Би сэрүүлэгнийхээ дуунаар босож кофе чанагч руугаа очлоо. Кофе дөнгөж болсныг илтгэж жижигхэн ногоон гэрэл ёлтойн асна.  “Амар эд шүү бас” гэж бодлоо. Энэ чанагч, хэрэгтэй цагаа сануулаад орхичихоор тэр цагт нь буцалгачихсан байдаг болохоор тэгж олзуурхсан хэрэг л дээ. За тэгээд над шиг эхнэр хүүхдээсээ хол байгаа хүнд бол бүр аятайхан. Кофегоо аягандаа хийхэд халуун уур нь хамар цоргиж, өрөөгөөр нэг тархан тааламжтай санагдана. Яагаад би энэ харь нутгийн ундаанд ингэтлээ татагдах болсноо өөрөө ч мэддэггүй. Анх нэг их тоодоггүй байж. Тоохгүй ч юу байхав дээ амт нь ч гэсэн олигтой эд биш шиг санагдаад сүүтэй цай, хярмаа л их үгүйлдэгсэн. Одоо тэгсэн чинь өглөөд ямар ч байсан тогтмол уудаг болчихож. Тэгэхдээ бүр сүү ч үгүй, чихэр ч үгүй шүү. Аяганыхаа сэнжнээс хоёр хуруугаараа гогдоод ганц нэг оочлон цонхон дээрээ очлоо. Нар аль хэдийнээ манджээ.

“Юу билээ! Өө тийм л дээ. Өнөөдөр миний амардаг өдөр тул би сэрүүлгээ ч, кофе чанагчаа ч нэг цагийн хойно тавьсан хэрэг. Тэгэхээр нар мандсан байлгүй яахав”  
Өвлийн сүүл сар шувтарч хаврын эхэн сар дөнгөж эхэлж байгаа тул модод нүцгэн мөчрөө сарвайлгаад үзэмж муутай, зүлэг ногоо өнгөө алдаад гунигтай. Хэдий тийм ч нар гэдэг тусаж буй үедээ юуг ч гэлээ өнгө оруулчих юм даа. Тэр тусмаа өглөөний нар. Харин ч мэлийж цайраад дүлий оргиод байсан цас  сүүлийн хэд хоногийн дулаанд бараг хайлчихаж. Ажил, гэр гээд өглөө оройн бүрэнхийд давхисаар байтал энэ бүгдийг анзаараагүй юм байхчив. Байрны булан тойроод манай байрны эзэн палибагар шар авгай гараад ирлээ. Хэл яриа, царай төрх нь ч гэсэн энэ хүн яав ч америкийн унаган иргэн биш. Гэвч хүнд байр түрээслүүлсэн шиг байж байна гэдэг чинь надаас хавьгүй дээр амьтан гэсэн үг л дээ. Сайн унтаж нойр ханасных уу, эсвэл өглөөн нар сэтгэл сэргээснийх үү тэр авгай хүртэл тэгтлээ хүйтэн харагдсангүй. Миний байрны гэрээ хараахан дуусаагүй ч энэ авгай хаа таарсан газраа намайг дараа жилийн гэрээгээ хийх талаар анхааруулна. Сүүлдээ бүр шалаад байх шинжтэй. Гэхдээ би нэг хүнээс болоод дараа жил энд суух эсэхээ шийдэж чадахгүй яваа юм.
Цонхон талд байх бяцхан цөөрмийн мөс гялтганаад ил гарчихаж. Бүтэн өвөлжингөө битүү цасанд дараатай байсан учир ойрд хараагүй юмаа гэнэт харсан хүний нүдээр цөөрмийн мандалыг сониучирхан харав. Ноднин хавар энэ байрыг түрээслэхэд байрны эзэн авгай энэ цөөрмийг ажлын алжаал тайлахад ихэд тустай хэмээн учиргүй магтаж, тэр ч байтугай цөөрөм рүү харсан цонхтой өрөөнүүд арай үнэтэй байдаг ч намайг хараад л сайн хүн гэдгийг мэдсэн тул надад үнэрхэхгүй гэдгээ ч хэлж амжсан юм. Нүүж ирсэнийхээ дараахан цөөрмийн голд оргилох жижигхэн оргилуур ихэд таалагдсан ч өдөр шөнөгүй шуугих нь зовлонтой. Ялангуяа шөнийн цагт нэг сэрчихвэл эргэж унтахад мөн ч хэцүү байж билээ. Гэхдээ сүүлдээ дассаан.
Хоёр нүд маань цөөрмийн мөсөн өнгөр дээр нэг их удсангүй цаад талынх нь дөрвөн давхар байшин дээр тогтлоо. Энэ байшин надад нүсэр хүнд, дүнсгэрдүүхэн, яагаад ч юм ямар нэг юмны эцсийн зогсоол мэт санагддаг юм. Магадгүй би дотор нь амьдардаг хүмүүсийг мэддэг болохоор тэр байх. Энэ байр нь эндхийн хөгшчүүлийн байр юм л даа. Гэхдээ бүр сувилалын газар биш. Зүгээр л настай хүмүүсдээ хямдралтай үнээр өгдөг байр юм.
Намайг нүүж ирснээс хойш удалгүй модод гөлөглөж, шувууд мөчирт нь жиргээд, зүлэг хивс шиг ногоорч, цэцэгс хээлэн дэлгэрээд зуны сайхан өдрүүд эхэллээ. Цөөрөм маань манай талаасаа ойртоход их эвгүй огцом, мухар эрэгтэй. Харин нөгөө байр талаасаа бол их аятайхан. Түүнийг нь ашиглаад тэр талд нь хэд хэдэн сандал ширээ, сүүдрэвч тавьсан байв. Энэ сандал дээр л анх би түүнтэй танилцсан юм.
Зуны сайхан цаг эхлэв үү, үгүй юү нэг баахан цагаан толгойтой хөгшид эдгээр ширээ сандлыг эзэгнэн сууцгаана. Намайг цонхоор харах тоолонд хамгийн захын сандал дээр нэгэн өвгөн байнга сууж харагдана. Цөөрөмнөө бууж суух хэдэн галууг харж суух нь түүнд сайхан байдаг бололтой. Нэг өдөр би, манайд баахан хатсан талх байсныг аваад гарлаа. Ганцаараа байдаг болохоор талх боовны үлдэгдэл яаж ийж байгаад л гарчихдаг юм. Тэгээд тэдгээр шувуунд өгөх гэсэн хэрэг. Манай талаасаа их эвгүй учир тойрч явсаар яг өвгөний дэргэд шахуу ирж таарав. Өшөө жаахан цаашилбал бөөнөөрөө сууж буй хөгшид рүү дөхөх гээд байсан тул тэгсгээд зогсов. Талхнаасаа жижиглэн гурван галуу руу шидэхэд тэд уралдан үнхлэнэ. Энэ завсраа өвгөнийг ажиглав. Тэр намайг харж байгаа шинж алга. Був буурал толгойтой, ширвээ цагаан сахалтай, өндөр нуруутай байсан байх гэмээр янхигар цагаан өвгөн байв. Ер нь одоо л насанд дарагдсанаас биш урд нь бол их л өөр хүн байсан байх гэмээр. Өөр байлгүй ч яахав дээ. Дөрвөлжин хээтэй цамцныхаа хоолойны  товчийг хүртэл нямбайлан товчилж. Яг л манай өвөө шиг. Манай өвөө ингэж  товчлоод, бас нэг зангиа зүүчихдэг догь өвөө байж билээ. Яагаад ингэдгийг нь асуухаар хүн гоё харагдах ёстой шүү дээ гэчихнээ. Өвөөгөө санаад энэ хүн ч гэсэн мөн тэгж боддог байхдаа гэж бодогдоод бага зэрэг инээд хүрэв. Гэхдээ би юү гэж түүнээ мэдэгдэхэв. Өвгөнд онц содон юм байхгүй ч би яагаад ч юм шувуунд талхаа өгөхийн хажуугаар хялмагнан харсаар байв. Тэр хоёр гараа зөрүүлэн таягныхаа бариулыг тулчихаад дээр нь эрүүгээ тавьчихаж. Наашилж яваа цагийн шаргал наранд бүлээцсэндээ зүүрмэглэж сууна уу гэлтэй харагдана. Гэтэл өвгөн зүүрмэглэх нь битгий хэл гэнэтхэн
-  Энд бас олон загас байдаг юм гэж дуугарсанд би цочсондоо
-  Сайн . . .Сайн уу? “Үгүй ингэхэд би үхсэндээ ингэж сандраа юм бол”
-  Өө тийм үү? Би мэдээгүй юм байна гэж өөрийгөө арай хийж цэгцэллээ. Гэхдээ “Намайг цочихыг харсан болов уу, яасан бол” гэж санаа бага зэрэг зовов. Нээрээ тэгтэл хар ногоон усны ёроолд бараг ялгагдамгүй өнгөтэй загаснууд гулсах мэт хөвнө. Зарим нь бүр ийм жижиг цөөрөмд баймгүй том ажээ.
-  Тийм байна, тийм байна.  “Хн! Миний байж байгааг анх удаа загас харж байгаа юм шиг”
-  Чамайг тэднийг харсанд маш таатай байна.  “За тэр ч яахав. Эд хүн онгироох доо сайн”  
Тэгээд нэгэнт яриа эхэлсэн тул
-  Намайг Төгсөө гэдэг
-  Би бол Пол гэлээ.  “Пол, Пол” гэж би амандаа давтав. Тэр өдөр Пол надтай өөр юм яриагүй юм. Угаас тэр ярилцах ёстой хүнтэйгээ л ярьдаг мэт ихэмсэгдүүхэн харагдав. Тэгээд ч эд нар ази царайтай хүнтэй нэг иймэрхүү л харьцдаг л даа би мэднэ. За тэгээд өөрт хэрэггүй хүнтэйгээ бол хэнбугай ч байсан нэг их олон үг ярих биш. Хүний нутагт яваа хүн цаагуураа л нэг “өнчин, өөнтөгч” сэтгэлгээтэй байдаг болохоор магадгүй би буруу бодсон байж ч болох юм. Өвгөн ч дуугарахгүй, тэгээд ч намайг ойлгох эсэх нь мэдэгдэхгүй тул би ч нэг их юм ярьж чадсангүй. Зөвхөн
-  Баяртай. Өдрийг сайхан өнгөрүүлээрэй гээд талхаа дууссаны илрэл болгож хоёр алгаа хавиран гөвөөд эргэхэд араас
-  Чи ч гэсэн . . . богинохон, хүйтэвтэр хариулт чихэнд сонсогдоод үлдлээ. Яагаад би тэр хүнтэй ярих гээд байснаа ойлгосонгүй. Бодвол хөгшин настай юм болохоор нь өрөвдсөн үү. Тэгтэл тэр хүн надаар өрөвдүүлээд байх хүн биш. Нилээд хэдэн жил хөгшчүүдийнхээ царайг хараагүй болохоор сэтгэлд дулаан харагдсан уу, магадгүй энэ шалтаг л ойролцоо очих байх. Өөрөө мэдрэхгүй ч гэсэн цаагуураа би тэднийгээ санаж, бэтгэрч  явдаг байж ч болох юм.
Ажилтай болохоор тэр болгон цөөрмийн эрэг дээр зогсоод байх зав надад байсангүй. Дараагийн амралтын өдрөөрөө жаахан талх бариад гараад иртэл өвгөн энэ удаа таягаа биш түрж явдаг түшүүртэйгээ гарч ирсэн байв. “Өдөр өдөрт үүнийгээ солиод байдаг нэг ёсны гангараа юм байхдаа” гэж бодов. Хожим би түүнийг биеийнхээ байдлаас болж таяг эсвэл түшүүрээ авч гардгийг ойлгосон юм. Өнөөдөр галуу байхгүй учир намайг загасанд талхаа өгөн зогстол өвгөн
-  Чамайг хэн гэдэг гэлээ?  “Ямар ч байсан энэ намайг санаж байгаа юм байна”
-  Намайг Төгсөө гэдэг.  “Чи ч хэлж чадахгүй л дээ”
-  Чамд хэлэхэд хэцүү байна уу?  гэтэл нөгөөх л үл тоосон царайгаа гаргаж
-  Чи хятад уу? “За энэ ч яахав. Эндхийн хүн болгон л ингэж асуудаг юм чинь”
-  Үгүй ээ.  Би монгол хүн.  “Тиймээ би монгол хүн. Хаа ч хэлнэ шүү”
-  Тийм их ялгаатай юу.   “Чамд бол ч ялгаагүй л дээ”
-  Тэгэлгүй яахав.  “Дотор нэг юм буцлаад байх чинь ээ”
-  Харин та?  “Америк л гэнэ байх даа. Эд дандаа тэгдэг юм”
-  Би Америк.  “Тээр хэлээгүй юү. Америк гэдэг чинь үндэстэн биш шүү дээ. Гэхдээ Ямар хүн бэ л гэсэн болохоос ямар үндэстэн бэ гээгүй болохоор энэ хариулт тохирно л доо” гэж бодлоо.
Ерөөс хүний нутагт амьдарч байгаа хүн яс үндэс, цаашлаад шашин шүтлэгийн талаар нэг их олон юм яриад байх нь онц биш гэж би боддог юм. Энэ бол их эмзэг сэдэв. Ялангуяа дөнгөж танилцаж байгаа бие биенээ мэдэхгүй шахам улсад бол бүр дэмий. Тэгээд ч хэл ам муухан тул буруу зөрүү ойлголцвол таатай юм болохгүй. Пол бас юу бодсон нь мэдэгдэхгүй ч хятад монголын ялгааны талаар тэр өдөр, тэрнээс хойш ч надаас асуугаагүй юм. Тэгээд би
-  Та гэрэлсэн үү?  “Мэдээж шүү дээ. Хөгшин хүнээс юу ч асуучихав даа”
-  Нэг удаа. “За даа ихэнхи америкчууд хоёр дахь амьдралтай байдаг л даа”
-  Та хүүхэдтэй юү?  “Байж л таараа шүү дээ. Миний энэ хэл ерөөсөө сайжрахгүй нь ээ. Хэнтэй ч ярьсан жижүүрийнхээ хэдэн асуултыг л тавих юм. Донгиодуухан сэтгүүлч шиг”
-  Гурав бий.  “Энэ надтай ярих дургүй байгаа юм болов уу. Ярьж байгаа нь нэг л хүйтэн”
-  Их сайхан гэр бүл байх гэж би бодож байна. “Энэ харин овоо аятайхан боллоо. Эд нар ингэж нялганасан маягтай л ярьдаг юм чинь”
-  Тийм байсаан. “Иймэрхүү маягаар ч бидний яриа олигтой өрнөхгүй нь бололтой”
-  Танай хүүхдүүд тань дээр ирдэг үү? “Мэдээж ирдэг л байлгүй дээ” Өвгөн надруу нэг эвгүй харснаа хөндий дуугаар
-  Ирэх ирэхгүйдээ ч гол нь биш. Ганцхан ямар нэгэн муу юм сонсогдохгүй байгаа нь л чухал. “Хөөрхий ирдэггүй байх нь. Жаахан тааруухан сэдэв рүү орчихлоо. Мэдэж авлаа”
-  Та хэдтэй вэ?  “Би одоо хүний аманд орчих гээд л өвчтэй юмаа. Болиоч”
-  Би одоо ерэн нэгтэй.  Түүний царайд үл ялиг бардамнал илрэв. “Хөөх! үхдэггүй ээ. За тэр хошин шогтох ч яахав. Хошин шог үзсээр байгаад гээд . . . буруугаа тийш нь чихчихээс. Нээрээ! ямар сайхан өндөр нас вэ. Манайханд бол мөрөөдлийн л нас. Надаас жаран нэг ах юм. Миний аав дөнгөж жар гарч яваа. Надаас бүхэл бүтэн аавын минь насаар ах юм гээч. Хүндлэхгүй байхын ч аргагүй нас юм даа зайлуул”
-  Та наснаасаа залуу харагдаж байна. Би таныг далан хэдтэй л гэж бодлоо. “Иймэрхүү ярьвал ч болж байна шүү. Одоо л хүнтэй ярьж сурах нь дээ. Төгсөө чи шүү”
-  Тийм гэж үү. Харин би тэгж боддоггүй юм. Гэхдээ би ямарч харагдлаа гэсэн энэ бүхэн ямарч ялгаагүй болсон доо гээд араас нь санаа алдав.  “За тэр. Овоо хэдэн өгүүлбэр хэлж байна. Яриа маань болж байгаагийн шинж.”  
Магадгүй л юм даа. Өндөр нас насалсныг өөрөөс нь залуу хүмүүс л бахархдаг болохоос яг өөртөө бол ямар байдгийг мэдэхгүй юм. Гэхдээ тэд хүнд насаа хэлэхдээ урамтай байдгийг би мэднэ. Манай эмээ ерэн тав хүрсэн хүн. Хөөрхий минь хэн нэг нь түүнийг тоож насыг нь асуухаар хэр баргийн юмыг хольж хутгаад байдаг хүн чинь насаа бол харин санахын дээдээр санаж “Эмээ нь одоо хий настайгаа ерэн тав хүрч байна” гээд цог нь үхсэн циймэн хоёр нүд нь амь орж гялтганаад, шүдгүй амаа ангайгаад инээдэгсэн. Бас болоогүй ээ хэдэн тийш сарвайсан мойног хуруутай үрчгэр гараараа шүдгүй амаа дарчихнаа. Эмэгтэй юм болохоор айлгүйтэж байгаа юм зайлуул миний муу эмээ. Одоо бодоход өөрт нь үлдсэн хамгийн сүүлчийн бахархалаа хүнд хэлэх нь хичнээн их сайхан байдаг байсан бол. Хэн нэгэнд насаа хэлчихээд хэдэн өдөртөө л сэтгэл тэнүүн, жаргаж суудаг байсан байхдаа.
Пол бид хоёр нэг иймэрхүү хөндийдүү маягтай л танилцсан юм. Мэдээж би ч түүнийг, тэр ч намайг таньдаг байх шаардлагагүй л дээ. Яагаад гэвэл тэр надгүйгээр ерөн нэгэн жил, би түүнгүйгээр гучин жил хорвоог туулцгаасан байлаа.
Полоос гадна би бас тэдний байрныхантай ганц нэг үг сольчих хэмжээнд танилцаж дөнгөв. Яагаад гэвэл тэд цугаараа л улирлын сайханд тэр хэсэгхэн талбайд наралцгаадаг юм. Тодд гэж намхан тарган, хурдан хөдөлгөөнтэй алиа марзан хүн байв. Анх би Тоддыг хараад чихэндээ аппараттай болохоор нь “чих хатуу юм” гэж бодсон маань зөрөөгүй юм. Хүний ярьсаныг заримдаа зөв сонсоод, заримдаа сонсдоггүй байх. Бүр таг өөр юм өөдөөс ярина. Анхандаа хэлний асуудалтай надад ялгаж салгахад хэцүүхэн байсан ч яваандаа тэгэсгээд ойлголцдог болов. Дүлий хүн хэрэгт дуртай гэгчээр түүний надаас олон юм асуухыг нь яана. Заримдаа бүр төвөгшөөмөөр.
-  Өнөөдөр бороо орж магадгүй гэхээр
-  Рэйна гэж охин надад байхгүй ээ. Чи тийм нэрэнд дуртай юм уу? гэж хаа хамаагүй юм асууснаа мар мар инээнэ. Иймэрхүү яриа болгоныг засах гэж оролдох нь бүр утгагүй юм болж хувирдгийг би мэдэх болсон учир тэгэсгээд инээгээд л өнгөрөөхөөс өөр аргагүй.
Бас Бернисс гэж нэг эмгэн байна. Нэг өдөр
-  Чиний өмссөн гутал их гоё юм гэхээр нь гэрийнхээ шаахайтай байсандаа гайхсан би
-  Баярлалаа хадагтай Бернисс гэхэд
-  Даана ч чиний үсэндээ хатгасан цэцгийн өнгө гуталтайгаа зохицсонгүй гэхээр нь мэл гайхаж орхив. Гэтэл тэр эмгэн зүгээр л өөрөө өөртэйгөө тэгж ярьж суудаг хүн байв. Удалгүй би тэдний байрны өмнө түргэний машин ирээд явах нь тийм ч их сонин үзэгдэл биш болохыг мэддэг боллоо. Тэр байрнаас хөөрхий зарим хөгшид хэзээ ч эргэж ирэхгүйгээр сүүлчийн замруугаа явдаг байв. Хэрвээ сүнс нь байрандаа хорогддог бол энэ байранд мөн ч олон сүнс зөрөлдөж, сүлжилдэн орох байх газраа олж ядан байдаг байх гэж бодохоор ар нуруугаар нэг юм гүйх шиг болдог. Гэвч би тэр байранд байхгүй байгаа нь зол юм даа.
Өдөр уртсаад, байгаль дэлхий өнгө орохын зэрэгцээгээр залуу хүний сэтгэл санаа ч тогтож ядна. Тэгээд ч ганцаарааг хэлэх үү. Ажлаа тараад хий дэмий л эмгэн Берниссийг хэлэлтгүй өөрөө өөртэйгөө ярьж суух болсон надад Пол нэгэн бодлын хань болдог байлаа. Нэг өдөр гэртээ иртэл чив чимээгүй, өрөөгөөр нэг гуниг хүүгээд л. Ногооны униар гэдэг шиг гунигийн униар гэж байдаг бол гэрт нэг тийм л мэдрэмж төрөхөөр байлаа. Орны өмнө өчигдөр орой унтахаасаа өмнө харж байсан өрөг тэр чигээрээ “За юу гэж бодож байна даа” гэсэн шиг басамжлах аятай гөлийж харагдана. Хааяа уйдахаараа өөрөө өөртэйгөө шатар нүүдэг юм. Зарим хүмүүс өөртэйгөө шатар нүүнэ гэхээр гайхдаг л даа. Гэхдээ шатрыг ор төдий мэддэг, эсвэл бүр мэддэггүй хүмүүс тэгдэг юм. Гэртээ нэг л баймааргүй санагдаад байсан тул өргөө тэр чигээр нь аваад гарлаа. Пол харагдахгүй байна. Бодвол тэр хаа нэгтээ гадаа суухаас өөр чухал юм хийж явсан байх. Би түүний суудаг сандал дээр очоод шатраа хажуудаа тавьчихсан хөлөө ачаад сууж байтал сэрр сэрр гээд ямар нэгэн юм чирэх чимээ гарахаар нь толгойгоо хөдөлгөсөнгүй нүд буландуулан хартал Пол хажууд ирсэн байв. Тэр өнөөдөр түшүүрээ түрсээр ирж. Тэгснээ миний урдах өрөг рүү жаал харснаа
-  Өнгө нь л эсрэг болохоос далан хоёр оны Фишерийн өрөг шиг юм гэнэ.  .“Фишерийнх мөн нь ч мөн. Гэхдээ аврага болсон нь арай биш”
Түүний амнаас шарсан яргай загасны үнэр ханхийв. Нэг тийм шүүслэг ягаан загас байдагдаа. Заримдаа хулд загас ч гэж орчуулагддаг. Тэр амаа зайлахаа мартсан бололтой.
-  Айн! гэж намайг эргэлзсэн маягтай гайхан асуутал
-  Бишээ биш жаран долоо оны америкийн аврага болсон өрөг шиг байна. “Овоо эрээ бас” Би энэ өргийг яг хэдэн оныхыг мэдэхгүй л дээ. Гэхдээ түүнийг Америкийн найман удаагийн аврага,  дэлхийн аврага гэдгийг мэднэ. Шатрын талаар айхтар мэддэг юм байна даа гэж жаахан зүрхшээв. Би ер нь их мэдлэгтэй хүнтэй ярилцахдаа дуртай ч жаахан сэрвээтээд байдаг талтай. Тэгтэл Пол
-  Чи Бобыг мэдэх үү?  “За эхэллээ дээ. Роберт Фишерийг хэлж байгаа юм”
-  Бага зэрэг л . . . гэж хэлчихээд тэрүүхэн хооронд тархин доторхоо ухаж гарлаа. “Энэ хөгшин юу гэж асуух бол. Нэгэнт шатар бариад ирсэн хүн чинь муугаа үзүүлчихгүй юмсан”  Хаанаас ч юм, хэзээ ч билээ уншиж байсан юмнууд хаврын хөх зэрэглээ шиг зэрвэлзээд нэг л тогтож өгөхгүй нь.  Тэгтэл Пол яриа эхэлж
-  Тэр Америкийн бахархалуудын нэг байсаан.  “Америк их олон бахархалтай гэдгээ хөөрхөөн ойлгуулж байх шив”
-  Гэхдээ түүнийг Америкчууд л буруутгаа биздээ?  “ Шууд өдөөн хатгасан болчих вуу. Гэхдээ тэгсэн л юм чинь”
-  Тэр өөрөө алдаа хийсэн л дээ.  “Та нар ч ийм л улс л даа. Нэг юмаа хэлээд л төмөр шиг царайлчихдагийг би мэднэ”
-  Гэхдээ л би буруу санаагүй бол Оросын шатарчдын ноёрхолыг гучин жилийн дараа тэр л тасалсан шүү дээ. Тэгэхдээ бүр танай ерөнхийлөгч Ричард Никсоны даалгавараар гэдэг байхаа. Тэр үед цаагуураа үзэл сурталын хийгээд нэр төрийн асар их хожоо гарсан гэж ойлгогддог. Тийм байхад түүний хийсэн алдааг нэг удаа өршөөж болоогүй л юм байх даа.
“Бурхан минь би ямар элэнцэгээ донгосоод унаваа. Заримдаа зүгээр ингээд өөрийн мэдэлгүй намирчихдаг юм”
Энэ бол миний жинхэнэ монгол сэтгэлгээ байсан юм. Манайхан нэг сайн гэсэн хүнээ буруу юм хийсэн ч гэсэн өмөөрчих гээд байдаг биз. Яг л тэр л дээ.
-  Тэгсээн тэгсэн. Тийм ч учраас маш их нэр алдарыг Америкчууд л өгсөн. Өөр хэн ч биш. Бас мөнгөөр ч дутаагаагүй гэж боддог. Гэтэл тэр уравчихсан.
“Нэр алдрыг тэр өөрөө л олж авсан баймаар юмаа”
-  Уравсаан? Фишер урвах гэж дээ. Зүгээр л үзэл бодлоо илэрхийлсэн юм биш үү. Америк гэдэг чинь эрх чөлөөний орон гэдэг биздээ? “Арай л туйлшруулчих шиг боллоо. За яахав”
- Миний бодлоор бол урвах гэдэг хатуудах байхаа. “Тээр ингээд л халуураад байдгийм би”
-  Америк бол эрх чөлөөний эх орон мөн үү гэвэл мөөн. Гэхдээ эрх чөлөө гэдэг зоргоороо аашлахын нэр биш.  “За за хүн болон л тэгж ярьдаг шүү дээ”
Ялангуяа Роберт Фишер шиг унаган америк хүн бол бүр болохгүй. Хүнд болохгүй юм гэж байх ёстой. Тэр бид хоёр нэг хотын хүүхдүүд. Тэр надаас залуу л даа. Хорин тав дүү.
“Фишер дөчин гурван онд төрсөн гэдэг. Хорин тавыг хасаад арван найман он. Ерэн нэгтэй. Зөв юмаа”
Гэтэл тэр засгийн газрын эсрэг үйлдэл хийсэн. Тухайн хүний үзэл бодол нь эсрэг байж болох боловч тэр ийм үйлдэл хийсэн нь эх оронч, эсвэл эх оронтой хүний үйлдэл биш.
“Нээрээ тэр ч харин тийм байх шүү. Жирийн иргэд нь хүртэл ингэж л нарийн ялгаж хардаг байх нь”
Ялангуяа америк хүнийх лав биш гэснээ цэхэрдүү ногоовтор нүдээр надруу ихэд анзаарангуй харан  “Энд би яг цэв цэнхэр нүдтэй хүн нэг ч удаа хараагүй. Цус холдох сайн гэдэг ч зарим нэг юм нь бас их муудах юм. Энэ хүн уг үндсээсээ даана ч их холдсон эсвэл эднийхэнд хэзээ ч цэнхэр нүд байгаагүй байх”
-  Чи түүний ай-кү хэдийг мэдэх үү?
-  Зуун ная.  “би үүнийг сайн санаж байв”
-  За тэр. Ийм сайн үнэлэмжтэй хүмүүс энэ эх орны эсрэг дур зоргоороо авирлаад байхаар америк улс яаж энэ дэлхийн шилдэг нь байх юм.
“Улс эх орны өнгөтэй өөдтэй явах нь иргэн болгон нь ингэж бодож, өөрсдөөсөө шаардаж бас тэмцэж явдагт байж болох л юм”
Америкийг дэлхийн шилдэг нь болгохын тулд бидний өвөг дээдэс, мөн бид нар бүтээсэн юм шүү дээ. Магадгүй чи намайг өөрийнхөө амьдралыг болгохоос өөр, гучин жилийн байрныхаа өрийг төлөхөөс өөр юу хийсэн юм бэ гэж бодож байгаа байх л даа. Гэхдээ над шиг сая, сая хүмүүс хөдөлмөрлөж байж л байрныхаа мөнгийг төлдөг юм. Тэр сая, сая хүмүүсийн хөдөлмөр өнөөдрийн америкийг бий болгосон юм л даа. Түүний дотор Фишер өөрөө ч багтана. “Тэр ч харин үнэн байх шүү”
-  Үгүй гэхдээ яахав дээ. Фишер ямарч байсан үзэл бодолдоо үнэнч байгаад Америкт орж ирсэнгүй үхлээ гэхэд
-  Өнгөрсөн жил. Тэр өнгөрсөн жил нас барсан. “Тэгсэн би мэднээ”
Би түүний төлөө харамсаж л байна. Гэхдээ Фишер ирээгүй биш. Америк оруулаагүй юм. Үүнд маш их ялгаа бий. Харин үзэл бодолдоо үнэнчийн хувьд бол би мэдэхгүй юм. Хүн ер нь үхэхийн өмнө яг юу боддог бол? гэдэг надад их сонин байдаг. Үхэлд ойртсон би мэдэхгүй байхад хаа хол байгаа чи бол бүр мэдэхгүй биз. Бодож ч байгаагүй байх.
“Тийм ээ би бодож байгаагүй юм байна”
Гэхдээ би нэг л юманд итгэлтэй байна. Үхэхдээ харамсах юмгүй байна гэдэг л хамгийн сайхан байдаг байх гэж бодож байна. Миний аав л лав үхэн үхтлээ Шотланд нутгийнхаа тухай ярьсаар байсан юм. Бүр сүүлчийнхээ амьсгалыг тататлаа шүү.
“Хөөрхий аав чинь их л шаналсан юм байна даа”
Тэрээр миний дуу намссаныг сая анзаарч
-  Уучлаарай би чам руу өндөр дуугаар ярьчих вуу?
-  Үгүй дээ, үгүй. Харин ч надад бүр сонин байна гэлээ. “Сонин байсан нь үнэн юм чинь”
Тэгээд бид хоёр хэсэг чимээгүй суув. Бодвол саяын яриагаа хэн хэн нь шүүн тунгааж суусан байх. Тэгсэнээ Пол
-  Чи юуны төлөө энд ирсэн бэ? “Шал өөр асуулт ороод ирэх чинь”
-  Би, би . . . бол гээд бодлоо цэгцэлж ядаж байтал
-  Сайн сайхан амьдралын төлөө, хүүхдүүдийнхээ боловсролын төлөө, магадгүй мөнгөний төлөө тийм үү? гэхэд нь би түүнийг гайхан харав
-  Манай гэрийг цэвэрлэдэг польш хүүхэн, манай эхнэрийг асардаг байсан индонез бүсгүй гээд ер нь ихэнхи гадаадууд ингэж л хариулдаг юм. Тэгээд ч үеийн үед ийм л байсан.
-  За бараг чиний зөв байх.
-  Чи өөрийнхөө төлөө ингэж тэмцэх нь зөв л дөө. Гэхдээ өөрийнхөө төлөө тэмцэхдээ өөрийнхөө юмыг л хийвэл бүр сайн болноо доо. Тийм үү? гэлээ. Үүнийг сонсоод миний хамаг бие зарсхийх шиг болов. Үнэн юмуу эсвэл үнэнд ойрхон үг сонсохоор миний бие зарасхийдэг юм. Заримдаа сэтгэлд буусан яруу найргийн мөрүүдийг сонсоход ч гэсэн тэр. Өвгөний хэлсэн өөрийнхөө юмыг гэдэг нь эх орондоо, эх орныхоо юмыг гэсэн утгыг давхар илэрхийлж байгаа юм л даа.  
Ингээд өнөөдрийн миний учрыг нь олох гэсэн шатрын өрөг маань явж, явж ерэн хоёр онд Америкаас Югославын эсрэг хориг арга хэмжээг эсэргүүцэн тэнд очиж тоглоод хожил авсан хэдий ч эргэж Америкт орох эрхгүй болсон шатрын их мастер Фишерийн тухай болж түүгээрээ дамжуулан надад эх орон гэдэг ямар эрхэм болохыг ерэн нэгэн настай Америк хүний зүгээс ойлгуулснаар төгсөв. Аргагүй тэр жаран нэгэн жилийн илүү амьдралын туршлагаар намайг зодож ярьж байлаа. Энэ яриа бидний урдны хөндий хүйтэн байдлыг эвдэн улам ойртуулж өгсөн юм. Түүний баталгаа болгож Пол
-  За залуу анд минь сайхан амраарай. Хааяа чамтай шатар тоглоходоо дуртай байх болно шүү гэсээр хоцорлоо. “Тиймээ! би ч гэсэн дуртай байх болно ахмад анд минь” гэж бодож явлаа.
Америк хүмүүсийн ихэмсэг зан, худлаа харьцааг би анзаардаг л байсан. Энэ өвгөнд ч гэсэн тэр зан нь байж л байна. Сая ярианых нь өнгөнд ч гэсэн хэд хэдэн удаа цухалзаад л авна лээ. За тэр ч яахав гэрийн нохойн сүүл өөдрөг гэдэг нь юм байгаа биз. Гэхдээ хэлсэн үгнийх нь мөн чанар ямар айхтар болохыг би мэдэрч байлаа. Би хэдийгээр өөрийнхөө төлөө, үр хүүхдийнхээ төлөө хүний нутагт явж байгаа ч гэсэн эцсийн эцэст үхлийн өмнө очихоороо юу гэж бодох юм бол? Үр хүүхдийнхээ өмнө ч яахав “Та нарын төлөө ингэж яваад гэлээ” гэж бодъё. Аргаа ядсан л арга. Харин эх орон, цаг үеийнхээ өмнө юу гэж хэлэх вэ. Энэ үед юу ч, ямар ч бодол намайг хаацайлахгүй байх. “Эх орон минь чи өөрөө намайг сайхан амьдруулаагүй шүү дээ” гэх үү. Нээрээ л бодох л юмны нэг юм даа. Үхлийн өмнө хүн хүссэн хүсээгүй амьдралаа тайлагнан боддог нь үнэн байх шүү.
Намайг ажлаасаа ирэхэд зуны оройн нар шингэх яагаа ч үгүй. Хэдэн цагаан толгойтой хөгшид хэзээний гадаа сууцгааж л байдаг байв. Пол бид хоёр шатар тоглодог, түүндээ бүр дурладаг болов. Ажил дээрээ хүртэл өчигдөр оройны өрөг бодогдоод байх.  Нэг өдөр гаражын худалдаанаас нилээд том бадриухан шатар авлаа. Түүнээ дагаад хөлөг нь ч гэсэн том юм. Ер нь хэр баргийн бороо салхинд уначихааргүй юм гээч. Сүүлдээ шатраа сандал дээрээ үлдээчихдэг болов. Заримдаа дутуу нүүсэн нүүдлээ тэр чигт нь орхичихно. Угаас хямдхан тул нэг их санаа зовохгүй. Байхгүй хойгуур үргэлжлүүлээд нүүчихсэн байдаг байв.
Усан бороо зүсэрч уйлагнасан нэг өдөр ажлаасаа эртхэн ирлээ. Би, бороонд дэвтдэг бол дэвтэхээр болтлоо норсон цонхоор гадагшаагаа харж хэсэг зогсов. Цөөрмийн цаадах сандалнууд эзгүй эль хульхан. Мэдээж тэр хөгшид юу гэж усан борооноор шолбойгоод сууж байв гэж. Харин шатар маань өрөөтэйгөө бүртэлзэн харагдав. Би халхавчаа бариад, хөлийн хурууныхаа салаагаар орж тогтдог улавчаараа ус шалчигнуулан явсаар очлоо. Борооны мянган мянган дуслууд шатар дээр, хөлгөн дээр сандал дээр, зүлэг ногоон дээр, цөөрөм дээр бууж байлаа. Би шатар луу харж зогсох авч яг үнэндээ түүн дээр бужигналдан бууж, бутран үсчих дуслуудыг гөлөрч зогслоо. Бороо ч адил, хүн ч тэр хорвоогийн жамаар үеийн үед ирж буцсаар байх болно. Харин гагцхүү яаж мөн чанараа авч үлдэж чаддаг юм бол. Борооны хувьд ч яахав болох юм биз. Харин хүний хувьд . . . Сонин юм шүү.  Гэтэл нэг юм сэрчигнэн дуугарах шиг болов. Толгой өндийлгөвөл Тодд бас нэг халхавч барьчихсан
-  Чи мэдээгүй билүү?  “юу юм бол доо”
-  Юуг тэр билээ? гэж хашгирах шахам асуув. Тэгэхгүй бол тэр дуулахгүй.
-  Пол өнөөдөр эмнэлэг явсан.
-  Яасан бэ? Тэр зүгээр үү? Би их сандарч байгаагаа мэдэрч байлаа.
-  Аан! Тэр яахав. Ээлжит засвартаа орохгүй бол болохгүй гэж Тодд нөгөө л алиа зангаараа хошигноод нэг л их чухал мэдээ дуулгасан хүн, хаалтныхаа доороос харагдахгүй, зөвхөн богинохон атлаа бахимхан хоёр шилбээр усны гутлынхаа улыг гялалзуулсаар усан бороонд уусан алга болов.
Тэр өдрөөс хойш Пол гарч ирсэнгүй. Шатар маань бороонд норж, наранд хатсаар гандаж эхлэв. Гэсэн ч би шатраа хураахыг төвдсөнгүй. Намайг байхгүйд ямар нэгэн нүүдэл хийчихсэн байгаасай гэж хүсэх авч өрөг маань тэр хэвээрээ л байдаг байлаа. Өдөр хоног өнгөрсөөр нэг л мэдэхэд шатрын хөлөг дээр, сандлын хөл доогуур гандаж шарласан модны навчис хөглөрөн хуйрагнаж эхэлсэн байлаа. Гэлээ ч гэсэн би шатраа хураагаагүй юм. Хааяа түрэмгийлэн дайрах хэдэн галууг үргээн байж загасандаа талхаа өгнө. Яагаад зөвхөн загасанд өгөх гэж хичээж  байгаагаа мэдэхгүй. Мэдэхийг ч хүссэнгүй. Би Тоддоос эмнэлэгийг нь асуувал мэдэх л байсан байх. Гэхдээ асуусангүй. Чухамхүү Пол өөрөө л ирэх ёстой юм шиг санагдаад болох биш. Зүгээр л Полын биеийг асуухад тэр зүгээрээ мөдхөн ирнээ л гэсэн юм. Ингээд анхны цас хялмайлахад би өөрийн эрхгүй нар салхинд аргаж хатсан шатраа орууллаа. Байнга очиж харсаар байгаад ямар өрөг үлдээснээ цээжээр мэдэж байсан тул би шатраа жаахан өнгөлж тослоод буцаагаад өрөөд орхив. Шатраа өнгөлж суухдаа яагаад ч юм Полыг хүлээхээр шийдэв. Яагаад гэвэл би түүн дээр очих биш өөрөө гараад ирвэл тэр, үхлийг сөрсөн агуу хүн болох байлаа. Америкчууд иймэрхүү юманд дуртай шүү дээ. Харин би түүнийг нь өөрт нь мэдэгдэхээр бишрэн гайхах хэрэгтэй. Энэ л миний түүнд үзүүлж чадах хамгийн том тус байлаа. Итгэл үнэмшилийг өгнө гэдэг юу юунаас илүү шүү дээ. Цас дүмбийтэл дарж, модод навчисаа гөвөн арзайлдаад хүйтэн дээр хүйтэн нэмнэ.  Бүтэн өвөл шатар бид хоёр Полийг хүлээлээ. Яг л цөөрмийн доор загаснууд хаврыг хүлээж байгаа шиг би Полийг хүлээсэн юм.
 Харин өнөөдөр нэг мэдсэн чинь цас дахин ханзраад удахгүй энэ байранд жил тойрон болох нь дээ. Байрны гэрээ маань дуусах дөхөж байгааг эзэн авгай анхааруулсаар байгаа. Тухайн үедээ Пол дээр очиж чадаагүй болохоор одоо энэ олон сарын дараа би очиж чадна гэж үү. Пол байтугай тэр байрны хэдэн хөгшидийг ч харалгүй удаж. Тэд ч гэсэн энэ дүнсгэр байшиндаа хаврыг, дулаан цагийг хүлээж суугаа.
Би бодолдоо болоод кофегоо хөргөчихөж. Тэгээд эргэж чанагч руугаа очин шинээр юүлж аваад эргэтэл шатар маань харагдав. Гэхдээ тэнд анхаарал удаан тогтсонгүй. Уншиж байсан номоо харах санаатай авсанаа харсангүй. Юм юманд нэг сайн төвлөрч өгөхгүй шинжтэй. Өөрийгөө чагнавал буцаад цонхон дээрээ л очмоор. Тэгээд зөөлхөн гэлдэрсээр очлоо. Тэгтэл . . . Тэгтэл нөгөө хамгийн захын сандал дээр нэг хүн байдгаараа дулаалчихсан сууж байгаа юм даа. Сайн харвал Пол мөн. Би түүнийг хэзээ ч өвлийн хувцастай харж байгаагүй. Гэхдээ тэр дүрээрээ мөн. Би кофегоо ширээн дээр цалгиулан орхиод хувцасаа аваад чигээрээ гаран гүйлээ. Өнөөдөр халуун кофе уух өдөр биш бололтой. Орцонд байрны эзэн авгай намайг гайхсан янзтай харан зогсоно. Согтуу галзуу гэж бодсон байх. Би түүнийг барьж аваад хацар дээр нь үнсээд
-  Би удахгүй гэрээгээ сунгуулнаа гэж байдгаараа хашгираад гарч гүйлээ. Би гэж нэг энгэр задгай амьтан байшин тойроод навсагнан харайлгасаар хүрэв. Гэтэл Пол
-  Би чамайг, намайг яаж хожихоо өвлийн турш бодож олсон гэж найдаж байна гэж юу ч болоогүй мэт тайван хэллээ. Энэ бол америк зан л даа. Заримдаа тэд ийм гэнэн хүүхдэрхүү, хэнэггүй ч юм шиг царай гаргадаг юм. Угтаан бол их эрэмшүү байгаа нь тэр.  Ялангуяа кинон дээр их харагддаг. Гэхдээ түүний дотроо юу бодож байгааг, намар өвлийн урт өдрүүдэд өвчнөө яаж нэг юм давсаныг нь би төсөөлж байлаа. Магадгүй тэр шатраа, бас намайг бодсоор байсан ч байж болох юм. Хэрвээ би, чи гайгүй юү, өвдөв үү хавдав уу энээ тэрээ гэвэл түүнд тийм ч таатай байхгүй. Тийм болохоор
-  Би байрныхаа гэрээг сунгахаар болсон гэлээ тэр намайг харж таатайхан инээснээ
-  Харин би үлдээсэн өргөө мартаагүй л байгаа шүү гээд босон түшүүрээ зөөлхөн түлхээд, үл ялиг хавиралдуулан дуугарсаар алгуурхан яваад өглөө.
“Надад харагдах гэж энэ хүйтэнд гадаалж байхыг бодоход хүүхдүүд нь бас л ирээгүй юм байна даа” гэж бодсоор би гэрлүүгээ алхлаа. Тиймээ тэр энэ өдрийг бас л хүлээжээ. Зүй нь энэ өвгөн дээр би биш, хүүхдүүд нь цувралдаад ирсэн бол . . . Би энэ өвгөн рүү биш, муу аав руугаа навсагнаад гүйгээд очсон бол . . . Гэвч одоохондоо тэгээгүй л байна . . .
Өөдөөс наашилж яваа цагийн эрч нь уярсан салхи хацар илбэн үлээх нь юу юунаас илүү таатай . . . 

                       
profile

Биe биeнээ хvсэн мөрөөдөж санан дурласан хайр, хэзээ ч хувирдаггvй...