"ӨРГҮЙ БОЛ БАЯН ӨВЧИНГҮЙ БОЛ ЖАРГАЛ..."
Ýäүãýýã õүðòýë òàíä өөðèéãөө òàíèëöóóëñàí áүõ ýðõòíүүäèéí äîòðîîñ õàìãèéí ãàéõàìøèãòàé íü áөãөөä õîîðîíä íü õàðèëöàà õîëáîî áèé áîëãîí íýãòãýäýã ýðõòýí áèëýý áè. Ìýäðýëèéí øèðõýãүүä áèåèéí áүõ õýñãýýð çүүíèé үçүүð ÷ îðîõ çàéãүé òàðæ öóñ, Î2 çөөäөãòýé àäèë áè ÷ ãýñýí òàíû áèåèéí áүõèé ë õýñãèéã òîðëîí ñàðààëæèëñàí áàéäàã þì. Òàíû ãàð äýýð áÿöõàí øóìóóë ñóóñàí ÷ òà үүíèéã ìýäýðäýã øүү äýý. Үүíèéã áè ë òàíä ìýäðүүëäýã. Äîòîð ýðõòíүүäèéí өâ÷èëñөí ýñýõèéã өâäөëòөөð áè ë ìýäðүүëäýã.
Өөðèéãөө òàíèëöóóëàõ íü ìèíèé õóâüä õүíäõýí àñóóäàë ãýäãèéã õүëýýõ õýðýãòýé ãýæ áîäîæ áàéíà. Ìýäðýëèéí ñèñòåì ãýõýä íåéðîí ãýäýã ýñүүäýýñ áүðäñýí áөөãíөðөë òîëãîéä áóóäàã. Ãýâ÷ ýíý íü ýíãèéí íýãýí ýñèéí áөөãíөðөë áèø õàìãèéí öîãö çүéë þì. Ìýäðýëèéí õàìãèéí ÷óõàë õýñãүүä áèå áèåòýéãýý ìàø îéðõîí ãàâëûí ÿñàí äîòîð îðøäîã. Ñèñòåì íü áүõ ýä, ýðõòýí ðүү ñàëáàðëàí òàðõñàí áàéäàã. Õýðýâ òàíä öàã çàâ èõ áàéäàãñàí áîë áүõ ýä, ýñèéã íýã íýãýýð òàéëáàðëàæ õýð çýðýã ãàéõàìøèãòàé áîëîõûã íü өãүүëìýýð áàéíà. Ãýâ÷ òàíûã óéäààõãүéí òóëä åðөíõèéä íü òàíèëöóóëúÿ ãýæ áîäëîî. Ýíý ãàéõàìøèãòàé çàÿàñàí ýðõòíèéã õýäèéãýýð òөãñ òàéëáàðëàæ áàðàõãүé ÷ ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý îéëãóóëàõûã õè÷ýýå.
Áүõ ìýäðýëèéí ñèñòåìүүäèéã ÿðèóëàõûí îðîíä “òàðõè” áè ÿðüÿ. Ìýäðýëèéí ñèñòåìèéã èëүү ñàéí îéëãîõûí òóëä õî¸ð õýñýãò õóâààõ íü çүéòýé ãýæ áîäîæ áàéíà. Ýõíèéõ íü ìèíèé äàðãàëäàã òàëàìóñ, ãèïîòàëàìóñ, áàãà òàðõè, óðòàâòàð òàðõè, íóãàñûã áàãòààñàí òөâ ìýäðýëèéí ñèñòåì þì. Õî¸ð äàõü íü ãýâýë òөâөөñ ñàëáàðëàí ãàðñàí óòàñíû ñүëæýý øèã çàõûí ìýäðýëèéí ñèñòåì þì. Çүүí áàðóóí õî¸ð õýñãýýñ áүðäñýí èõ òàðõè ãýãäýã÷ íàäààñ ãàäíà õî¸ð æèæèã õýñãèéã òàðõèíû òóëãóóð ãýäýã. ßìàð íýã þìíû үíäñýí õýñýã íü õàìãèéí ÷óõàë áàéäàã øèã òàíû áèåèéí õàìãèéí ÷óõàë õýñýã íü ãàâëûí ÿñàí äîòîð áàéðëàõ èõ, áàãà òàðõèíóóä íü /áàãà òàðõè, óðòàâòàð òàðõè, òàëàìóñ, ãèïîòàëàìóñ/ õàìãèéí ÷óõàë õýñýã þì. Õî¸ðäóãààðò îðäîã íóãàñ ÷ ãýñýí òөâ ìýäðýëä îðäîã. Õàðèí ýíý íü ãàâëûí ÿñàí äîòîð áèø, ñýýð íóðóóíû çýðýãöñýí ÿñíû ñóâàã äîòîð áàéðëàíà. Òèéìýýñ íóðóó íóãàñíû ãýìòýë íü ìýäðýëèéí ñèñòåìòýé îéð ó÷èð ìàø íîöòîé áөãөөä àìü íàñàíä õàëòàé þì. Õàðèí áóñàä ýðõòíүүäèéí ìýäðýëä ãýìòýë ó÷ðàõàä òýð ýðõòýí ñààæèí õөäөëãөөíãүé áîëîõ þìóó, àìü íàñàíä õàëòàé áèø áàéäàã.
Çà îäîî áè òàíä èòãýìýýðãүé õýäýí òîî õýëüå. Õýðýâ òà ñàíàæ áàéãàà áîë çүðõ ñóäàñ òàíä өөðèéãөө òàíèëöóóëàõäàà íýëýýä îíãèðîõ ÿíçòàé áàéñàí. Ó÷èð íü òýä ñóäàñíûõàà óðòûã 120.000 êì (äýëõèéã 3 òîéðñîíòîé òýíöүү õýìæýý) ãýæ áàéñàí. Òýãâýë ìèíèé óðò 768.000 êì áөãөөä ýíý íü ñàðàíä î÷îîä áóöààä èðñýíòýé òýíöýõ õýìæýý þì. Ýíý õýìæýýíèé 400.000 êì íü çàõûí ìýäðýëèéí ñèñòåìèéíõ áîë 368.000 êì íü çөâõөí òөâ ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí ìýäðýëèéí óðò þì. Ìөí ìèíèé íýã ýñýýð 200.000 ãàðóé ìýäýýëýë äàìæèí өíãөðäөã. Ýíý þó ãýñýí үã âý ãýâýë òàíû áèåèéí ñàÿ ñàÿ ýñүүäýýð ìÿíãà ìÿíãàí ìýäýýëýë òөâөөñ ñàëáàð, ñàëáàðààñ òөâ ìýäðýëèéí ñèñòåìä äàìæèí өíãөð÷ áàéäàã ãýñýí үã þì. Áè îéðîëöîîãîîð 30 òýðáóì ýñòýé. Ýäãýýðèéí 10 òýðáóì îð÷èì íü áүðõүүë õýñýã ìààíü, ìөí 10 òýðáóì îð÷èì íü áàãà òàðõèíû áүðõүүëä áàéäàã. Áóñàä íü ìýäðýëүүäèéã ìààíü áèé áîëãîäîã. Òà îäîî õàðüöóóëààä үçýýðýé. Íýã ÿëààíû òàðõèíä 100 ìÿíãà, íýã õóëãàíû òàðõèíä 10 ñàÿ ýñ áàéäàã. Òýãâýë ìèíèé 30 òýðáóì ýñүүäèéí õîîðîíäûí õîëáîî, ìýäýýëýë ñîëèëöîîíû öýãүүäèéí íèéò òîî 100 òðèëëèîí. Õàðèí ýíý áүõ õîëáîîíû áèå áèåòýéãýý òîãòîîõ õàðèëöààíû õóâèëáàðûí òîî íü ãýâýë ýíý åðòөíöèéí àòîìûí òîîíîîñ ÷ èõ áèëýý. Ýíý ÿâöûí õàìãèéí ýíãèéí ýõíèé үåä 10 ñàÿàñ 100 ñàÿ ýñ èäýâõæèëòýíä îðæ áàéõàä үéë àæèëëàãààíû õүíä õýöүү, ãүí ãүíçãèé áàéäëààñ øàëòãààëæ äýýðõ òîî íü õýìæýýëæ áàðøãүé òîîíä õүðäýã. Áàðóóí çүүí õî¸ð òàðõèíû õîîðîíä ñåêóíäýä 4 òýðáóì îð÷èì äîõèî ÿâäàã. Òàíûã äөíãөæ õýäõýí äîëîî õîíîãòàé óðàã áàéõàä òàðõè ìèíèé 92% óñ áàéñàí. Ýõýýñ ìýíäëýõ үåä ýíý õýìæýý 90% áîëäîã. Áүðýí õөãæèæ ãүéöýõýä òàíü ýíý õýìæýý 77% áîëòëîî áóóðäàã. Òà òөñөөëөөä үç äýý! 77% íü óñ áөãөөä үëäñýí õýñýã íü ÿíç áүðèéí ýëåìåíòүүäýýñ áүðäñýí õýñýã þì. Áè òàíû ãàâëûí ÿñàí äîòîðõ àìüä ãàéõàìøèã þì. ×è ìèíèé à÷ààð ë ñî¸ë èðãýíøëèéã áàéãóóëæ, øèíý çүéë çîõèîí áүòýýæ, îëîí îëîí íýýëò õèéñýí øүү äýý. Åðòөíöèéí үүñýë ãàðàë, ìөí ÷àíàðûã íàäòàé õîëáîí îéëãîæ ÷ áîëíî. Өìíө íü өөðñäèéãөө òàíèëöóóëñàí õàìàð, ÷èõ, íүä, õýë, àðüñ ãýõ ìýò ìýäðýõүéí ýðõòíүүäèéí ìààíü õàðèëöàí ÿëãààòàé үåëçýë äîëãèîíîîð íàäàä äàìæóóëñàí ìýäýýã үíýð, äүðñ, äóó ÷èìýý, áàéäëààð ÷àìä áè õүðãýäýã þì. Òà áàðàã àíçààðäàããүé ÷ àëõàæ, ãèøãýæ, óíòàæ áàéõûã òàíü õүðòýë áè òîõèðóóëæ çîõèöóóëäàã. Ýíý ìөðүүäèéã óíøèæ áàéõäàà õүðòýë òà ìèíèé ë óäèðäëàãàí äîîð óíøèæ áàéíà. Ó÷èð íü õàðààíû ìýäðýõүé үñãүүäèéã õàðààä íàäàä äүðñèéã èëãýýõýä áè òүүíèéã ÿìàð үñýã áîëîõ ìөí òүүí÷ëýí ÿìàð үã áîëîõûã òàíä îéëãóóëäàã. Áè áàéõãүé çөâõөí íүä áàéâàë òà þó ÷ õàðàõãүé ãýñýí үã. Áè ÿìàð ãàéõàìøèãòàé ýðõòýí áîëîõûã òà áүõýí áүðýí îéëãîõãүé. ßàãààä ãýâýë ìèíèé ãàéõàìøãèéí çөâõөí õýäõýí õóâèéã íü ë äөíãөæ òàéëñàí øүү äýý. Ìèíèé äýýð äóðäñàí ìýäðýëèéí õýñãүүä ìààíü óóë íü ìàø íàðèéí үүðýãòýé õýñãүүä áîëîâ÷, áè îäîî òà áүõýíäýý òýäãýýðèéí òàëààð òîâ÷ äóðäúÿ. Өí÷èí òàðõè (cerebellum) òýíöâýð áîëîí áóë÷èíãèéí үéë àæèëëàãààã õÿíàäàã òөâ þì. Ýíý õýñãèéí үéë àæèëëàãààã òà õýçýý ÷ өөðөө өөðèéíõөө óäèðëàãààð õèéæ ÷àäàõãүé þì. Äóíä òàðõèéã íóãàñòàé õîëáîñîí ïèðàìèä õýëáýðèéí óðòàâòàð òàðõè áà (medulla oblongata) ãүүðíèé (pons) үүðýã ãүéöýòãýäýã òàðõèíû áàãàíà õýñýã, íóãàñ áîëæ ãàâëûí ÿñíû àðûí íүõýýð ãàð÷ ñýýð íóðóóíä çàëãàãääàã. Ýíä àìüñãàë, õîîë áîëîâñðóóëàõ ÿâö ãýõ ìýòèéí “àâòîìàò” үéë àæèëëàãààã çîõèöóóëäàã îëîí òөâүүä áàéäàã. Ðåôëåêñèéã õÿíàõ, áèåèéí äîòîîä õýñãèéã çîõèöóóëàõ, ìөí өí÷èí òàðõèàð äàìæóóëàí õөäөëãөөíèéã õÿíàõ, äîòîîä ýðõòíүүäýýñ äîõèîëëóóäûã çîõèöóóëàõ, òàëàìóñààð äàìæóóëàí ñýòãýë õөäëөë, íîéð ãýõ ìýò үéë àæèëëàãààíóóäûã õÿíàõ ÿâö ýíä ÿâàãääàã.
Òàëàìóñ; óðòàâòàð òàðõè áîëîí áàðóóí çүүí õî¸ð òàðõèíû õîîðîíä òөìөð çàìûí õàé÷, òөâ өðòөөíèé үүðýã ãүéöýòãýäýã. Ýíý õýñýãò үíýðýýñ áóñàä áүõ ìýäðýõүéí õүëýýí àâàã÷èä öóãëàñàí áàéäàã áөãөөä ìýäýý äîõèîëëîî äîòîîä óõàìñàðò õүðãýõýýð äýýä òàëûíõàà õîëòîñëîã áүðõүүë (cortex) õýñýãòýý ÿâóóëíà. Өâäөõ, õүðýëöýõ, äóó ÷èìýýã ÿëãàõ ãýõ ìýòèéí äîòîîä óõàìñðààð ÿëãàæ ñàëãàäàã үүðãèéã ÷ ãýñýí ãүéöýòãýäýã. Ìөí өөðөө өөðèéãөө ìýäðýõ, ñýðүүí áàéäàë áà íîéð, àíõààðëàà çîõèöóóëàõ áîëîí ìýäðýõүéãýýð äàìæèí ñýðãýñýí ìýäðýìæүүäèéí өөð÷ëөëòөíä ÷ үүðýã ãүéöýòãýäýã ãýæ òààìàãëàæ áàéíà. Òàëàìóñûí äîîð áàéðëàäàã Ãèïîòàëàìóñ íü; áýëãèéí ñýðýë, өâäөõ, òààëàõ, òààëàãäàõ, өëñөõ, öàíãàõ ìýäðýìæүүä ìөí, öóñíû äàðàëò, áèåèéí äóëààí, äîòîîä ýðõòíүүäýä õàìààðäàã áóñàä үéë ÿâöûã õÿíàäàã ìàø ÷óõàë òөâ þì. Ìөí äààâàð ÿëãàðóóëàõ òàëààð ÷ ÷óõàë үүðýã ãүéöýòãýäýã áèëýý. Çүүí áàðóóí õî¸ð òàðõèíû äóíä óðò çààã áàéäàã. Ýíý çààã äîîä òàëààñàà òàðõèíû òóëãóóð (corpus callosum) ãýæ íýðëýäýã çóçààí ìýäðýëèéí áàãöààð õîëáîãääîã. Ýíý òóëãóóð õî¸ð òàðõèíû õîîðîíä äàìæóóëàã÷ áîëäîã. Ìýäðýëèéí øèðõýãүүä ìààíü óðòàâòàð òàðõèíä ñîëáèëöîæ ÷èãýý өөð÷èëäөã ó÷èð áàðóóí òàðõè òàíû çүүí òàëûã, çүүí òàðõè áàðóóí òàëûã òàíü óäèðääàã. Áàðóóí çүүí õî¸ð òàðõè ìààíü áèå áèåòýéãýý òîëèíû òóñãàë ìýò èæèë áîëîâ÷ үéë àæèëëàãààãààðàà ÿëãààòàé áàéäàã. Æèøýý íü èõýíõ õүìүүñò ÿðèàíû òөâ çүүí õýñýãò, /áàéðøèë òîäîðõîéëäîã òөâ/ áàðóóí õýñýãò áàéäàã. Íýìýõ, õàñàõ, үðæèõ õóâààõ, òîâ÷ òîâ÷ëîõ ãýõ ìýòèéí òîäîðõîé äүðìèéí äàãóó õèéäýã íàðèéí үéëäëèéí òөâ íü çүүí òàðõèíä áàéõàä, ãýðýýñ ãàðàõäàà ÿâàõ çàìûíõàà ÷èã ìàðøðóòûã òîãòîîõ ãýõ ìýòèéí äүðñëýëòýé áîäîõ òөâ íü áàðóóí òàðõèíä áàéäàã áàéíà. Áàðóóí çүүí õî¸ð òàðõèéã õîîðîíä íü õîëáîæ өãäөã äýýðõ õýñýã áàéãààãүé áîë çàãàñ ãýäýã үãèéã óíøààä îéëãîæ ÷àäàõ ÷ íүäýíäýý òөñөөëæ õàðæ ÷àäàõãүé áàéñàí. Òөñөөëæ áîäîõûí òóëä áàðóóí õýñãèéã àøèãëàõ õýðýãòýé áàéäàã þì. Òàðõèíû ãàäóóð íü áүðõñýí áàéäàã ñààðàë өíãèéí îëîí үð÷ëýýñòýé, èõýâ÷ëýí ýñүүäèéí èõ áèåýñ òîãòñîí õýñãèéã (èõ áèå ãýæ áàéãààãèéí ó÷èð íü ìýäðýëèéí ýñүүä íü өөðèéí èõ áèåýñ ñàëáàðëàí ãàðñàí óðò ñýðòýíãүүäòýé áàéäàã.) áîð áîäèñ (cortex), үүíèé äîîä òàëä àðàé öàéâàð өíãөòýé ýñүүäèéí ñýðòýíãүүäýýñ (aksonlar) òîãòñîí õýñãèéã öàãààí áîäèñ ãýäýã. Áèå áèåýñýý ÿëãààòàé ýñèéí 6 äàâõàðãààñ òîãòäîã òàðõèíû áîð áîäèñ õýñýã ìààíü ìýäðýõүéãýýð äàìæèí èðñýí äîõèîíä àíàëèç õèéæ øèíæèëäýã, өөðөө ìýäýð÷ õèéñýí áóë÷èíãèéí õөäөëãөөíèéã õÿíàäàã, ñýòãýí áîäîõ, ñàíàõ, ñóðàõ үéëүүäèéí òөâ íü þì. Áîäîõ áîëîí өөðөө ìýäýð÷ óäèðäàæ õèéäýã áүõ үéë õөäëөëүүäèéí òөâ áîëñîí èõ òàðõè íü áүõ òàðõèíû 85%- ã ýçýëäýã. Àíõ òàíûã òөðөõөä áè åðäөө ë 400 ãð áàéëàà. Íýã íàñ õүðýõýä òàíü 800 ãð áîëòëîî өññөí. Äөðâөí íàñ õүðýõýä òàíü 1.200 ãð áàéëàà. Õàðèí äîëîîí íàñíààñ òàíü õîéø өñөëò ìààíü óäààøèð÷ 20 õүðýõýä òàíü 1379-1434 ãð îð÷èì áîëäîã. Ýìýãòýé÷үүäýä áè ýð÷үүäèéõòýé õàðüöóóëàõàä àðàé ýðò õýìæýýíäýý (1230-1306 îð÷èì) õүðäýã. Èíãýýä çàëóó íàñíààñ ýõëýýä æèë áүð 1 ãð îð÷èì áàãàñàæ ýõýëäýã áөãөөä 75 íàñ õүðýõýä òàíü ìèíèé õýìæýý 20 íàñíû áàéäëààñ òàíü áàãàññàí áàéäàã. Ìèíèé èíãýæ áàãàñäàãèéí ó÷èð íü ãýâýë 20 íàñíààñ õîéø өäөð áîëãîí 50 ìÿíãà îð÷èì ýñ ìààíü үõýæ äàõèí ñýðãýäýããүéòýé õîëáîîòîé. Ìөãөөðñ, ÿñ, àðüñ, õîëáîã÷ ýäүүä, ýëýãíèé ýñүүä íü õóâààãäàí îëøèð÷ íөõөí ñýðãýäýã áàéõàä ìýäðýëèéí ýñүүä íü óðàã áàéõààñ òàíü ýõëýýä òàíû õóâü çàÿàíä õýð çýðýã áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíä õүðòýë өñөí òөëæñөíèé äàðàà õóâààãäàí òөëæèõ îíöëîãîî àëääàã. Òèéìýýñ òàíû áèåèéí àëü íýã õýñýã ÿìàð íýãýí áàéäëààð ãýìòýõýä òýð õýñãèéí ýñ íü үõäýã ó÷ðààñ ýä ýðõòíèé үéë àæèëëàãàà ÷ ãýñýí ãýìòäýã.
Ìýäðýëèéí ýñүүäèéí äàõèí òөëæèëò çîãññîí ÷ òàðõèíû æèí íýìýãääýãèéí ó÷èð íü ãýâýë ýñүүäèéí õîîðîíäûí õîëáîî íýìýãääýãò áàéãàà þì. Òà õөãøðөõ òóñàì ýíý õîëáîîñóóä ÷ áàãàñàæ ýõýëäýã. Çàëóó áàéõäàà үçñýí, õàðñàí, óíøñàí, òóðøëàãà áүõýí òàíü ýíý õîëáîîñóóäûí òîîã íýìíý. Èíãýñíýýð óõààí ìèíü òýëæ, þìûã èëүү ãүí, íóõàöòàé áîääîã áîëäîã. Ãýõäýý õөãøðөõäөө ÷ ñýòãýõ, ñóðàõ, үéëýý үðãýëæëүүëæ áîäîæ îëîõ, îëîí íèéòý÷ áàéäëàà áàãàñãàõãүé áàéâàë õîëáîîñóóä íýìýãäñýýð áàéíà. Ìýäðýëèéí ýñүүä ÷èíü õàñàãäñàí ÷ õîëáîîñóóä íü èäýâõòýé áàéñíààð ýíãèéíýýð ñýòãýí áîäîõ ÷àäâàð ñàéí áàéñààð áàéíà. Õàðèí õýçýý òà çà îäîî áîëú¸, îäîî èëүү äóòóó þìàíä îðîëöîõãүé, òàðõèà àìðààÿ ãýæ øèéäýí өөðèéãөө òàòàõàä ýñүүäèéí õîëáîîñóóä òàòàãäàí ñýòãýõүéí öàð õүðýý òàíü áàãàñàõûã òà өөðөө ÷ ìýäðýõ áîëíî. Òөâ ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí ýñүүä ãýìòñýí òîõèîëäîëä áóöàæ ñýðãýäýããүé. Õàðèí çàõûí ìýäðýëèéí ýñүүäèéí èõ áèå áèø õîëáîîñ ñýðòýíãүүä ãýìòýõýä äàõèí ñýðãýæ áîëäîã. Ýíý îíöëîãèéí à÷ààð òàñàð÷ óíàñàí õóðóó, ãàð, õөë çýðýã ýðõòíүүäèéã ìèêðî ìýñ çàñëààð î¸æ ýì÷èëñíýýð ìýäðýë өөðөө íөõөí ýäãýð÷ áîëäîã. Õàðèí ýíä íýã îíöëîãèéã äóðäàõ õýðýãòýé. Ìýñ çàñëûí àðãààð íàðèéí î¸õ ãýäýã íü ìýäðýëèéí øèðõýãүүäèéã íýã íýãýýð íü õîëáîí î¸õ ãýæ îéëãîæ áîëîõãүé. ßìàð ÷ ãàéõàìøèãòàé íàðèéí òåõíèê áàéëàà ÷ òàñàðñàí ìýäðýëèéã íýã íýãýýð íü õîëáîí î¸æ ÷àäàõãүé. Òèéìýýñ ìýñ çàñàë õèéõäýý òýäíèéã áèø, áàãö ìýäðýëèéí øèðõýãèéí ãàäóóð áүðõñýí áàéäàã õàëüñûã î¸äîã. (Äîòðîî îëîí çýñ óòàñòàé êàáåëü óòàñ øèã ãýæ îéëãîæ áîëíî.) Ýíý õàëüñ íü íөõөí òөëæèõ îíöëîãòîé áàéäàã. Äàðàà íü äîòîð íü áàéãàà ìýäðýëèéí øèðõýã áîëãîí íü өäөðò 1 ìì óðãàæ íýã ñàðààñ íýã æèëèéí äîòîð ýäãýðíý.
Áàðóóí, çүүí õî¸ð èõ òàðõèíû îëîí үð÷ëýýñòýé õîëòîñëîã (cortex) íü õýñýãò үéë õөäëөëүүäèéí òөâүүä áàéäàã. Æèøýý íü òîëãîéíû ÷èíü àð äàãçàíä õàðààíû òөâ (occipital), õî¸ð õàæóóä ñîíñãîëûí òөâ, çүүí òàëûí ñîíñãîëûí òөâèéí ÿã óðä íü ÿðèàíû òөâ (èõýíõäýý çүүí òàëä áàéäàã), äóõíû (frontal lob) ãîëûí õîâèëûí өìíөä õýñýãò ààø àðàíøèí, õөäөëãөөí çîõèöóóëàã÷ ýõíèé òөâ, ÷àíõ äýýä òàëûí ýõíèé õýñýãò íàðèéí ÷àäâàðûí òөâ, àð òàëä íü ýíãèéí õөäөëãөөíèé òөâ, òүүíèé àðä äîîð áàéãàà ñîíñãîëûí òөâèéí äýýðýýñ äýýøýý ñóíàí òîãòñîí õýñýã íü õүðýëöýõ ìýäðýõүé îðøäîã. Ãýâ÷ ýíý òөâүүä íü áèå áèåýñýý òîäîðõîé çààãòàé áèø áөãөөä õýñýã ãàçðàà òөâëөð÷ òàðõñàí ìàÿãààð áàéäàã. Ýäãýýð òөâүүäèéí õàæóóãààð áàéãàà õîëáîã÷ òөâүүä íü äýýðõ ìýäðýõүéãýýð èðæ áàéãàà ìýäýýëëүүäèéã õàðàõ þìóó óòãà ó÷èðòàé áîëãîäîã þì. Èðæ áóé ìýäýýëýë íü өìíөõ òóðøëàãà þìóó äóðñàìæèéã ñýðãýýõýä ìýäýýëýë áîëîí òàíä èðæ áóé үéë ÿâäëûã òà òàíèíà. Íàðèéí íèéëìýë õөäөëãөөíèéã õèéõèéí өìíө ýõëýýä õөäөëãөөíèé òөëөâëөãөөãөө òîäîðõîéëîîä äàðàà íü ýíý òөëөâëөãөө õîëáîã÷ ìýäðýëèéí øèðõýãýýð äàìæèí õөäөëãөөíèé òөâä î÷íî ãýñýí үã. ßðèõ үéë ãýõýä ë õүí ÿìàð ãàéõàìøèãòàé áîëîõûí íýãýí æèøýý þì. Ó÷èð íü ÿðèõ íü ìàø èõ ìýäðýõүéí үð äүíä õèéäýã үéë þì.
Ãàâëààñ ãàð÷ íóðóóíû ÿñàí äîòóóð óðò óòàñ ìýò áàéðëàäàã íóãàñ íü (medulla spinalis), õүçүүíýýñ äîîøõè áèåèéí ìýäðýëèéã äàìæóóëäàã òөâ þì. Òàðõèíû õàìãèéí ãàäóóð áîð äàâõðàà, òүүíèé äîîð öàãààí áîäèñ áàéäàã áàéõàä íóãàñàíä áîð áîäèñ íü ýðâýýõèé õýëáýðòýéãýýð äîòîð òàëä íü, õàðèí öàãààí áîäèñ òүүíèéã áүðõñýí áàéäëààð ãàäíà òàëä íü áàéäàã. Ýíý òөâä àðüñ, áóë÷èí áîëîí ýðãýí òîéðíû áүõ ìýäðýõүéí ìýäðýëèéí ýñүүä, õөäөëãөөíèé ìýäðýëүүä õîëáîã÷ ýñүүäýýð äàìæèí íóãàñàíä ðåôëåêñèéã үүñãýíý. Õîëáîã÷ ýñүүäèéí çàðèì íü ðåôëåêñä õàðèó өã÷ áàéõàä çàðèì íü øóóä òàðõèíä äàìæóóëñíààð òà өөðөө øèéäâýðëýæ õөäөëãөөíөө çîõèöóóëíà. Æèøýý íü òà õàäààñàí äýýð ãèøãýõýä ýíý äîõèî øóóä ìýäðýëèéí ñýðòýíãүүäýýð äàìæèí íóãàñàíä õүðýõ áөãөөä íóãàñ òàðõèíä äàìæóóëæ öàã àëäàõãүéí òóëä øóóä өөðөө áóë÷èíä êîìàíä өãñíөөð òà õөëөө өðãөíө. Òà èíãýæ õөëөө ðåôëåêñýýð ÿàðàâ÷ëàí өðãөñíèé äàðàà òà òàðõèíààñ èðñýí çààâðûí äàãóó õөëөө õөíäөõãүéí òóëä àÿàð ãèøãýæ, öóñ ãàðñàí áîë áîîõ ãýõ ìýòèéí өөðөө өөðèéãөө óäèðäàõ õөäөëãөөí õèéíý. Íóãàñíààñ 31 õîñ (áàðóóí-çүүí) ìýäðýë ãàðäàã. Ãàâëûí ÿñàí äîòîðõ òàðõèíû õýñãýýñ 12 õîñ ìýäðýë ãàðäàã. Ýä öөì òөâ ìýäðýëèéí ñèñòåìýýñ ãàð÷ ýðõòíүүäýä òàðõäàã çàõûí ìýäðýë þì. Òàðõèíààñ ãàðäàã 10 äàõü ìýäðýë áîëîõ òýíýã÷ ìýäðýëýýñ áóñàä òîëãîéí áүõ ìýäðýë áîëîí òîëãîé õүçүүíèé ìýäðýõүé áà õөäөëãөөíèéã õÿíàäàã. Íóãàñíààñ ãàðäàã 31 õîñ ìýäðýë íü ñýýð íóðóóíû ÿñíû õàæóóãèéí íүõýýñ ãàðäàã. Ýäãýýð ìýäðýë áîëãîí òóñ áүðäýý ìýäðýõ ìýäðýë õүëýýí àâàã÷ /ðåöåïòîð/ õөäөëãөөíèé ìýäðýë òүãýýã÷òýé áàéäàã. Äýýðõ õî¸ð ìýäðýë íü íóãàñíû ãàäíà òàëä íèéëýí, íýã óòàñëàã (äîòðîî õî¸ð өөð өíãèéí óòàñòàé êàáåëü øèã) ìàÿãààð áүõ ýðõòýíä òàðäàã. Òàíû ãàðûã çүү õàòãàëàà ãýõýä ìýäðýõ ýñ íü õүëýýí àâàã÷ ìýäðýëýýð äàìæóóëàí ìýäýýëëèéã íóãàñàíä èëãýýõýä, íóãàñ øóóä ðåôëåêñýýð òүãýýã÷ ìýäðýëýýð äàìæóóëàí ãàðàà òàòàæ àâàõ õàðèó үéëäýë ãàðò ÿâóóëíà. Èíãýýä òà õàòãóóëñàí ãàðàà òàòàæ àâíà. Çàõûí ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí õөäөëãөөíèé ýñүүä íü àðàã ÿñûã äàãàí áàéðëàñàí áóþó ìåõàíèê (somatik), äîòîîä ýðõòýíä áàéðëàñàí áóþó àâòîìàò (otonom) ãýæ áèé. Áèåèéí ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí үéëèéã õүí áîäîæ, óäèðäàæ, ãүéöýòãýäýã áàéõàä, àâòîìàò ñèñòåìèéí үéë íü õүíèé өөðèéí óäèðäëàãà õүñëèéí äàãóó áóñ þì. Àâòîìàò ñèñòåì íü çүðõ, áóë÷èðõàé, ñóäàñ, àìüñãàë, áîëîâñðóóëàõ үéë ÿâö, ÿëãàäàñ ãàäàãøëóóëàõ, үðæëèéí áóë÷èíãèéí õөäөëãөөíүүä çýðãèéã òàíûã õүññýí õүñýýãүé õÿíàæ áàéäàã. Ýíý áүõíèé áүãäèéõ íü õÿíàëòûã òàíä өөðò ÷èíü äààëãàæ өãñөí áîë áүð òîëãîé ÷èíü ýðãýæ áóäèëæ ãүéöýõ áàéñàí áàéõ äàà. Òà íýã õàëáàãà õîîë àìàíäàà õèéõ ýñýõèéã óäèðäàæ ÷àäíà. Õàðèí òүүíèéã áîëîâñðóóëàõ, äààâàð ÿëãàðóóëàõ, ãàäàãøëóóëàõ áүõ үéë íü àâòîìàòààð õèéãääýã.
Àâòîìàò ìýäðýëèéí óòàñëàãóóäûã ñèìïàòèê, ïàðàñèìïàòèê ãýæ õî¸ð õóâààäàã. Ýíý õî¸ð íü õîîðîíäîî õàðèëöàí ìýäýýëäýã áөãөөä òóñ áүðýýñ íü áүõ ýðõòýíä ìýäðýë, ìýäýýëýë ñàëáàðëàí î÷äîã. Ýíý õî¸ðûí íýã íü ýðõòíèéã èëүү èõ үð äүíòýé øàëìàã àæèëëàõûã өäөөæ áàéõàä íөãөө íü óäààí àæèëëàõàä өäөөæ áàéäàã áàéíà. Ýíý õî¸ðûí õîîðîíä ýðõòýí áàéãàà áàéäàëäàà çîõèöîí àæèëëàäàã. Ñèìïàòèê ñèñòåì íü åðөíõèéäөө ñòðåññ, øîêîíä õàðèó үéë үéëäýë үçүүëäýã. Öóñíû äàðàëò, öóñíû ÷èõðèéí õýìæýý, èõ õөëðөõ, õүүõýí õàðàà òîìðîõ, áàãàñàõ, öóñíû óðñãàë õóðäñàõ үéëүүä áүãä ñåìïàòèê óòàñëàãûí íөëөөãөөð òîõèðäîã. Ïàðàñèìïàòèê ñèñòåì íü äîòîð ýðõòíүүäèéã õýâèéí үéë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä íü òóñàëæ áóöààæ öóñíû äàðàëòûã íü áóóëãàõ ãýõ ìýòèéí ýñðýã үéë õèéõ äîõèî өãäөã.
Ýíý õүðòýë çàðèì õýñãýýñýý áîëîí ìýäðýõүéíүүäèéí òóõàé ÿðèëàà.Õàðèí òóëãûí ÷óëóó áîëñîí ìýäðýëèéí ýñүүä, òүүíèé õýðõýí àæèëëàäãèéã ÿðüñàíãүé. 30 ñàÿ îð÷èì áàéäàã íåéðîí ýñ áîë ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí ñàëáàð áîëãîíä áàéäàã үíäñýí ýñ þì. Ýíý ýñ íü èõ áèå, òүүíýýñ ìîäíû ìө÷èð ìýò ñàëààëñàí îëîí ñýðòýíãүүäýýñ áүðääýã. Èõ áèåèéã íü àêñîí, óðò ñýðòýíãүүäèéã äåíòðèò ãýíý. Öàõèëãààí óðñãàë øèã òàðõäàã ìýäðýëèéí äîõèîëëóóä íü àêñîíîîñ äåíòðèä ðóó òàðíà.
Îé ñàíàìæ ãýäýã өäөðò õýäýí çóóí ìýäýýëýë öóãëóóëæ áàéäàã, õýðýãòýé үåä áóöààæ òàíä ñàíóóëäàã ãàéõàìøèãòàé ìýäýýëëèéí ñàíã õýðõýí àæèëëàäãèéí íóóöûã áүðýí òàéëààãүé áàéíà. Ãýâ÷ ýíý íóóöûí öààíà íàìàéã áèé áîëãîäîã õýäýí òýðáóì íåéðîí ýñ áàéäàã ãýäýã íü îéëãîìæòîé. Îé ñàíàìæèéí òөâ ãýæ òîäîðõîé õýñýã çààãëàõ áîëîìæãүé áөãөөä ìàãàäãүé îé ñàíàìæ áүõ õýñãèéã õàìàðñàí áàéæ áîëîõ þì. Ìèíèé îé ñàíàìæèéí öàð õүðýýã òà òөñөөëæ ÷ ÷àäàõãүé òèéì òîì øүү. Óðò, áîãèíî õóãàöààíû õî¸ð îé ñàíàìæ áàéäàã. Áîãèíî õóãàöààòàé ñàíàìæèíä íýã çýðýã õàìãèéí èõ 9 çүéëèéã ñàíàæ ÷àäíà. Èõýíõ õүí íýã äîð äîëîîãîîñ èëүү çүéë òîãòîîæ ÷àääàããүé. Áîãèíî ñàíàìæèíä íýã çүéë õýäõýí õîðîì ë áàéíà. Òүүíèéã òà îëîí æèëèéí äàðàà ñàíàæ áàéâàë òýð ìýäýýëýë áîãèíîîñ óðò ñàíàìæèíä øèëæñýí áàéæýý ãýñýí үã. Ñóðñàí çүéë òàíü õýäýí ñàð æèëýýð ýíä ë õàäãàëàãäàíà ãýñýí үã. 8 íàñ õүðýõýä ìýäëýã òàíü 1 ñàÿ íýâòýðõèé òîëü äүүðãýæ ÷àäàõ õýìæýýíä õүðäýã. Õàðèí ýíý íü îé ñàíàìæèéí áàãòààìæèéí äýðãýä þó ÷ áèø þì. Óðò õýìæýýíèé ñàíàìæ íü õýçýý ÷ äүүðøãүé òèéì èõ áàãòààìæòàé þì. Òà 100 íàñ õүðñýí ÷ äàõèàä íýìýýä øèíý ìýäýýëëèéí áàãòààìæèéí íөөö áàéíà ãýñýí үã. Òèéìýýñ õүүõäèéã áàãà áàéõàä íü èõ ìýäýýëëýýð äүүðãýýä õýðýããүé ãýæ áîäîõ íü ìàø áóðóó þì. Õàðèí ÷ àëü áîëîõ áàãààñ íü ñóðãàõ õýðýãòýé. ßëàíãóÿà ãàäààä õýëèéã áүð áàãà íàñíààñ íü ñóðãàõ õýðýãòýé. Áàã à áàéõäàà ñóð÷ ìýäñýí çүéë íü îé òîãòîîëûã óëàì ñàéí áîëãîäîã. Ñàíàõ үéë íü áîëñîí ÿâäëààñ õàäãàëñàí ñàíàìæ áè÷èãäýõ үåèéí õýëáýðýýðýý äàõèí óíøèãäàíà ãýñýí үã. Çàðèìäàà íýã õүíèé íýðèéã ñàíàõ ãýæ үéëýý үçäýã. ßã àìàí äýýð ãàð÷ èðñýí õýðíýý õýëýíä îðæ өãäөããүé. Õýä õîíîãèéí äàðàà ãýíýò ñàíààíä ÷èíü îðäîã. ßàãààä èíãýäýã þì áîë ãýæ áîäîæ áàéíà? Òà ñàíàõ ãýæ îðîëäîâ÷ òýð õүíèé íýðèéã õèéñýí áàðèìòàà õààíà õèéñíýý ìýäýõãүé ó÷èð ìýäðýëèéí áүõ ýñýý øàëãàæ үçíý. Ãýâ÷ îëîí òýðáóì ýñèéí õààíà íü õèéñíýý ìýäýõãүé. Ó÷èð íü òýð áàðèìòûã íýã èõ õýðýãëýäýããүé áîëîõîîð òýìäýãòýé ãàçàð òàâèàãүé. Ãýâ÷ òà ààâûíõàà íýðèéã îãò ìàðòàõãүé. Ó÷èð íü ýíý áàðèìò íü òàíû үðãýëæ õýðýãëýäýã íүäíèé өìíө ÷èíü áàéäàã. Òà íөãөө õүíèéõýý íýðèéã ñàíàõ ãýæ îðîëäîîä áàðààãүé ó÷èð çà çà áîëú¸ ãýýä îðõèíî. Ãýâ÷ äîòîîä óõàìñàð ãýã÷ ãàéõàìøèãòàé íóóöëàã ìåõàíèçì íü õàéñààð áàéõ áîëíî. Òýãýýä õýä õîíîãèéí äàðàà ÷ þìóó õýäýí öàãèéí äàðàà òàíû ñàíààíä íөãөө õүíèé íýð ãýíýò îðæ èðíý. Òàíû îãò ìýäýýãүé áàéõàä õàéñààð áàéãààä îëîîä өã÷ýý. Ýíýõүү äîòîîä óõàìñàðò òàíû ñýòãýëèéí ãүíä áàéãàà çүéë áè÷èãäýíý. Òàíû æèíõýíý áîäîë, ÷àíàð, íүãýë, ñýòãýëèéí øàðõ ãýõ ìýò. Ãýâ÷ õүíä ìөí өөðөө өөðòөө ýçýí áîëîõ øàíòàðøãүé ÷àäâàð áàéäàã áөãөөä õýðýâ òà ýíý ÷àíàðààðàà өөðèéãөө óäèðäâàë өөðòөө øèíý ñàéõàí äîòîîä óõàìñàð íýýæ æèíõýíý àðàíøèíãàà өөð÷èëæ ÷àäíà. Õүíèé ìөñ, õүí ÷àíàð, øүòëýã íü çөâõөí õүíä ë áàéäàã ÷àíàð þì. Òàíû äîòîîä óõàìñàðòàà áè÷ñýí ñàéí ìóó үéë íü àâòîìàò ìýäðýëèéí ñèñòåìýýð òàëàìóñ, ãèïîòàëàìóñò î÷èí òàíû ñýòãýëèéí òýíöâýð àëäàãäñàíààð өâäөíө. Ýõýí үåäýý ÿìàð íýã ýðõòíèé өâ÷ëөë áàéõãүé ÷ ñýòãýë ìýäðýëèéí өâ÷èí òàíü äààìæèð÷ ýðõòýí өâääөã. Ìөí òүүíèé ýñðýãýýð ýåðýã өөäðөã áàéäàë íü òàíû өâ÷íèéã ýäãýýæ ÷ áîëíî.
Õàéðò ýçýí ìèíü òàíä äàõèàä îëîí íóóöëàã үүðýã àæëàà òàéëáàðëàí õýëìýýð áàéâ÷ ýíý ñýòãүүëèéí õýäýí õóóäàñ áèòãèé õýë áүõýë áүòýí íîìîíä áàãòàõãүé. Ãýâ÷ õүññýí õүñýýãүé ñàëàõ õýðýãòýé áîëëîî. Óã íü áè çүүäíèé òàëààð áàñ òàéëáàðëàÿ ãýæ áîäñîí áîëîâ÷ áàãòñàíãүé óó÷ëààðàé. Ìөí, ñààæèëò, ãàëçóó өâ÷èí, íîéð, äàäàë, çóðøèë, àëöõàéìåð /çөíөõ, îé ñàíàìæàà àëäàõ/, õîâñ ãýõ ìýò îëîí çүéëèéí òàëààð äóðäìààð áàéñàí ÷ íàäàä õóâèàðëàñàí õóóäàñíààñ õýä õýä äàõèí èëүү ãàðíà. Ýöýñò íü õýëýõýä òà өөðèéãөө áîëîí ýíý õîðâîî åðòөíö ÿìàð èõ ãàéõàìøèãòàé ñèñòåìòýé áîëîõûã, ÿàãààä èéì áàéãààã òóíãààæ үçýýðýé ãýæ çөâëөìөөð áàéíà. Õүí, àìüòíààñ ÿëãàðàõ, îþóí óõààí, өөðөө өөðèéãөө õÿíàõ, õүíèé ìөñ, òóíãààí áîäîõ ÷àäâàð, õýë, îëîí òýð áóì ýñèéí ìààíü ãàéõàëòàé ñàéõàí áүòýö, ñèñòåì! Ýíý áүõíèéã òóíãààí áîäîõ ÷àäâàðòàé õүí àìàà àíãàéí ãàéõàí, õөäөëæ ÷ ÷àäàõãүé áèç. Òàíû õèéñýí õàìãèéí ãàéõàìøèãòàé êîìïüþòåðèéã íàäòàé õàðüöóóëàõàä äàëàé äóñàë õî¸ð øèã áèëýý. Çà áàÿðòàé, áè ÷ èõ çàâãүé øүү äýý.
--------------------------------------------------------------------------------
Өөðèéãөө òàíèëöóóëàõ íü ìèíèé õóâüä õүíäõýí àñóóäàë ãýäãèéã õүëýýõ õýðýãòýé ãýæ áîäîæ áàéíà. Ìýäðýëèéí ñèñòåì ãýõýä íåéðîí ãýäýã ýñүүäýýñ áүðäñýí áөөãíөðөë òîëãîéä áóóäàã. Ãýâ÷ ýíý íü ýíãèéí íýãýí ýñèéí áөөãíөðөë áèø õàìãèéí öîãö çүéë þì. Ìýäðýëèéí õàìãèéí ÷óõàë õýñãүүä áèå áèåòýéãýý ìàø îéðõîí ãàâëûí ÿñàí äîòîð îðøäîã. Ñèñòåì íü áүõ ýä, ýðõòýí ðүү ñàëáàðëàí òàðõñàí áàéäàã. Õýðýâ òàíä öàã çàâ èõ áàéäàãñàí áîë áүõ ýä, ýñèéã íýã íýãýýð òàéëáàðëàæ õýð çýðýã ãàéõàìøèãòàé áîëîõûã íü өãүүëìýýð áàéíà. Ãýâ÷ òàíûã óéäààõãүéí òóëä åðөíõèéä íü òàíèëöóóëúÿ ãýæ áîäëîî. Ýíý ãàéõàìøèãòàé çàÿàñàí ýðõòíèéã õýäèéãýýð òөãñ òàéëáàðëàæ áàðàõãүé ÷ ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý îéëãóóëàõûã õè÷ýýå.
Áүõ ìýäðýëèéí ñèñòåìүүäèéã ÿðèóëàõûí îðîíä “òàðõè” áè ÿðüÿ. Ìýäðýëèéí ñèñòåìèéã èëүү ñàéí îéëãîõûí òóëä õî¸ð õýñýãò õóâààõ íü çүéòýé ãýæ áîäîæ áàéíà. Ýõíèéõ íü ìèíèé äàðãàëäàã òàëàìóñ, ãèïîòàëàìóñ, áàãà òàðõè, óðòàâòàð òàðõè, íóãàñûã áàãòààñàí òөâ ìýäðýëèéí ñèñòåì þì. Õî¸ð äàõü íü ãýâýë òөâөөñ ñàëáàðëàí ãàðñàí óòàñíû ñүëæýý øèã çàõûí ìýäðýëèéí ñèñòåì þì. Çүүí áàðóóí õî¸ð õýñãýýñ áүðäñýí èõ òàðõè ãýãäýã÷ íàäààñ ãàäíà õî¸ð æèæèã õýñãèéã òàðõèíû òóëãóóð ãýäýã. ßìàð íýã þìíû үíäñýí õýñýã íü õàìãèéí ÷óõàë áàéäàã øèã òàíû áèåèéí õàìãèéí ÷óõàë õýñýã íü ãàâëûí ÿñàí äîòîð áàéðëàõ èõ, áàãà òàðõèíóóä íü /áàãà òàðõè, óðòàâòàð òàðõè, òàëàìóñ, ãèïîòàëàìóñ/ õàìãèéí ÷óõàë õýñýã þì. Õî¸ðäóãààðò îðäîã íóãàñ ÷ ãýñýí òөâ ìýäðýëä îðäîã. Õàðèí ýíý íü ãàâëûí ÿñàí äîòîð áèø, ñýýð íóðóóíû çýðýãöñýí ÿñíû ñóâàã äîòîð áàéðëàíà. Òèéìýýñ íóðóó íóãàñíû ãýìòýë íü ìýäðýëèéí ñèñòåìòýé îéð ó÷èð ìàø íîöòîé áөãөөä àìü íàñàíä õàëòàé þì. Õàðèí áóñàä ýðõòíүүäèéí ìýäðýëä ãýìòýë ó÷ðàõàä òýð ýðõòýí ñààæèí õөäөëãөөíãүé áîëîõ þìóó, àìü íàñàíä õàëòàé áèø áàéäàã.
Çà îäîî áè òàíä èòãýìýýðãүé õýäýí òîî õýëüå. Õýðýâ òà ñàíàæ áàéãàà áîë çүðõ ñóäàñ òàíä өөðèéãөө òàíèëöóóëàõäàà íýëýýä îíãèðîõ ÿíçòàé áàéñàí. Ó÷èð íü òýä ñóäàñíûõàà óðòûã 120.000 êì (äýëõèéã 3 òîéðñîíòîé òýíöүү õýìæýý) ãýæ áàéñàí. Òýãâýë ìèíèé óðò 768.000 êì áөãөөä ýíý íü ñàðàíä î÷îîä áóöààä èðñýíòýé òýíöýõ õýìæýý þì. Ýíý õýìæýýíèé 400.000 êì íü çàõûí ìýäðýëèéí ñèñòåìèéíõ áîë 368.000 êì íü çөâõөí òөâ ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí ìýäðýëèéí óðò þì. Ìөí ìèíèé íýã ýñýýð 200.000 ãàðóé ìýäýýëýë äàìæèí өíãөðäөã. Ýíý þó ãýñýí үã âý ãýâýë òàíû áèåèéí ñàÿ ñàÿ ýñүүäýýð ìÿíãà ìÿíãàí ìýäýýëýë òөâөөñ ñàëáàð, ñàëáàðààñ òөâ ìýäðýëèéí ñèñòåìä äàìæèí өíãөð÷ áàéäàã ãýñýí үã þì. Áè îéðîëöîîãîîð 30 òýðáóì ýñòýé. Ýäãýýðèéí 10 òýðáóì îð÷èì íü áүðõүүë õýñýã ìààíü, ìөí 10 òýðáóì îð÷èì íü áàãà òàðõèíû áүðõүүëä áàéäàã. Áóñàä íü ìýäðýëүүäèéã ìààíü áèé áîëãîäîã. Òà îäîî õàðüöóóëààä үçýýðýé. Íýã ÿëààíû òàðõèíä 100 ìÿíãà, íýã õóëãàíû òàðõèíä 10 ñàÿ ýñ áàéäàã. Òýãâýë ìèíèé 30 òýðáóì ýñүүäèéí õîîðîíäûí õîëáîî, ìýäýýëýë ñîëèëöîîíû öýãүүäèéí íèéò òîî 100 òðèëëèîí. Õàðèí ýíý áүõ õîëáîîíû áèå áèåòýéãýý òîãòîîõ õàðèëöààíû õóâèëáàðûí òîî íü ãýâýë ýíý åðòөíöèéí àòîìûí òîîíîîñ ÷ èõ áèëýý. Ýíý ÿâöûí õàìãèéí ýíãèéí ýõíèé үåä 10 ñàÿàñ 100 ñàÿ ýñ èäýâõæèëòýíä îðæ áàéõàä үéë àæèëëàãààíû õүíä õýöүү, ãүí ãүíçãèé áàéäëààñ øàëòãààëæ äýýðõ òîî íü õýìæýýëæ áàðøãүé òîîíä õүðäýã. Áàðóóí çүүí õî¸ð òàðõèíû õîîðîíä ñåêóíäýä 4 òýðáóì îð÷èì äîõèî ÿâäàã. Òàíûã äөíãөæ õýäõýí äîëîî õîíîãòàé óðàã áàéõàä òàðõè ìèíèé 92% óñ áàéñàí. Ýõýýñ ìýíäëýõ үåä ýíý õýìæýý 90% áîëäîã. Áүðýí õөãæèæ ãүéöýõýä òàíü ýíý õýìæýý 77% áîëòëîî áóóðäàã. Òà òөñөөëөөä үç äýý! 77% íü óñ áөãөөä үëäñýí õýñýã íü ÿíç áүðèéí ýëåìåíòүүäýýñ áүðäñýí õýñýã þì. Áè òàíû ãàâëûí ÿñàí äîòîðõ àìüä ãàéõàìøèã þì. ×è ìèíèé à÷ààð ë ñî¸ë èðãýíøëèéã áàéãóóëæ, øèíý çүéë çîõèîí áүòýýæ, îëîí îëîí íýýëò õèéñýí øүү äýý. Åðòөíöèéí үүñýë ãàðàë, ìөí ÷àíàðûã íàäòàé õîëáîí îéëãîæ ÷ áîëíî. Өìíө íü өөðñäèéãөө òàíèëöóóëñàí õàìàð, ÷èõ, íүä, õýë, àðüñ ãýõ ìýò ìýäðýõүéí ýðõòíүүäèéí ìààíü õàðèëöàí ÿëãààòàé үåëçýë äîëãèîíîîð íàäàä äàìæóóëñàí ìýäýýã үíýð, äүðñ, äóó ÷èìýý, áàéäëààð ÷àìä áè õүðãýäýã þì. Òà áàðàã àíçààðäàããүé ÷ àëõàæ, ãèøãýæ, óíòàæ áàéõûã òàíü õүðòýë áè òîõèðóóëæ çîõèöóóëäàã. Ýíý ìөðүүäèéã óíøèæ áàéõäàà õүðòýë òà ìèíèé ë óäèðäëàãàí äîîð óíøèæ áàéíà. Ó÷èð íü õàðààíû ìýäðýõүé үñãүүäèéã õàðààä íàäàä äүðñèéã èëãýýõýä áè òүүíèéã ÿìàð үñýã áîëîõ ìөí òүүí÷ëýí ÿìàð үã áîëîõûã òàíä îéëãóóëäàã. Áè áàéõãүé çөâõөí íүä áàéâàë òà þó ÷ õàðàõãүé ãýñýí үã. Áè ÿìàð ãàéõàìøèãòàé ýðõòýí áîëîõûã òà áүõýí áүðýí îéëãîõãүé. ßàãààä ãýâýë ìèíèé ãàéõàìøãèéí çөâõөí õýäõýí õóâèéã íü ë äөíãөæ òàéëñàí øүү äýý. Ìèíèé äýýð äóðäñàí ìýäðýëèéí õýñãүүä ìààíü óóë íü ìàø íàðèéí үүðýãòýé õýñãүүä áîëîâ÷, áè îäîî òà áүõýíäýý òýäãýýðèéí òàëààð òîâ÷ äóðäúÿ. Өí÷èí òàðõè (cerebellum) òýíöâýð áîëîí áóë÷èíãèéí үéë àæèëëàãààã õÿíàäàã òөâ þì. Ýíý õýñãèéí үéë àæèëëàãààã òà õýçýý ÷ өөðөө өөðèéíõөө óäèðëàãààð õèéæ ÷àäàõãүé þì. Äóíä òàðõèéã íóãàñòàé õîëáîñîí ïèðàìèä õýëáýðèéí óðòàâòàð òàðõè áà (medulla oblongata) ãүүðíèé (pons) үүðýã ãүéöýòãýäýã òàðõèíû áàãàíà õýñýã, íóãàñ áîëæ ãàâëûí ÿñíû àðûí íүõýýð ãàð÷ ñýýð íóðóóíä çàëãàãääàã. Ýíä àìüñãàë, õîîë áîëîâñðóóëàõ ÿâö ãýõ ìýòèéí “àâòîìàò” үéë àæèëëàãààã çîõèöóóëäàã îëîí òөâүүä áàéäàã. Ðåôëåêñèéã õÿíàõ, áèåèéí äîòîîä õýñãèéã çîõèöóóëàõ, ìөí өí÷èí òàðõèàð äàìæóóëàí õөäөëãөөíèéã õÿíàõ, äîòîîä ýðõòíүүäýýñ äîõèîëëóóäûã çîõèöóóëàõ, òàëàìóñààð äàìæóóëàí ñýòãýë õөäëөë, íîéð ãýõ ìýò үéë àæèëëàãààíóóäûã õÿíàõ ÿâö ýíä ÿâàãääàã.
Òàëàìóñ; óðòàâòàð òàðõè áîëîí áàðóóí çүүí õî¸ð òàðõèíû õîîðîíä òөìөð çàìûí õàé÷, òөâ өðòөөíèé үүðýã ãүéöýòãýäýã. Ýíý õýñýãò үíýðýýñ áóñàä áүõ ìýäðýõүéí õүëýýí àâàã÷èä öóãëàñàí áàéäàã áөãөөä ìýäýý äîõèîëëîî äîòîîä óõàìñàðò õүðãýõýýð äýýä òàëûíõàà õîëòîñëîã áүðõүүë (cortex) õýñýãòýý ÿâóóëíà. Өâäөõ, õүðýëöýõ, äóó ÷èìýýã ÿëãàõ ãýõ ìýòèéí äîòîîä óõàìñðààð ÿëãàæ ñàëãàäàã үүðãèéã ÷ ãýñýí ãүéöýòãýäýã. Ìөí өөðөө өөðèéãөө ìýäðýõ, ñýðүүí áàéäàë áà íîéð, àíõààðëàà çîõèöóóëàõ áîëîí ìýäðýõүéãýýð äàìæèí ñýðãýñýí ìýäðýìæүүäèéí өөð÷ëөëòөíä ÷ үүðýã ãүéöýòãýäýã ãýæ òààìàãëàæ áàéíà. Òàëàìóñûí äîîð áàéðëàäàã Ãèïîòàëàìóñ íü; áýëãèéí ñýðýë, өâäөõ, òààëàõ, òààëàãäàõ, өëñөõ, öàíãàõ ìýäðýìæүүä ìөí, öóñíû äàðàëò, áèåèéí äóëààí, äîòîîä ýðõòíүүäýä õàìààðäàã áóñàä үéë ÿâöûã õÿíàäàã ìàø ÷óõàë òөâ þì. Ìөí äààâàð ÿëãàðóóëàõ òàëààð ÷ ÷óõàë үүðýã ãүéöýòãýäýã áèëýý. Çүүí áàðóóí õî¸ð òàðõèíû äóíä óðò çààã áàéäàã. Ýíý çààã äîîä òàëààñàà òàðõèíû òóëãóóð (corpus callosum) ãýæ íýðëýäýã çóçààí ìýäðýëèéí áàãöààð õîëáîãääîã. Ýíý òóëãóóð õî¸ð òàðõèíû õîîðîíä äàìæóóëàã÷ áîëäîã. Ìýäðýëèéí øèðõýãүүä ìààíü óðòàâòàð òàðõèíä ñîëáèëöîæ ÷èãýý өөð÷èëäөã ó÷èð áàðóóí òàðõè òàíû çүүí òàëûã, çүүí òàðõè áàðóóí òàëûã òàíü óäèðääàã. Áàðóóí çүүí õî¸ð òàðõè ìààíü áèå áèåòýéãýý òîëèíû òóñãàë ìýò èæèë áîëîâ÷ үéë àæèëëàãààãààðàà ÿëãààòàé áàéäàã. Æèøýý íü èõýíõ õүìүүñò ÿðèàíû òөâ çүүí õýñýãò, /áàéðøèë òîäîðõîéëäîã òөâ/ áàðóóí õýñýãò áàéäàã. Íýìýõ, õàñàõ, үðæèõ õóâààõ, òîâ÷ òîâ÷ëîõ ãýõ ìýòèéí òîäîðõîé äүðìèéí äàãóó õèéäýã íàðèéí үéëäëèéí òөâ íü çүүí òàðõèíä áàéõàä, ãýðýýñ ãàðàõäàà ÿâàõ çàìûíõàà ÷èã ìàðøðóòûã òîãòîîõ ãýõ ìýòèéí äүðñëýëòýé áîäîõ òөâ íü áàðóóí òàðõèíä áàéäàã áàéíà. Áàðóóí çүүí õî¸ð òàðõèéã õîîðîíä íü õîëáîæ өãäөã äýýðõ õýñýã áàéãààãүé áîë çàãàñ ãýäýã үãèéã óíøààä îéëãîæ ÷àäàõ ÷ íүäýíäýý òөñөөëæ õàðæ ÷àäàõãүé áàéñàí. Òөñөөëæ áîäîõûí òóëä áàðóóí õýñãèéã àøèãëàõ õýðýãòýé áàéäàã þì. Òàðõèíû ãàäóóð íü áүðõñýí áàéäàã ñààðàë өíãèéí îëîí үð÷ëýýñòýé, èõýâ÷ëýí ýñүүäèéí èõ áèåýñ òîãòñîí õýñãèéã (èõ áèå ãýæ áàéãààãèéí ó÷èð íü ìýäðýëèéí ýñүүä íü өөðèéí èõ áèåýñ ñàëáàðëàí ãàðñàí óðò ñýðòýíãүүäòýé áàéäàã.) áîð áîäèñ (cortex), үүíèé äîîä òàëä àðàé öàéâàð өíãөòýé ýñүүäèéí ñýðòýíãүүäýýñ (aksonlar) òîãòñîí õýñãèéã öàãààí áîäèñ ãýäýã. Áèå áèåýñýý ÿëãààòàé ýñèéí 6 äàâõàðãààñ òîãòäîã òàðõèíû áîð áîäèñ õýñýã ìààíü ìýäðýõүéãýýð äàìæèí èðñýí äîõèîíä àíàëèç õèéæ øèíæèëäýã, өөðөө ìýäýð÷ õèéñýí áóë÷èíãèéí õөäөëãөөíèéã õÿíàäàã, ñýòãýí áîäîõ, ñàíàõ, ñóðàõ үéëүүäèéí òөâ íü þì. Áîäîõ áîëîí өөðөө ìýäýð÷ óäèðäàæ õèéäýã áүõ үéë õөäëөëүүäèéí òөâ áîëñîí èõ òàðõè íü áүõ òàðõèíû 85%- ã ýçýëäýã. Àíõ òàíûã òөðөõөä áè åðäөө ë 400 ãð áàéëàà. Íýã íàñ õүðýõýä òàíü 800 ãð áîëòëîî өññөí. Äөðâөí íàñ õүðýõýä òàíü 1.200 ãð áàéëàà. Õàðèí äîëîîí íàñíààñ òàíü õîéø өñөëò ìààíü óäààøèð÷ 20 õүðýõýä òàíü 1379-1434 ãð îð÷èì áîëäîã. Ýìýãòýé÷үүäýä áè ýð÷үүäèéõòýé õàðüöóóëàõàä àðàé ýðò õýìæýýíäýý (1230-1306 îð÷èì) õүðäýã. Èíãýýä çàëóó íàñíààñ ýõëýýä æèë áүð 1 ãð îð÷èì áàãàñàæ ýõýëäýã áөãөөä 75 íàñ õүðýõýä òàíü ìèíèé õýìæýý 20 íàñíû áàéäëààñ òàíü áàãàññàí áàéäàã. Ìèíèé èíãýæ áàãàñäàãèéí ó÷èð íü ãýâýë 20 íàñíààñ õîéø өäөð áîëãîí 50 ìÿíãà îð÷èì ýñ ìààíü үõýæ äàõèí ñýðãýäýããүéòýé õîëáîîòîé. Ìөãөөðñ, ÿñ, àðüñ, õîëáîã÷ ýäүүä, ýëýãíèé ýñүүä íü õóâààãäàí îëøèð÷ íөõөí ñýðãýäýã áàéõàä ìýäðýëèéí ýñүүä íü óðàã áàéõààñ òàíü ýõëýýä òàíû õóâü çàÿàíä õýð çýðýã áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíä õүðòýë өñөí òөëæñөíèé äàðàà õóâààãäàí òөëæèõ îíöëîãîî àëääàã. Òèéìýýñ òàíû áèåèéí àëü íýã õýñýã ÿìàð íýãýí áàéäëààð ãýìòýõýä òýð õýñãèéí ýñ íü үõäýã ó÷ðààñ ýä ýðõòíèé үéë àæèëëàãàà ÷ ãýñýí ãýìòäýã.
Ìýäðýëèéí ýñүүäèéí äàõèí òөëæèëò çîãññîí ÷ òàðõèíû æèí íýìýãääýãèéí ó÷èð íü ãýâýë ýñүүäèéí õîîðîíäûí õîëáîî íýìýãääýãò áàéãàà þì. Òà õөãøðөõ òóñàì ýíý õîëáîîñóóä ÷ áàãàñàæ ýõýëäýã. Çàëóó áàéõäàà үçñýí, õàðñàí, óíøñàí, òóðøëàãà áүõýí òàíü ýíý õîëáîîñóóäûí òîîã íýìíý. Èíãýñíýýð óõààí ìèíü òýëæ, þìûã èëүү ãүí, íóõàöòàé áîääîã áîëäîã. Ãýõäýý õөãøðөõäөө ÷ ñýòãýõ, ñóðàõ, үéëýý үðãýëæëүүëæ áîäîæ îëîõ, îëîí íèéòý÷ áàéäëàà áàãàñãàõãүé áàéâàë õîëáîîñóóä íýìýãäñýýð áàéíà. Ìýäðýëèéí ýñүүä ÷èíü õàñàãäñàí ÷ õîëáîîñóóä íü èäýâõòýé áàéñíààð ýíãèéíýýð ñýòãýí áîäîõ ÷àäâàð ñàéí áàéñààð áàéíà. Õàðèí õýçýý òà çà îäîî áîëú¸, îäîî èëүү äóòóó þìàíä îðîëöîõãүé, òàðõèà àìðààÿ ãýæ øèéäýí өөðèéãөө òàòàõàä ýñүүäèéí õîëáîîñóóä òàòàãäàí ñýòãýõүéí öàð õүðýý òàíü áàãàñàõûã òà өөðөө ÷ ìýäðýõ áîëíî. Òөâ ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí ýñүүä ãýìòñýí òîõèîëäîëä áóöàæ ñýðãýäýããүé. Õàðèí çàõûí ìýäðýëèéí ýñүүäèéí èõ áèå áèø õîëáîîñ ñýðòýíãүүä ãýìòýõýä äàõèí ñýðãýæ áîëäîã. Ýíý îíöëîãèéí à÷ààð òàñàð÷ óíàñàí õóðóó, ãàð, õөë çýðýã ýðõòíүүäèéã ìèêðî ìýñ çàñëààð î¸æ ýì÷èëñíýýð ìýäðýë өөðөө íөõөí ýäãýð÷ áîëäîã. Õàðèí ýíä íýã îíöëîãèéã äóðäàõ õýðýãòýé. Ìýñ çàñëûí àðãààð íàðèéí î¸õ ãýäýã íü ìýäðýëèéí øèðõýãүүäèéã íýã íýãýýð íü õîëáîí î¸õ ãýæ îéëãîæ áîëîõãүé. ßìàð ÷ ãàéõàìøèãòàé íàðèéí òåõíèê áàéëàà ÷ òàñàðñàí ìýäðýëèéã íýã íýãýýð íü õîëáîí î¸æ ÷àäàõãүé. Òèéìýýñ ìýñ çàñàë õèéõäýý òýäíèéã áèø, áàãö ìýäðýëèéí øèðõýãèéí ãàäóóð áүðõñýí áàéäàã õàëüñûã î¸äîã. (Äîòðîî îëîí çýñ óòàñòàé êàáåëü óòàñ øèã ãýæ îéëãîæ áîëíî.) Ýíý õàëüñ íü íөõөí òөëæèõ îíöëîãòîé áàéäàã. Äàðàà íü äîòîð íü áàéãàà ìýäðýëèéí øèðõýã áîëãîí íü өäөðò 1 ìì óðãàæ íýã ñàðààñ íýã æèëèéí äîòîð ýäãýðíý.
Áàðóóí, çүүí õî¸ð èõ òàðõèíû îëîí үð÷ëýýñòýé õîëòîñëîã (cortex) íü õýñýãò үéë õөäëөëүүäèéí òөâүүä áàéäàã. Æèøýý íü òîëãîéíû ÷èíü àð äàãçàíä õàðààíû òөâ (occipital), õî¸ð õàæóóä ñîíñãîëûí òөâ, çүүí òàëûí ñîíñãîëûí òөâèéí ÿã óðä íü ÿðèàíû òөâ (èõýíõäýý çүүí òàëä áàéäàã), äóõíû (frontal lob) ãîëûí õîâèëûí өìíөä õýñýãò ààø àðàíøèí, õөäөëãөөí çîõèöóóëàã÷ ýõíèé òөâ, ÷àíõ äýýä òàëûí ýõíèé õýñýãò íàðèéí ÷àäâàðûí òөâ, àð òàëä íü ýíãèéí õөäөëãөөíèé òөâ, òүүíèé àðä äîîð áàéãàà ñîíñãîëûí òөâèéí äýýðýýñ äýýøýý ñóíàí òîãòñîí õýñýã íü õүðýëöýõ ìýäðýõүé îðøäîã. Ãýâ÷ ýíý òөâүүä íü áèå áèåýñýý òîäîðõîé çààãòàé áèø áөãөөä õýñýã ãàçðàà òөâëөð÷ òàðõñàí ìàÿãààð áàéäàã. Ýäãýýð òөâүүäèéí õàæóóãààð áàéãàà õîëáîã÷ òөâүүä íü äýýðõ ìýäðýõүéãýýð èðæ áàéãàà ìýäýýëëүүäèéã õàðàõ þìóó óòãà ó÷èðòàé áîëãîäîã þì. Èðæ áóé ìýäýýëýë íü өìíөõ òóðøëàãà þìóó äóðñàìæèéã ñýðãýýõýä ìýäýýëýë áîëîí òàíä èðæ áóé үéë ÿâäëûã òà òàíèíà. Íàðèéí íèéëìýë õөäөëãөөíèéã õèéõèéí өìíө ýõëýýä õөäөëãөөíèé òөëөâëөãөөãөө òîäîðõîéëîîä äàðàà íü ýíý òөëөâëөãөө õîëáîã÷ ìýäðýëèéí øèðõýãýýð äàìæèí õөäөëãөөíèé òөâä î÷íî ãýñýí үã. ßðèõ үéë ãýõýä ë õүí ÿìàð ãàéõàìøèãòàé áîëîõûí íýãýí æèøýý þì. Ó÷èð íü ÿðèõ íü ìàø èõ ìýäðýõүéí үð äүíä õèéäýã үéë þì.
Ãàâëààñ ãàð÷ íóðóóíû ÿñàí äîòóóð óðò óòàñ ìýò áàéðëàäàã íóãàñ íü (medulla spinalis), õүçүүíýýñ äîîøõè áèåèéí ìýäðýëèéã äàìæóóëäàã òөâ þì. Òàðõèíû õàìãèéí ãàäóóð áîð äàâõðàà, òүүíèé äîîð öàãààí áîäèñ áàéäàã áàéõàä íóãàñàíä áîð áîäèñ íü ýðâýýõèé õýëáýðòýéãýýð äîòîð òàëä íü, õàðèí öàãààí áîäèñ òүүíèéã áүðõñýí áàéäëààð ãàäíà òàëä íü áàéäàã. Ýíý òөâä àðüñ, áóë÷èí áîëîí ýðãýí òîéðíû áүõ ìýäðýõүéí ìýäðýëèéí ýñүүä, õөäөëãөөíèé ìýäðýëүүä õîëáîã÷ ýñүүäýýð äàìæèí íóãàñàíä ðåôëåêñèéã үүñãýíý. Õîëáîã÷ ýñүүäèéí çàðèì íü ðåôëåêñä õàðèó өã÷ áàéõàä çàðèì íü øóóä òàðõèíä äàìæóóëñíààð òà өөðөө øèéäâýðëýæ õөäөëãөөíөө çîõèöóóëíà. Æèøýý íü òà õàäààñàí äýýð ãèøãýõýä ýíý äîõèî øóóä ìýäðýëèéí ñýðòýíãүүäýýð äàìæèí íóãàñàíä õүðýõ áөãөөä íóãàñ òàðõèíä äàìæóóëæ öàã àëäàõãүéí òóëä øóóä өөðөө áóë÷èíä êîìàíä өãñíөөð òà õөëөө өðãөíө. Òà èíãýæ õөëөө ðåôëåêñýýð ÿàðàâ÷ëàí өðãөñíèé äàðàà òà òàðõèíààñ èðñýí çààâðûí äàãóó õөëөө õөíäөõãүéí òóëä àÿàð ãèøãýæ, öóñ ãàðñàí áîë áîîõ ãýõ ìýòèéí өөðөө өөðèéãөө óäèðäàõ õөäөëãөөí õèéíý. Íóãàñíààñ 31 õîñ (áàðóóí-çүүí) ìýäðýë ãàðäàã. Ãàâëûí ÿñàí äîòîðõ òàðõèíû õýñãýýñ 12 õîñ ìýäðýë ãàðäàã. Ýä öөì òөâ ìýäðýëèéí ñèñòåìýýñ ãàð÷ ýðõòíүүäýä òàðõäàã çàõûí ìýäðýë þì. Òàðõèíààñ ãàðäàã 10 äàõü ìýäðýë áîëîõ òýíýã÷ ìýäðýëýýñ áóñàä òîëãîéí áүõ ìýäðýë áîëîí òîëãîé õүçүүíèé ìýäðýõүé áà õөäөëãөөíèéã õÿíàäàã. Íóãàñíààñ ãàðäàã 31 õîñ ìýäðýë íü ñýýð íóðóóíû ÿñíû õàæóóãèéí íүõýýñ ãàðäàã. Ýäãýýð ìýäðýë áîëãîí òóñ áүðäýý ìýäðýõ ìýäðýë õүëýýí àâàã÷ /ðåöåïòîð/ õөäөëãөөíèé ìýäðýë òүãýýã÷òýé áàéäàã. Äýýðõ õî¸ð ìýäðýë íü íóãàñíû ãàäíà òàëä íèéëýí, íýã óòàñëàã (äîòðîî õî¸ð өөð өíãèéí óòàñòàé êàáåëü øèã) ìàÿãààð áүõ ýðõòýíä òàðäàã. Òàíû ãàðûã çүү õàòãàëàà ãýõýä ìýäðýõ ýñ íü õүëýýí àâàã÷ ìýäðýëýýð äàìæóóëàí ìýäýýëëèéã íóãàñàíä èëãýýõýä, íóãàñ øóóä ðåôëåêñýýð òүãýýã÷ ìýäðýëýýð äàìæóóëàí ãàðàà òàòàæ àâàõ õàðèó үéëäýë ãàðò ÿâóóëíà. Èíãýýä òà õàòãóóëñàí ãàðàà òàòàæ àâíà. Çàõûí ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí õөäөëãөөíèé ýñүүä íü àðàã ÿñûã äàãàí áàéðëàñàí áóþó ìåõàíèê (somatik), äîòîîä ýðõòýíä áàéðëàñàí áóþó àâòîìàò (otonom) ãýæ áèé. Áèåèéí ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí үéëèéã õүí áîäîæ, óäèðäàæ, ãүéöýòãýäýã áàéõàä, àâòîìàò ñèñòåìèéí үéë íü õүíèé өөðèéí óäèðäëàãà õүñëèéí äàãóó áóñ þì. Àâòîìàò ñèñòåì íü çүðõ, áóë÷èðõàé, ñóäàñ, àìüñãàë, áîëîâñðóóëàõ үéë ÿâö, ÿëãàäàñ ãàäàãøëóóëàõ, үðæëèéí áóë÷èíãèéí õөäөëãөөíүүä çýðãèéã òàíûã õүññýí õүñýýãүé õÿíàæ áàéäàã. Ýíý áүõíèé áүãäèéõ íü õÿíàëòûã òàíä өөðò ÷èíü äààëãàæ өãñөí áîë áүð òîëãîé ÷èíü ýðãýæ áóäèëæ ãүéöýõ áàéñàí áàéõ äàà. Òà íýã õàëáàãà õîîë àìàíäàà õèéõ ýñýõèéã óäèðäàæ ÷àäíà. Õàðèí òүүíèéã áîëîâñðóóëàõ, äààâàð ÿëãàðóóëàõ, ãàäàãøëóóëàõ áүõ үéë íü àâòîìàòààð õèéãääýã.
Àâòîìàò ìýäðýëèéí óòàñëàãóóäûã ñèìïàòèê, ïàðàñèìïàòèê ãýæ õî¸ð õóâààäàã. Ýíý õî¸ð íü õîîðîíäîî õàðèëöàí ìýäýýëäýã áөãөөä òóñ áүðýýñ íü áүõ ýðõòýíä ìýäðýë, ìýäýýëýë ñàëáàðëàí î÷äîã. Ýíý õî¸ðûí íýã íü ýðõòíèéã èëүү èõ үð äүíòýé øàëìàã àæèëëàõûã өäөөæ áàéõàä íөãөө íü óäààí àæèëëàõàä өäөөæ áàéäàã áàéíà. Ýíý õî¸ðûí õîîðîíä ýðõòýí áàéãàà áàéäàëäàà çîõèöîí àæèëëàäàã. Ñèìïàòèê ñèñòåì íü åðөíõèéäөө ñòðåññ, øîêîíä õàðèó үéë үéëäýë үçүүëäýã. Öóñíû äàðàëò, öóñíû ÷èõðèéí õýìæýý, èõ õөëðөõ, õүүõýí õàðàà òîìðîõ, áàãàñàõ, öóñíû óðñãàë õóðäñàõ үéëүүä áүãä ñåìïàòèê óòàñëàãûí íөëөөãөөð òîõèðäîã. Ïàðàñèìïàòèê ñèñòåì íü äîòîð ýðõòíүүäèéã õýâèéí үéë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä íü òóñàëæ áóöààæ öóñíû äàðàëòûã íü áóóëãàõ ãýõ ìýòèéí ýñðýã үéë õèéõ äîõèî өãäөã.
Ýíý õүðòýë çàðèì õýñãýýñýý áîëîí ìýäðýõүéíүүäèéí òóõàé ÿðèëàà.Õàðèí òóëãûí ÷óëóó áîëñîí ìýäðýëèéí ýñүүä, òүүíèé õýðõýí àæèëëàäãèéã ÿðüñàíãүé. 30 ñàÿ îð÷èì áàéäàã íåéðîí ýñ áîë ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí ñàëáàð áîëãîíä áàéäàã үíäñýí ýñ þì. Ýíý ýñ íü èõ áèå, òүүíýýñ ìîäíû ìө÷èð ìýò ñàëààëñàí îëîí ñýðòýíãүүäýýñ áүðääýã. Èõ áèåèéã íü àêñîí, óðò ñýðòýíãүүäèéã äåíòðèò ãýíý. Öàõèëãààí óðñãàë øèã òàðõäàã ìýäðýëèéí äîõèîëëóóä íü àêñîíîîñ äåíòðèä ðóó òàðíà.
Îé ñàíàìæ ãýäýã өäөðò õýäýí çóóí ìýäýýëýë öóãëóóëæ áàéäàã, õýðýãòýé үåä áóöààæ òàíä ñàíóóëäàã ãàéõàìøèãòàé ìýäýýëëèéí ñàíã õýðõýí àæèëëàäãèéí íóóöûã áүðýí òàéëààãүé áàéíà. Ãýâ÷ ýíý íóóöûí öààíà íàìàéã áèé áîëãîäîã õýäýí òýðáóì íåéðîí ýñ áàéäàã ãýäýã íü îéëãîìæòîé. Îé ñàíàìæèéí òөâ ãýæ òîäîðõîé õýñýã çààãëàõ áîëîìæãүé áөãөөä ìàãàäãүé îé ñàíàìæ áүõ õýñãèéã õàìàðñàí áàéæ áîëîõ þì. Ìèíèé îé ñàíàìæèéí öàð õүðýýã òà òөñөөëæ ÷ ÷àäàõãүé òèéì òîì øүү. Óðò, áîãèíî õóãàöààíû õî¸ð îé ñàíàìæ áàéäàã. Áîãèíî õóãàöààòàé ñàíàìæèíä íýã çýðýã õàìãèéí èõ 9 çүéëèéã ñàíàæ ÷àäíà. Èõýíõ õүí íýã äîð äîëîîãîîñ èëүү çүéë òîãòîîæ ÷àääàããүé. Áîãèíî ñàíàìæèíä íýã çүéë õýäõýí õîðîì ë áàéíà. Òүүíèéã òà îëîí æèëèéí äàðàà ñàíàæ áàéâàë òýð ìýäýýëýë áîãèíîîñ óðò ñàíàìæèíä øèëæñýí áàéæýý ãýñýí үã. Ñóðñàí çүéë òàíü õýäýí ñàð æèëýýð ýíä ë õàäãàëàãäàíà ãýñýí үã. 8 íàñ õүðýõýä ìýäëýã òàíü 1 ñàÿ íýâòýðõèé òîëü äүүðãýæ ÷àäàõ õýìæýýíä õүðäýã. Õàðèí ýíý íü îé ñàíàìæèéí áàãòààìæèéí äýðãýä þó ÷ áèø þì. Óðò õýìæýýíèé ñàíàìæ íü õýçýý ÷ äүүðøãүé òèéì èõ áàãòààìæòàé þì. Òà 100 íàñ õүðñýí ÷ äàõèàä íýìýýä øèíý ìýäýýëëèéí áàãòààìæèéí íөөö áàéíà ãýñýí үã. Òèéìýýñ õүүõäèéã áàãà áàéõàä íü èõ ìýäýýëëýýð äүүðãýýä õýðýããүé ãýæ áîäîõ íü ìàø áóðóó þì. Õàðèí ÷ àëü áîëîõ áàãààñ íü ñóðãàõ õýðýãòýé. ßëàíãóÿà ãàäààä õýëèéã áүð áàãà íàñíààñ íü ñóðãàõ õýðýãòýé. Áàã à áàéõäàà ñóð÷ ìýäñýí çүéë íü îé òîãòîîëûã óëàì ñàéí áîëãîäîã. Ñàíàõ үéë íü áîëñîí ÿâäëààñ õàäãàëñàí ñàíàìæ áè÷èãäýõ үåèéí õýëáýðýýðýý äàõèí óíøèãäàíà ãýñýí үã. Çàðèìäàà íýã õүíèé íýðèéã ñàíàõ ãýæ үéëýý үçäýã. ßã àìàí äýýð ãàð÷ èðñýí õýðíýý õýëýíä îðæ өãäөããүé. Õýä õîíîãèéí äàðàà ãýíýò ñàíààíä ÷èíü îðäîã. ßàãààä èíãýäýã þì áîë ãýæ áîäîæ áàéíà? Òà ñàíàõ ãýæ îðîëäîâ÷ òýð õүíèé íýðèéã õèéñýí áàðèìòàà õààíà õèéñíýý ìýäýõãүé ó÷èð ìýäðýëèéí áүõ ýñýý øàëãàæ үçíý. Ãýâ÷ îëîí òýðáóì ýñèéí õààíà íü õèéñíýý ìýäýõãүé. Ó÷èð íü òýð áàðèìòûã íýã èõ õýðýãëýäýããүé áîëîõîîð òýìäýãòýé ãàçàð òàâèàãүé. Ãýâ÷ òà ààâûíõàà íýðèéã îãò ìàðòàõãүé. Ó÷èð íü ýíý áàðèìò íü òàíû үðãýëæ õýðýãëýäýã íүäíèé өìíө ÷èíü áàéäàã. Òà íөãөө õүíèéõýý íýðèéã ñàíàõ ãýæ îðîëäîîä áàðààãүé ó÷èð çà çà áîëú¸ ãýýä îðõèíî. Ãýâ÷ äîòîîä óõàìñàð ãýã÷ ãàéõàìøèãòàé íóóöëàã ìåõàíèçì íü õàéñààð áàéõ áîëíî. Òýãýýä õýä õîíîãèéí äàðàà ÷ þìóó õýäýí öàãèéí äàðàà òàíû ñàíààíä íөãөө õүíèé íýð ãýíýò îðæ èðíý. Òàíû îãò ìýäýýãүé áàéõàä õàéñààð áàéãààä îëîîä өã÷ýý. Ýíýõүү äîòîîä óõàìñàðò òàíû ñýòãýëèéí ãүíä áàéãàà çүéë áè÷èãäýíý. Òàíû æèíõýíý áîäîë, ÷àíàð, íүãýë, ñýòãýëèéí øàðõ ãýõ ìýò. Ãýâ÷ õүíä ìөí өөðөө өөðòөө ýçýí áîëîõ øàíòàðøãүé ÷àäâàð áàéäàã áөãөөä õýðýâ òà ýíý ÷àíàðààðàà өөðèéãөө óäèðäâàë өөðòөө øèíý ñàéõàí äîòîîä óõàìñàð íýýæ æèíõýíý àðàíøèíãàà өөð÷èëæ ÷àäíà. Õүíèé ìөñ, õүí ÷àíàð, øүòëýã íü çөâõөí õүíä ë áàéäàã ÷àíàð þì. Òàíû äîòîîä óõàìñàðòàà áè÷ñýí ñàéí ìóó үéë íü àâòîìàò ìýäðýëèéí ñèñòåìýýð òàëàìóñ, ãèïîòàëàìóñò î÷èí òàíû ñýòãýëèéí òýíöâýð àëäàãäñàíààð өâäөíө. Ýõýí үåäýý ÿìàð íýã ýðõòíèé өâ÷ëөë áàéõãүé ÷ ñýòãýë ìýäðýëèéí өâ÷èí òàíü äààìæèð÷ ýðõòýí өâääөã. Ìөí òүүíèé ýñðýãýýð ýåðýã өөäðөã áàéäàë íü òàíû өâ÷íèéã ýäãýýæ ÷ áîëíî.
Õàéðò ýçýí ìèíü òàíä äàõèàä îëîí íóóöëàã үүðýã àæëàà òàéëáàðëàí õýëìýýð áàéâ÷ ýíý ñýòãүүëèéí õýäýí õóóäàñ áèòãèé õýë áүõýë áүòýí íîìîíä áàãòàõãүé. Ãýâ÷ õүññýí õүñýýãүé ñàëàõ õýðýãòýé áîëëîî. Óã íü áè çүүäíèé òàëààð áàñ òàéëáàðëàÿ ãýæ áîäñîí áîëîâ÷ áàãòñàíãүé óó÷ëààðàé. Ìөí, ñààæèëò, ãàëçóó өâ÷èí, íîéð, äàäàë, çóðøèë, àëöõàéìåð /çөíөõ, îé ñàíàìæàà àëäàõ/, õîâñ ãýõ ìýò îëîí çүéëèéí òàëààð äóðäìààð áàéñàí ÷ íàäàä õóâèàðëàñàí õóóäàñíààñ õýä õýä äàõèí èëүү ãàðíà. Ýöýñò íü õýëýõýä òà өөðèéãөө áîëîí ýíý õîðâîî åðòөíö ÿìàð èõ ãàéõàìøèãòàé ñèñòåìòýé áîëîõûã, ÿàãààä èéì áàéãààã òóíãààæ үçýýðýé ãýæ çөâëөìөөð áàéíà. Õүí, àìüòíààñ ÿëãàðàõ, îþóí óõààí, өөðөө өөðèéãөө õÿíàõ, õүíèé ìөñ, òóíãààí áîäîõ ÷àäâàð, õýë, îëîí òýð áóì ýñèéí ìààíü ãàéõàëòàé ñàéõàí áүòýö, ñèñòåì! Ýíý áүõíèéã òóíãààí áîäîõ ÷àäâàðòàé õүí àìàà àíãàéí ãàéõàí, õөäөëæ ÷ ÷àäàõãүé áèç. Òàíû õèéñýí õàìãèéí ãàéõàìøèãòàé êîìïüþòåðèéã íàäòàé õàðüöóóëàõàä äàëàé äóñàë õî¸ð øèã áèëýý. Çà áàÿðòàé, áè ÷ èõ çàâãүé øүү äýý.
--------------------------------------------------------------------------------
bnm, ,nmnb