдэг. Энэ нь их үндэстэн байсан бидний аугаа их бахархал гэлтэй.

Бид бүхний таамаглаж байгаагаар эзэн Богд Чингис хааны үед л гэхэд Хавт Хасар, Бүрч бөх, Бэлгүтэй нараа барилдуулж, түмэн олноо цэнгүүлж, жилийнхээ өнгийг шинжиж байсан түүх байдаг. Улмаар монгол бөх нь халх, үзэмчин, ойрад гэх мэт өөр өөрийн онцлогийг агуулсан үндэснийхээ өв соёлыг шингээсэн бие даасан  спорт болж, өнөөгийн хөгжилд хүрсэн юм. Монгол үндэсний бөх нь үндэстний бахархал болж ирсэн төдийгүй бие бялдрын хүмүүжил, сахилга бат, тэсвэр тэвчээр олгож, авьяас чадварыг хөгжүүлж ирсэн байдаг. Үүний нэг жишээ гэвэл, хүү төрвөл бөх, эр унага төрвөл ажнай хүлэг болоорой гэж ерөөдөг уламжлал тогтжээ. Бөхийн барилдааныг үндэснийхээ спорт болгосон улс орон олон байдаг.

Иран, Турк улс гэхэд тосон барилдаан болон бөхийн чөлөөт барилдааныг үндэстнийхээ хэмжээнд бодлогоор хөгжүүлж, өндөр түвшинд аваачсан бол япончууд сумо барилдааныг олон улсад дэлгэрүүлж, 16 дахь удаагийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээ амжилттай зохион байгуулж, улмаар дараагийн олимпийн их наадамд үзүүлэх тоглолтоор үзүүлэх тоглолтоор орж, олимпийн төрөлд багтаахаар шаргуу ажиллаж байна. Би энд юуг гаргаж ирж хэлэх гээд байна вэ гэвэл, манай үндэсний бөх бол дэлхийн шилдэг бөхийн барилдаан гэдэгт огт эргэлздэггүй. Манай монгол бөх барьцтай, барьцгүй, сэрвүү, хав золгож барилдах гээд бусад барилдааны сонгомол арга мэхүүдийг өөртөө шингээсэн “Их монгол-Их бөх” болж чадсан юм.

Барилдаан эхлэхээс өмнө бөхчүүд хүчтэй амьдтыг дуурайн гараа, дэвээ, шаваа хийх болон алдар цолоо уянгалуулан дуудуулж, дахин давтагдахгүй уран, хурц, дайчин шаламгай барилдааныг хийж, үзэгч түмнээ уухайн дуунд баясгаж, нааддаг онцлогтой, гайхамшигтай урлаг, спортын хослол юм. Харамсалтай нь, сүүлийн үед энэ шударга спорт маань элдэв луйвар, бууж өгөлт, найраа гэх ёс бусын үзэгдэлд автаж, мөхөхөд хүрч байна.

Миний хувьд улс хувьсгалын 70 жилийн ойгоор 1991 онд хоёрын даваанд одоогийн улсын аварга /тэр үед заан цолтой байсан/ О.Балжиннямтай таарч, өвдөг шороодож байсан. Тэр наадамд намайг хаясан бөх маань түрүүлж, улсын арслан болж байсан ба би өсч өндийгөөд 80 жилийн ойн баяраар түрүүлж байсан түүхтэй. 1990 он гэхэд бидний залуу бөхчүүд найраагаар тэр тэр начин болсон гэсэн, нас нь ахиж, амжилт гаргахаа байсан цолтой бөхчүүд найраа хийж, мөнгө авч начин төрүүлдэг гэдгийг анх удаа мэдсэн юм. Үүний эсрэг өнөөдрийг хүртэл бөхчүүд бид бүхэн болон МҮБХ дорвитой арга хэмжээ авч, энэ алдаа завхралыг засахын төлөө юу ч хийж чадсангүй. Тухайлбал, намайг ид барилдаж байхад улсын цолонд хүрдэг даваануудад янз бүрийн гуйлт ирж, зовоодог байлаа. Намайг битгий амлаач, тэр бөхийн амлалгүй өнгөрөөгөөч, авсан ам угтуул бөхөө сольчих л доо... гэх мэтээр.

Би багш, сурган хүмүүжүүлэгч хүн. Бидний ирээдүй хойч үе, бахархал болсон энэ сайхан залуучууд авлига, найраагаар амьдарч, түүнд дасчихсан, залгамжлагч нэгэн болох нь ээ гэж үргэлж санаа зовинож яваад нэг л мэдэхэд ид барилдаж байсан цаг үедээ гэнэт зодог тайлсан.

Энэ шийдвэр маань найрааг эсэргүүцсэн, найраа хийдэг биеэ хэдэн халтар төгрөгөөр үнэлдэг улсын цолтой бөхчүүд рүү чиглэсэн алхам байсан. Хөл дээрээ тогтож чадахгүй шахам өтөлсөн ахмад бөхчүүд идэр залуусыг тэрий хадтал унагасаар дээд даваанд хүрдэг жүжигт үнэмшдэг нэг ч наадамчин байхгүй. Ийм улайм цайм, худлаа барилдаан хийж, авлигыг дэлгэрүүлж байгааг харан баясах гэж ард түмэн наадамд очдоггүй юм. Энэ хэдхэн тооны нөхдөөс болж, монгол бөх ёс зүй, өөрийн дархлааг алдах ёсгүй. Бид бүхэн бөхчүүд, ард түмэн, монголчууд бүгдээрээ энэ байдлыг илчлэн гаргаж, шахан зайлуулах хэрэгтэй. Миний хийдэг гол ажил бөх барилдах байсан. Би улсад гурав түрүүлэхдээ нийтдээ гурван сая төгрөгийн шагнал авсан. Би маш их бэлтгэл сургуулилт хийж, ядарч сульдан, ялж ялагдаж байж амжилтад хүрсэн. Гэтэл найраа хийж, начин төрүүлсэн нэг нөхөр түрүү бөхийн шагналаас 40-50 дахин илүү буюу 40-50 сая төгрөг өвөртөлчихөөд тунаж барилддаг бидний ховор агшныг үзээд маасайтал инээгээд сууж байхыг нь харахаас ой гутдаг юм. Одоо найраа гэгч улам л залуужиж байна. Саяхан болсон Бүх цэргийн наадам дээр найраа яг наадам дээр болдог шиг болж чадаж байна. Бөхчүүд залуу үедээ найрааг сайн зааж, сургаж өвлүүлсэн байна. Нэгийн даваанаас найраа явж, улсын цолонд ойрхон яваа залуучууд... тухайлбал, цэргийн арслан А.Бямбажав, аймгийн арслан Ч.Содномдорж, Б.Батмөнх, Б.Сангисүрэн нар бууж өгч, цэргийн начин төрүүлж байх жишээтэй. Залуу хойш үе маань аз хийморьтой явах, хийморио үхүүлэхгүй байх талаар бодохоо ч байчихаж... Бид бүхний жаргалант ирээдүй болсон үр хойчдоо найраа гэж байдаг юм аа, найраагүй наадам гэж байдаггүй юм гэж хэлэх үлдлээ гэж үү.

Тийм биш ээ, огтхон ч тийм зүйл байж болохгүй. Бидний хувьд манай “Олимп” сургуулийн хамт олон болон зөв шударга үзэлтэй олон хүмүүсийн хувьд найраа авлига хэзээ ч хийлгүйгээр шударгаар тэмцэлдэхийг уриалсаар ирсэн юм. Эцэг өвгөдөөс уламжилж ирсэн эрийн гурван наадам бөхийн барилдаанаа ариун сайхан рашаан лугаа цэвэр авч явцгаая.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж гуайд хувь хүнийхээ болон хамт олныхоо өмнөөс шударга байхыг уриалж буй нь талархаж буйгаа илэрхийлье. Өнөөдөр зөв шударгы байхын талаар зөв ажиллаж, зөв ярихын талаар, зөв амьдрахын талаар цаг алдалгүй ярьж, зааж сургахгүй бол Монголын үр хойч өнөөдрийн байдлаар иймэрхүү л байна. Зөвхөн бөхийн төлөөлөл болсон хэдхэн бөхчүүд гэхэд найраа авлигачдад идэгдчихсэн, олон нийтэд нэр хүнд нь уначихсан байна. Энэ байдлаа даруй засахгүй бол үзэгчид ирэхгүй, үзэгчид үзэхгүй бол наадам болохгүй гэсэн үг биз дээ.

Миний зүгээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болон нийт ард түмэндээ намайг дэмжсэн энэ авлига найрааг зогсоохийн төлөө санал сэтгэгдлээ хэвлэл мэдээллээр илэрхийлж, хамтарч ажиллахыг хүсч байна. Энэ жилийн наадам найраагүй сайхан болоосой. Монгол наадам, Монгол бөх шударга барилдаанаар үргэлж наадамчдаа баясгаж байдаг. Би монгол бөхийн сайн сайхны төлөө тэмцэх болно. Та бүхнийг хүндэтгэн ёслов.

Монгол Улсын гавьяат тамирчин, даян аварга А.Сүхбат.

2009.06.28